Bohaterów romantycznych cechuje emocjonalność i zainteresowanie złożonością życia wewnętrznego. Stoją oni przed dramatycznymi, egzystencjalnymi problemami, co przysparza im ogromnego cierpienia. Jest ono jednak siłą napędową ich działań. W wyborach kierują się bohaterowie miłością do ojczyzny bądź kobiety. W konsekwencji buntują się czynnie przeciwko konwenansom społecznym, zaborcy, a nawet przeciw Bogu i życiu.

Duch Gustawa nawiedza w jesienny wieczór plebanię i rozmawia z księdzem. Gustaw przyjęty jako strudzony wędrowiec opowiada o miłości do ukochanej i cierpieniu po stracie nadziei na spełnienie tej miłości. Jego miłość została ?zainspirowana? lekturami romantycznymi. Nie wiadomo do końca czy wybranka Gustawa była świadoma jego uczucia, a tym bardziej czy je odwzajemniała. Idąc za przykładem Wertera, Gustaw idealizuje ukochaną, opisuje chwile spędzone razem jako najpiękniejsze i wszechogarniający smutek po stracie ukochanej. Gustaw ekspresyjnie, targany różnymi emocjami opowiada o swoich uczuciach względem ukochanej. Pragnie dla niej takiego samego cierpienia, jakiego on doświadcza, a jednocześnie wierzy, że oboje są sobie przeznaczeni i po śmierci ich dusze połączą się w niebie. Mimo, tego że ksiądz stara się zrozumieć Gustawa nie aprobuje jego postępowania. Na pytanie księdza: ?Znasz ty Ewangelię ?? Gustaw odpowiada kolejnym pytaniem: ? A znasz ty nieszczęście??. Gustaw w obliczu tak intensywnie przeżywanego uczucia nie zważa na dawne nauki, prawdy wiary chrześcijańskiej. Wszystko o czym przekonuje go ksiądz nie ma znaczenia gdy on jest nieszczęśliwie zakochany. Zdaniem księdza cierpienie, przeznaczone każdemu, należy przyjmować z pokorą. Gustaw wierzy, że człowiek ma prawo uchylić się od tego cierpienia poprzez samobójstwo. Jest zdania, że życie było dla niego większą torturą niż pokutowanie pod postacią zjawy. Za życia jak i po śmierci pozostaje w osamotnieniu. W IV części dramatu Gustaw, więziony przez zaborców jako spiskowiec przeciwko carowi, zmienia się symbolicznie w Konrada. Jest to aluzja do dramatu ?Konrad Wallenrod?. Bohater z romantyka pochłoniętego ziemską miłością do kobiety zmienia się w patriotę myślącego o wyzwoleniu cierpiętniczej ojczyzny spod zaboru. Mimo zmiany światopoglądu bohater podobnie jak poprzednio gotów jest realizować swoje uczucie konsekwentnie, za wszelką cenę. Jest przy tym równie gwałtowny i egzaltowany.? Tak! Zemsta?zemsta na wroga, z Bogiem i choćby mimo Boga?. Wielka Improwizacja jest momentem kiedy pod wpływem pychy i w artystycznym, ekstatycznym uniesieniu Konrad chce stoczyć walkę z samym Bogiem. Ludzie; współwięźniowie i rodacy nie potrafią zrozumieć wspaniałości i złożoności poezji Konrada, a tym samym jego idei i uczuć. Uznając się więc, za równego Bogu chce uzyskać od niego rząd dusz, by uwolnić naród polski spod jarzma caratu. Podobnie jak Gustaw niegodzi się na cierpienie, chce własnoręcznie stworzyć warunki do osiągnięcia szczęścia ?tu i teraz? zamiast pokornie oczekiwać na życie wieczne po śmierci. Oskarża on Boga o kierowanie się wyłącznie rozumem i o nie przejmowanie się losem cierpiącego narodu polskiego. Ostatecznie gdy w sposób niekontrolowany Konrad obraża Boga, zmierzając do nazwania go carem, mdleje i tylko interwencja księdza, prezentującego skrajnie odmienną postawę pokornego sługi, uwalnia go spod władzy złych mocy. Poeta ogłuszony uczuciem zwrócony ku sobie i mając świadomość swojego nadzwyczajnego talentu źle oszacował własne możliwości i odważył zbuntować się przeciwko porządkowi ustalonemu przez Boga. Postępując całkowicie irracjonalnie, mimo całej swej determinacji, musiał ponieść w takim nierównym starciu klęskę. Uzyskuje on jednak przebaczenie dzięki tej romantycznej miłości ( ?on kochał naród, on kochał wiele, on kochał wielu?) i złożonej ofierze.

?Konrad Wallenrod? to dramat, w którym, pod maską historyzmu, poeta ukrył problemy spółczesności, głównie kwestię walki o niepodległość w historii, która uniemożliwia walkę rycerską (?sposób lwa?) i skazuje na drogę spisków (?sposób lisa?). Wynikające z tego faktu rozterki moralne są głównym problemem poruszanym w dramacie. Jeden z konfliktów tragicznych związany jest z miłością bohatera do Aldony. Uczucie to zostaje zniszczone przez historię. Bohater jest zmuszony wybrać rację ojczyzny (traktowanej w utworze jako wartość najwyższa), tracąc możliwość życia w szczęściu rodzinnym. Decyzja ta ciąży na jego sumieniu, wiąże się przecież z cierpieniem ukochanej, zmuszonej do poświęcenia swego szczęścia. Drugi konflikt to zderzenie tradycyjnej moralności rycerskiej i chrześcijańskiej z uświadomioną sobie przez Wallenroda koniecznością podjęcia zdradzieckiej misji i nieetycznej walki ( rozterki bohatera świadomego swojego losu pamiętającego o swoich czynach i pewnego klęski ujawniają się także w jego skłonności do alkoholu i oznakach obłędu. Posługując się ?sposobem lisa? oddaje nieocenioną przysługę ojczyźnie i świadomie poświęca moralność rycerską Zdemaskowany przez tajny trybunał zakonny, bohater wyznaje prawdę o sobie, po czym popełnia samobójstwo na oczach wrogów eksponując tym samym swoją wielkość i dumę.

Kordian poszukuje idei która nadałaby sens jego życiu, jest przy tym hamletycznym bohaterem doznającym rozterek i pogrążonym w inercji ( stary sługa Grzegorz poddaje mu myśl o działaniu przydatnym społecznie, jednocześnie takim, które mogłoby pomóc mu odnaleźć w życiu szczęście). Kordian przeżywa nieszczęśliwą miłość do Laury ? uczucie destrukcyjne, skazujące go na samotność i kierujące go w stronę próby samobójczej. W akcie drugim sprawdzeniu i krytyce zostają poddane wartości ówczesnej kultury: idea doskonałego społeczeństwa angielskiego ( okazuje się, że w istocie rządzi nim pieniądz, a ludzie są jednakowo obłudni ),miłość ( także w tym przypadku ważna okazuje się zamożność, Laura ucieka od Kordiana, gdy widzi jego ubóstwo ) oraz religia ( audiencja w Watykanie i stosunek papieża do sprawy Polski ujawnia uwikłanie papiestwa w politykę i obojętność emocjonalną). W końcu bohater na szczycie Mont Blanc ( scena przypomina Wielką Improwizację ) ? odnajduje ideę Winkelridyzmu, poświęcenia życia dla innych, jednak ujawniają się ślady inspiracji szatańskiej, więc trudno mówić o przemianie odrodzeńczej Kordiana. Główny bohater uczestniczy w spisku na życie cara, jednak starsi spiskowcy pozostają wierni nie znającej królobójstwa tradycji polskiej. Prezentują oni poglądy antyrewolucyjne. Tylko sumienna praca, utrzymanie tradycji, tak przejawiana miłość do ojczyzny może odnieść sukces w walce z zaborcą . Bohater postanawia jednak sam zabić cara, tylko po to by dotrzymać danego sobie słowa, zwalczyć zło za pomocą zła, ostatecznie paraliżują go Strach i Imaginacja. Szatan chce przekonać Kordiana w domu wariatów do tego, że Bóg opuścił świat i uczynić go w ten sposób nihilistą podatnym na wpływy zła. Po skoku bohatera przez bagnety pragnie go ocalić od wydanego nań wyroku śmierci książę Konstanty. Kordian spowiada się i żegna ze światem. Przeklina małość współczesnych i uznaje siebie za ewangelicznego robotnika, który – choć przychodzi późno pracować w winnicy – otrzymuje zapłatę. Scena wskazuje na możliwość odrodzenia się bohatera. Cały dramat jest walką bohatera z szatanem. Bóg pozostaje ukryty, bohaterowie muszą go dopiero odnaleźć. Kordian w pojedynkę chce ocalić ojczyznę, w imię romantycznych ideałów. W walce o słuszną sprawę nie zawaha się posłużyć wszelkimi dostępnymi środkami i podobnie jak Konrad staje się podatny na wpływ szatana.

Bohaterowie romantyczni samotnie ścierają się z siłami, przeciwko którym nie mają żadnych szans. Mimo małości i bezsilności ich determinacja i oddanie sprawie zasługują na podziw. Buntują się przeciwko konformizmowi świata. Odkrywają odwieczny konflikt między światem uczuć i ludzkich dążeń, któremu dają się porwać, a między światem realnym, który miażdży ich marzenia i nie pozwala naginać się według ich woli, kierując ich ku egzystencjalnej rozpaczy. Egotyzm, zamknięcie w sobie i samotność z wyboru prowadzą do czynów takich jak samobójstwo z wiarą na lepsze życie po śmierci. Idee kierujące bohaterami
i zapalczywość z jaką się im owi bohaterowie oddają przypomina znane z mitologii postacie takie jak Prometeusz pokutujący za bunt przeciw bogom w imię miłości do ludzkości(postać Konrada), czy Ikar ginący po tym jak odbył cudowny lot ku słońcu. Właściwą młodym ludziom cechą jest też mobilność z jaką przechodzą przemi
any. Co unaocznia nieprzeniknione bogactwoi nieskończoną walkę uczuć sobie przeciwstawnych. Uświadamia jak niezgłębionym źródłem tajemnicy jest ludzka dusza potrafiąca w jednej chwili kochać i nienawidzić.