Karczma w Tyńcu – spotykamy tam dwóch rycerzy z Bogdańca – Maćka i Zbyszka; z ich opowieści dowiadujemy się o walkach z Krzyżakami w Wilnie.

Do owej karczmy przyjeżdża księżna Anna Danuta Mazowiecka z orszakiem; Danusia Jurandówna, dwórka księżnej, od razu wpadła w oko Zbyszkowi; młody rycerz obiecuje jej przywieźć kilka pawich piór z hełmów Krzyżaków.Wraz z dworem książęcym rycerze jadą do Krakowa. Podczas tej podróży napotykają oni rycerza Krzyżackiego, który jest posłańcem Wielkiego Mistrza Zakonu; Zbyszko nie wiedząc o tym, napada go. Jego nachalność i porywczość ma zostać ukarana, ponieważ posłów nie wolno zabijać.

W Krakowie Zbyszko zostaje aresztowany, ponieważ zakonnicy zdążyli już powiadomić polskiego króla o tym, co się stało. Nawet księżna Anna Danuta wstawiła się za młodym rycerzem, podobnie uczynił rycerz Powała i Danusia, ale Jagiełło nie pozwala na uwolnienie Zbyszka. Poszkodowany zakonnik Lichtenstein mówi, że to zajście jest zamachem na godność Krzyżaków. Maćko chce załagodzić sytuacje, ale jego starania nie przynoszą rezultatów; błaga on króla, aby to jego skazano. Jagiełło nie mógł się na to zgodzić. Zbyszko zostaje więc skazany na śmierć. Maćko chce udać się do Malborka, aby tam błagać o litość dla chłopca.

Wówczas na polskim dworze również nie dzieje się dobrze – w czerwcu przyszło na świat królewskie dziecko, które niestety po kilku dniach umiera; odchodzi także królowa. Na tronie zasiada Jagiełło, który chce wojny z Zakonem Krzyżackim, ponieważ pała do niego nienawiścią. Takie właśnie wieści przywozi do Malborka Lichtenstein.

Tymczasem Maćko jedzie do Malborka, ale po drodze napadają go Krzyżacy. Na ratunek przybywa mu Jurand ze Spychowa, który jest ojcem Danusi. Jurand zostaje ciężko zraniony przez strzałę krzyżacką. Raniony został również Maćko, który wraca do Krakowa. W więzieniu spotyka się ze Zbyszkiem i namawia go do ucieczki. Młodzieniec nie chce się na to jednak zgodzić.

Nadchodzi pora egzekucji i powóz ze Zbyszkiem zatrzymuje Powała. Wtedy Danusia zarzuca na głowę Zbyszka białą chustkę – według obyczaju taki gest dale skazanemu wolność, ale warunkiem jest, że wybawiony ma ożenić się z dziewczyną, która go ocaliła. Księżna Anna Danuta obiecała przygotować zaręczyny młodych.

Księżną Danutę odwiedza Jurand, któremu Zbyszko zdradza swoje zamiary względem Danusi. Stary rycerz nie zgadza się na to, nie podając żadnych przyczyn.

Maćko pod opieką Zbyszka udaje się do Bogadańca. Po drodze spotykają swojego przyjaciela Zycha ze Zgorzelic, który jedzie ze swoją córką Jagienką. Zbyszko spodobał jej się od razu.

Przy gospodarowaniu starego domostwa, pomagają Zbyszkowi Zych i Jagienka. Młody rycerz jedzie do lasu, by upolować niedźwiedzia. Jego walka zdrapieżcą zakończyłaby się tragedią; na szczęście w porę zjawiła mu się z pomocą Jagienka.

Dzięki opiece Maćko zaczyna powracać do formy; pomogły również okłady z niedźwiedziego tłuszczu. Zbyszko zaprzyjaźnia się z Jagienką; jest on nadał zauroczony Danusią wiec nie widzi, że Jagienka zdążył się w nim zakochać i obdarzyć uczuciem silniejszym niż przyjaźń.

Dochodzi do walki pomiędzy Zbyszkiem, Cztanem i Wilkiem, którzy podkochują się w Jagience. Zbyszko chce, by wszyscy orzekli, ze Danusia Jurandówna jest najpiękniejsza ze wszystkich dziewcząt.

Zbyszko wyrusza na Mazowsze na dwór księżnej Anny Danuty. Przed wyjazdem przyznaje Jagience, że kocha Danusię. Jagienka na dowód swojego przywiązania wysyła z nim swojego sługę Hlawę.

Zbyszkowi udaje się odnaleźć miejsce pobytu księżnej Anny. Odbywa się tam polowanie, podczas którego Zbyszko ocali rycerza francuskiego, pana de Lorche, który przebywa w gościnie u Krzyżaków. Zbyszko jednak odniósł rany.

Gotfryd, Rotgier i pan de Fourcy skarżą się na Juradna u jego księcia Janusza, który jednak nie wierzy w ich słowa. Ci nie rezygnują z walki ze swoim wrogiem i uciekają się do perfidnego podstępu – wysyłają sfingowany list do Danusi, w którym wzywają ją do Spychowa.

Danusia przed wyjazdem do rzekomo chorego ojca, przyrzeka Zbyszkowi miłość; w tajemnicy przed Jurandem młodzi postanawiają się nawet pobrać i czynią to tuż przed odjazdem dziewczyny.

Przed Bożym Narodzeniem Jurand zostaje zaskoczony przez burzę śnieżną. W zaspach odnajduje go Zbyszko, który kuruje Juradna. Ten zaś domyśla się, że list był częścią podstępu Krzyżaków. Wraz z młodzieńcem jadą do Spychowa i próbują dowiedzieć się czegoś o porwaniu Danusi, czekają na wieść o niej. Zbyszko przyznaje się w końcu, że Danusia jest już jego żoną.

Podstępni Krzyżacy wysyłają do Juranda posłańców, którzy chcą uwolnienia swoich braci, trzymanych w lochach w Spychowie. Jurand zostaje namówiony do tego, by ukorzyć się przed Krzyżakami za wszystkie wyrządzone mu szkody.

Jurand zostawia w Spychowie Zbyszka i daje mu wszelkie dyspozycje; sam zaś niezwłocznie wyrusza do Szczytna. Jest tam narażony na wszystkie upodlenia, ma on ciągle nadzieję, że to pozwoli mu odzyskać córkę. Krzyżacy przyprowadzają do niego jakąś dziewczynę, która nie jest przecież Danusią. Jest on zdruzgotany i w porywie gniewu chwyta za miecz i walczy z Krzyżakami. Jurand został schwytany i osadzony w więzieniu.

Brat Rotgier wyrusza na dwór mazowiecki i opowiada tam o napaści Juranda, kłamie, mówiąc, że Zakon nie ma nic wspólnego z uwięzieniem dziewczyny. Rotgier wyzywa nieufnych na pojedynek „Sąd Boży”. To wyzwanie przyjmuje Zbyszko i staje do walki. W jej wyniku Zbyszko odcina toporem praw ramię Rotgiera. OtrzymujeZbyszko list żelazny i podróżuje po państwie krzyżackim w poszukiwaniu swojej żony Danusi.

Tymczasem Zygfryd postanawia pomścić Rotgiera i w napadzie złości. Każe boleśnie okaleczyć Juranda – każe odciąć mu prawą dłoń, wydłubać oczy i uciąć język.

Jurand okaleczony zostaje wypuszczony z zamku krzyżackiego i samotnie wędruje do domu. Po drodze napotyka on Maćka i Jagienkę. Oni to rozpoznaję go i postanawiają odwieźć do Spychowa. Tutaj pozostaje Jagienka, która opiekuje się ślepym Jurandem. Maćko wyrusza do księcia litewskiego, by walczyć z Krzyżakami. Tymczasem Danusia i Zygrfyd wyruszają z zamku krzyżackiego.

Na Żmudź, gdzie walczy już Zbyszko, dociera także Maćko i Hlawa. Teraz wspólnie udaje im się pokonać oddział krzyżacki. W ich ręce trafia zakładnik, konnica de Lorche’a, który zdradza, że niedaleko w jednym z oddziałów Zakonu jest Zygfryd z pojmaną Danusią.

Zbyszkowi szczęśliwie udaję się odnaleźć i uwolnić ukochaną, ale zauważył on, że Danusia zupełnie postradała zmysły na skutek dramatycznych przeżyć. Postanawia zawieść ją do Spychowa. Niestety w podróży napada ich inny oddział krzyżacki; w wyniku walki ich niewolnikiem staje się Maćko, a Zbyszko ma pozwolenie, by odwieźć Danusię do domu.

Zygfryd pod eskortą Hlawy ma zostać odwieziony do Spychowa. Hlawa oddaje Krzyżaka w ręce Juranda, ale ten nie potrafi się mścić, jest bardzo odmieniony i pozwala jeńcowi odejść. Zygfryd odbiera sobie życie.

Tymczasem Zbyszko jest już bardzo blisko Spychowa, ale wykończona i załamana Danusia nie doczekała spotkania ze swoim ojcem.

Teraz Zbyszko stara się o uwolnienie swojego stryja z rąk Zakonu. Zbyszko jest zdruzgotany śmiercią ukochanej; razem z królem Jagiełło bierze Zbyszko udział w rozmowach z Wielkim Mistrzem.

Zakon Krzyżacki jest pogrążony i chyli się ku upadkowi. Aby zapobiec zbliżającej się wojnie z polskim wojskiem króla Jagiełły, Zakon zgadza się polubownie na wymianą jeńców. Ten szczęśliwy zbieg okoliczności sprawia, ze Maćko jest już na wolności.

W Malborku odnajduje go Zbyszko i razem udają się do Spychowa. Tam jest nadal Jagienka i Jurand. Jest on już stary i bardzo okaleczony; w niedługim czasie umiera. Hlawa przejmuje opiekę nad Spychowem. Maćko i Jagienka wracają zaś do Bogdańca.

Zbyszko chce dotrzymać ślubu złożonego swojej zmarłej żonie, dlatego jedzie na wojnę z Krzyżakami; powraca po kilku miesiącach; jest na skraju wytrzymania.

Uczucie Zbyszka i Jagienki przeradza się z przyjaźni w miłość. Postanawiają oni się pobrać; żyją oni szczęśliwie i spokojnie.

Pięć lat po tym wybucha kolejna wojna polsko – krzyżacka. Zbyszko i Maćko biorą w niej udział, również w zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem. Po zakończeniu wojny Zbyszko wraca do żony i są oni ze sobąbardzo szczęśliwi.

Pomorze z Malborkiem zostaje przyłączone do Polski.

Problematyka „Krzyżaków”

Henryk Sienkiewicz pisał tę powieść w latach 1897 – 1900. była ona wydawana fragmentami w „Tygodniku Ilustrowanym”; dopiero potem wydano ją jako całość. Praca nad powieścią przypadła na czasy, kiedy Prusy prowadziły na ziemiach polskich swoją politykę wynaradawiającą. Rząd pruski zakładał, ze jego działania doprowadzą do utraty przez Polaków świadomości narodowej i przyjęcia narodowości niemieckiej. „Krzyżacy” zostali napisani „ku pokrzepieniu serc”, czyli miały podtrzymać na duchu Polaków, którzy wątpili w zwycięstwo walki z zaborcą. Sienkiewicz dlatego właśnie przypomniał o pięknych tradycjach, wzniosłych wydarzeniach historycznych. Odwołał się do okresu wojen polsko – krzyżackich. Czasy te były bardzo chwalebne w naszej historii, a postacie przedstawione przez Sienkiewicza to dzielni polscy rycerze, dla których liczą się najwyższe wartości. To okres świetności politycznej Polski.

Sienkiewicz wraca do wydarzeń historycznych, który działy się w XIV wieku; akcja powieści obejmuje okres od 1399 do 1410 roku. Mówią nam o tym pewne zawarte tu informacje np. o śmierci dziecka i królowej w czerwcu i lipcu 1399 roku; bitwa pod Grunwaldem 15 lipca 1410 roku. Epilog posuwa się w przyszłość jeszcze dalej, do roku 1466 – wojna trzynastoletnia, po której Korona zyskała Pomorze, Malbork i Elbląg.

Miejscem akcji są miasta Tyniec, Kraków, Ciechanów, Malbork, Szczytno, Płock. Sieradz, Wilno, Grunwald; tam znajdują się osady rycerskie.

Bohaterowie

fikcyjni:

Główne postacie powieści

– fikcyjne:
Zbyszko z Bogdańca

jest on młodym rycerzem, bratankiem Maćka; „Młodzieńczyk o długich włosach i wesołym spojrzeniu”; jest silnym i odważnym chłopcem; kieruje się on w życiu etyką rycerską, jest bardzo honorowy; na początku działa bardzo pochopnie, nierozważnie; kierują nim wielkie emocje i zapalczywość, często bywa naiwny; potem spotykają go przykre doświadczenia, pod wpływem których zmienia się w bardziej rozważnego; kieruje się od tej pory rozsądkiem;
Maćko z Bogdańca

jest on stryjem Zbyszka, szlachcicem mazowieckim; „brodaty, w sile wieku, pleczysty, prawie ogromny, ale wychudły” ; jest Maćko człowiekiem uczciwym i statecznym; ważna jest dla niego tradycja i rycerski honor; dba on o swój rodzinny Bogdaniec, chce go odnowić;
Danusia

jest córką Jurand, jest ona jeszcze bardzo młoda; zakochał się w niej Zbyszko; to dzięki niej nie wymierzono mu kary śmierci; Danusię cechuje wrażliwość, nieśmiałość i delikatność;
Jagienka

jest ona córką Zycha ze Zgorzelic; zauroczyła ją uroda Zbyszka; „wszystko w niej było piękne: i wysmukła postawa, i szerokie ramiona, i piersi jak ze skały wykute, i czerwone usta, i modre oczki bystro patrzące”
Jurand ze Spychowa

jest on komesem mazowieckim, ojcem Danusi, mężczyzną w sile wieku, mocnej postury i wielkiej waleczności; był zaciekłym wrogiem Zakonu Krzyżaków; tooni byli winni śmierci jego ukochanej żony; oddał Danusią na wychowanie księżnej mazowieckiej, a sam podejmował cały czas walki przeciwko Krzyżakom; cechuje Juranda wielka mściwość, zawziętość, waleczność, zręczność, nie ma on zmiłowania dla Zakonu; jest on też bardzo prawym rycerzem i stara się walczyć według zasad kodeksu rycerskiego; jest oddany w poszukiwaniach swojej córki Danusi, porwanej przez Zakon; przyjmuje on najgorsze upokorzenie; został boleśnie okaleczony; po wszystkich dramatycznych doświadczeniach zmienia się bardzo – nie jest już żądny zemsty, pozwala odejść wolno swojemu największemu oprawcy, przez którego umarła jego córka, a on sam został kaleką;

– historyczne:

do nich zaliczamy: króla Władysława Jagiełłę, królową Jadwigę ,księżnę Annę Danutę Mazowiecką, księcia Janusza Mazowieckiego, Kuna Lichtensteina, Konrada von Jungingena, Urlyka von Jungingena oraz rycerzy: Powałę z Taczewa, Zyndrama z Maszkowic, Zawiszę Czarnego.

„Krzyżacy” są powieścią historyczną, ponieważ autor wykorzystuje tutaj ważne fakty historyczne. Aby je dokładnie poznać Sienkiewicz długo studiował polską historię XIV i XV – wieczną. Sięgnął m.in. do „Dziejów Polski” Jana Długosza i „Jadwigi i Jagiełły” Karola Szajnochy. Sienkiewicz połączył historią ze stworzoną fikcją literacką.

Sienkiewicz ustylizował także język, dzięki czemu mamy wrażenie, że lepiej poznajemy ówczesną tradycję i bohaterów. Odtworzył bardzo dokładnie polski język średniowieczny, korzystając z gwary góralskiej. W powieści bardzo dokładnie widać zjawisko archaizacji, czyli wprowadzenia słów, których teraz już się nie używa:

– archaizm fonetyczny: „sierce”, „grabia”, „doźrzeje”;

– archaizm słowotwórczy: „zbrodzień”;

– archaizm fleksyjny: „z dzikimi zwierzęty”;

– archaizm składniowy: „A któren jej rycerz ?”;

– archaizm leksykalny: „chrobry” ( czyli odważny), „otrok” ( czyli chłopiec);

– archaizm semantyczny (znaczeniowy): „niedziela” (dawniej znaczyła tydzień), „miesiąc” (dawniej znaczył „księżyc”).

„Krzyżacy” dostarczają czytelnikom bogatej wiedzy na temat polskiej kultury i tradycji średniowiecznej.