Koncepcje struktury społecznej w myśli socjologicznej od Starożytności do Oświecenia
Gdy mówimy o strukturze społecznej to mamy na myśli system stosunków nieprzestrzennych czyli podział ludzi na kategorie społeczne, ich przynależność klasową, stanową lub kastową. Struktura społeczna to także podział na takie kategorie jak ludność miejska i wiejska, pracująca i niepracująca, wolna i niewolna. Kategorie te tworzą pewien układ, system stosunków, wśród których wyróżniamy: po pierwsze “stosunki zależności wzajemnych wynikających z podziału pracy”, po drugie “stosunki zależności jednostronnych wynikających z przywilejów posiadania przymusu względem innych członków społeczeństwa” i po trzecie “stosunki dystansu, więzi i antagonizmów społecznych”1.
Termin “struktura społeczna’ dotyczy nie tylko poziomu makro ale także odnosi się do grup społecznych, instytucji, organizacji i społeczności lokalnej. Są to małe struktury, w których kluczową rolę odgrywają role i pozycje społeczne jednostek. Mówiąc o koncepcjach struktury społecznej w myśli socjologicznej mamy raczej na uwadze strukturę społeczeństwa czy państwa niż grupy czy instytucji.
System stosunków nieprzestrzennych w społeczeństwie możemy również nazwać stratyfikacją społeczną. Na system stratyfikacji składają się kategorie ludzi: “znajdujących się wobec siebie wyżej lub niżej w przyjętej i uznanej hierarchii według różnych kryteriów”2.
Najważniejsze dla zagadnienia struktury społecznej jako systemu stosunków nieprzestrzennych będą hierarchie warstw społecznych wyróżnionych ze względu na styl życia, obyczajów, przywilejów; hierarchie klas społecznych wyróżnionych ze względu na zajmowane miejsce w podziale pracy oraz stosunkiem do narzędzi pracy; oraz tak zwane “gradacje syntetyczne”3, do których stosujemy kryteria kombinowane np. wysokość dochodów, udział we władzy czy poziom wykształcenia4.
Rozpatrując koncepcje struktury społecznej należy zwrócić uwagę jaki jest ich związek z rzeczywistością, jaka jest ich geneza, jakie cele i motywy przyświecały ich twórcom. Czy są to utopie oderwane od realiów, czy może ich ideologiczne nadbudowy? Ważne będą tu zapewne założenia autorów dotyczące natury ludzkiej, praw naturalnych i własności prywatnej. Prześledźmy zatem charakter i kierunek zmian w konstruowaniu idealnego ładu społecznego począwszy od koncepcji pierwszych teoretyków myśli społecznej do momentu pojawienia się idei społeczeństwa obywatelskiego, próby jej realizacji w ramach nowoczesnych stosunków społecznych w ustroju kapitalistycznym. Epoka Oświecenia, wraz z którą kończą się te rozważania, jest tu o tyle ważna, że doprowadza do końca proces sekularyzacji myśli społecznej.
Platońska myśl o idealnym państwie wyrosła z buntu i pogardy dla demokracji ateńskiej. Chciał stworzyć typ idealny, państwo sprawiedliwe, ustrój porządny i stabilny. Punktem wyjścia było założenie, że sprawiedliwe państwo opiera się na specjalizacji “(…) to, co powstaje będzie ładniejsze i łatwiejsze, jeżeli się jeden zajmie jednym, zgodnie ze swoją naturą, we właściwej porze, i mając głowę wolną od innych zajęć.”5. Każdy powinien zająć się tym, do czego przeznaczyła go natura obdarzając duszą (pożądliwą, popędliwą bądź rozumną) o przewadze jednego z trzech pierwiastków: pożądliwości, temperamentu lub rozumu. Tak jak w duszy wyróżnił Platon trzy pierwiastki, tak w państwie wyróżnił trzy klasy. Przewaga któregoś z pierwiastków w duszy człowieka określa jego przynależność do jednej z klas. Jednak przynależność ta nie jest stała. Platon zakładał możliwość awansu lub degradacji (np. za brak odwagi na polu bitwy żołnierz stawałby się rolnikiem lub rzemieślnikiem). Przewaga pierwiastka pożądliwości oznacza przynależność do klasy wytwarzającej i pracującej przy wymianie dóbr wytworzonych. Platon zaliczył do tej klasy rzemieślników, kupców, marynarzy, najemników do ciężkich robót oraz rolników. Zaletą tej klasy, jej wkładem w celu ustanowienia idealnego państwa byłoby poddanie się klasie rządzącej. W przeciwieństwie do dwóch pozostałych, klasa ta miałaby prawo do własności prywatnej i życia rodzinnego. Pożądliwość i chciwość, dominujące pierwiastki w duszy ludzi z klasy najniższej stają się przyczyną wojen, dlatego stan wojowników staje się niezbędny: “(…) jeszcze większego państwa będzie nam potrzeba, i to nie o drobiazg, tylko o całe wojsko, które w pole wyjdzie i będzie z nadciągającymi walczyło o całe mienie i w obronie tych wszystkich (…)”6. Stan wojskowy spełniałby także rolę ramienia rządu, środka przymusu. Żołnierze – klasa srebrna – odznaczać się muszą szlachetnym zapałem, zamiłowaniem do wiedzy oraz godnością. Posiadanie broni przez żołnierzy czyni ich niebezpiecznymi dla ustroju dlatego powinni zostać odpowiednio wychowani. Ich życie powinno być podporządkowane pewnym regułom, podobnie jak w zakonie czy komunie. Oznacza to żołd pozwalający tylko na skromne życie, kontrolę publiczną ich mieszkań, zrzeczenie się własności prywatnej i rodziny: “(…) ani domów ci ludzie nie powinni mieć prywatnych, ani ziemi, ani żadnej własności (…), jeżeliby mieli być naprawdę strażnikami”7. Z klasy wojowników wywodzić by się miała złota klasa rządzących. Młodzi wojskowi przechodziliby testy i egzaminy by w ten sposób powstała klasa doskonałych strażników, dbających o państwo i obywateli: “(…) trzeba szukać takich, co najlepiej w sobie samych potrafią stać na straży tej zasady, że powinni zawsze robić to, ( …) co najlepsze dla państwa”8. Doskonali strażnicy powinni być wykształceni i mądrzy. Platon widział na tych stanowiskach filozofów miłujących mądrość, ludzi o szerokich horyzontach, którzy na wszystko mają baczenie, szczególnie zaś na swych obywateli, by ci zbytni się nie wzbogacili lub by nie popadli w nędzę, co grozi rozleniwieniem lub rewolucją. Wszystkie klasy w idealnym państwie współistnieją harmonijnie, to znaczy, że każda robi to, do tylko niej należy i nie miesza się w zadania innej. Na tej zasadzie opiera się, wg Platona, sprawiedliwy ustrój, w którym jedni chcą rozkazywać, a drudzy chcą podlegać i słuchać.
Pomysł idealnego państwa odrzucił Arystoteles. Uważał, że jeden ustrój nie może być odpowiedni dla wszystkich państw, nie jest możliwe wypracowanie idealnego ustroju, ale możliwe jest takie wypośrodkowanie, które zbliżyłoby ustrój do najlepszego. W tym celu należy uwzględnić aspekt historycznego życia ludzi. Poglądy Arystotelesa na porządek społeczny wypływają z akceptacji współczesnego mu ustroju niewolniczego oraz próby uzasadnienia tego stanu rzeczy racjami naturalnymi. Według niego ludzie z natury dzielą się na wolnych i niewolników. Niewolnicy stanowią część rodziny, są więc integralną częścią państwa. Państwo musi się dzielić na odrębne klasy, a u podstaw tego podziału leżą zadania jakie muszą one spełniać. Dlatego wyróżnia się klasę robotniczą, rolniczą, rządzących, kapłanów i żołnierzy. Dwie pierwsze stanowili niewolnicy np. ludy barbarzyńskie. Wykonywaliby oni pracę fizyczną, którą Arystoteles uważał za czynność degradującą człowieka. Niegodne bowiem człowieka wolnego jest wykonywanie pracy rzemieślniczej, kupieckiej czy rolniczej. Taka praca nie jest szlachetna i nie pozwala na rozwijanie cnoty. Rozwiązanie przyniosła sama natura stwarzając niewolników, istoty ograniczone intelektualnie, lecz obdarzone siłą fizyczną. Niewolnik jest ożywionym narzędziem spełniającym zadania na rozkaz swego pana. Niewolnicy nie zaliczają się do obywateli, nie mają zatem szans na awans społeczny. Kategorią przeciwną do niewolników są ludzie wolni, czyli obywatele. Ich celem jest bogacenie się w cnotę. Wszyscy obywatele są równi i podlegają takiemu samemu prawu, uczestniczą w zarządzie państwa, sądach i sile zbrojnej. Ci obywatele, którzy z powodu wieku wycofali się z życia publicznego powinni oddawać cześć bogom jako kapłani. Arystoteles uważał, że nie wszyscy obywatele, mimo, iż równi wobec prawa, są tak samo wartościowi dla państwa. Dlatego wyróżnił trzy kategorie obywateli: bardzo bogaci, bardzo ubodzy i klasa pośrednicząca. Bogaci często popadają w pychę i przewrotność na wielką skalę, uchylają się od pełnienia urzędów. Biedni obywatele popełniają zło na małą skalę lub zbyt gorąco zabiegają o stanowiska państwowe. Obie kategorie dążą raczej do dobra własnego, aniżeli dobra państwa. Trzecią kategorię stanowią obywatele umiarkowanie zamożni. Jest to klasa najlepsza gdyż wg Arystotelesa, tylko ludzie z tej klasy posługują się najlepiej rozumem. W spojrzeniu Arystotelesa na porządek społeczny dostrzec można pewną sprzeczność. Pozorną jednak. Otóż z jednej strony uważa on, że niewolnik jest częścią rodziny, a wielość rodzin stanowi państwo. Wnioskować stąd można, że niewolnik jest częścią państwa jako pewien element struktury społecznej. Z drugiej strony stwierdzenie Arystotelesa, że “państwo jest wielością obywateli” nasuwa wniosek, że tylko obywatele włączeni są w system społeczny. Owa sprzeczność znika, gdy uświadomimy sobie, że niewolnik w ujęciu Arystotelesa jest w takim sensie częścią rodziny, w jakim jest nią mieszkanie, zwierzę czy ziemia. Arystoteles zapewne nie uznawał niewolników za część struktury społecznej.
W Średniowieczu patrzono na porządek społeczny przez pryzmat ideologii chrześcijańskiej. Kościół, w ramach ówczesnego prawa, oddziaływał w kierunku łagodzenia niewoli. Człowiek, stworzony przez Boga, jest obdarzony rozumem i posiada pewne naturalne prawa. Ideologia chrześcijańska potwierdzała wewnętrzną wolność człowieka i równą godność wszystkich ludzi.
Jeden z Ojców Kościoła, św. Augustyn, również twierdził, że nikt z natury nie może być niczyim niewolnikiem. Mimo, że Augustyn nie stworzył koncepcji struktury społecznej w rozumieniu świeckim, to jednak warto przedstawić jego podział obywateli na dwie kategorie: “Cały rodzaj ludzki dzieli się na dwa rodzaje: rodzaj ludzi, którzy wiodą życie ziemskie od stworzenia aż do końca czasów i naród ludzi duchownych, zrodzonych z łaski, wezwanych do życia w państwie Boga na całą wieczność”9. Według Augustyna człowiek jest nieodłączny od społeczności rozumianej jako zespół ludzi połączonych wspólną miłością i celem. Człowieka charakteryzuje miłość dwojaka; miłość do świata i miłość do Boga, dlatego istnieją dwa zasadnicze społeczeństwa – ziemskie i boskie. Obywatele państwa ziemskiego połączeni są miłością do świata i rzeczy doczesnych, a obywatele państwa bożego miłością do Boga i pragnieniem życia wiecznego. Obywatelem państwa bożego jest dobry chrześcijanin, który żyjąc w państwie ziemskim używa jego dóbr jako środków do osiągnięcia najwyższego celu – Boga. Dobra zewnętrzne, materialne takie jak pożywienie, ubranie, złoto znajdują się na najniższym szczeblu hierarchii celów. Dobry chrześcijanin praktykuje skromność, wstrzemięźliwość, uprzejmość, sprawiedliwość, dąży do szczęśliwości i napawa się nią. Obywatel państwa bożego, w przeciwieństwie do obywatela państwa ziemskiego, poddaje się prawu nie z obawy przed karą czy z przymusu lecz z miłości do Boga i z własnej woli: “Gdy przyjdzie łaska, a z nią miłość, wtedy prawo nie jest znoszone przez człowieka ale ogarnięte i chciane w miłości Boga. Wtedy duch służalności ustępuje duchowi wolności”10. Taka postawa przyczynia się do zaistnienia w państwie (zarówno ziemskim jak i boskim) pokój, który św. Augustyn określił jako zgodność wszystkich obywateli w rozkazywaniu i posłuszeństwie. Porządek jest zatem warunkiem niezbędnym do zaistnienia pokoju. Mieszkańcy państwa bożego uczestniczą w państwie ziemskim i dlatego respektują jego porządek i prawo, a nawet gotowi są go bronić. Wnioskować z tego można, że św. Augustyn akceptował współczesny mu porządek feudalny.
Zbliżając się ku schyłkowi Średniowiecza system feudalny przeszedł pewne przeobrażenia. Wzrost miast i klasy posiadającej spowodował pojawienie się nowych warstw np. świeckich intelektualistów, i niemożność ujęcia wszystkich w jednej kategorii. Ponadto rozwijał się obrót handlowy i rosło znaczenie kredytu. Jednocześnie Kościół tradycyjnie zabraniał lichwy i handlu. Święty Tomasz jako bystry obserwator dostrzegał konflikty i by im zaradzić stworzył kompromisową doktrynę polityczno – prawną dostosowaną do potrzeb epoki. Miała ona szczególne znaczenie, gdyż umacniała akceptację społeczną istniejącej hierarchii w czasach, gdy skończyła się wierność i spokój klas uciskanych. Św. Tomasz wskazywał na ich rolę, wartość i konieczność w całości. Całość to znaczy państwo, twór Boga miało zapewniać ludziom pokój i porządek. Porządek – ordo to układ hierarchiczny, a jego cechą jest nierówność. Przejęte od Arystotelesa pojęcie ordo stało się ideologiczną nadbudową systemu feudalnego i religijnym uzasadnieniem ucisku klasowego. W opisie struktury społecznej św. Tomasz wyszedł od tradycyjnego średniowiecznego podziału na trzy główne grupy społeczne: duchowni, rycerstwo i chłopstwo. Trójpodział został zachowany, inaczej natomiast przedstawił św. Tomasz warstwy. U szczytu hierarchii stali optimates czyli najwyżsi dostojnicy, feudałowie duchowni i świeccy. Grupą pośrednią byli populus honorbilis, czyli ludzie mogący piastować urzędy, mający prawa polityczne. To ci, którzy mogą się wzbogacić i żyć bez pracy. Najniżej w hierarchii znajduje się vilis populus – lud pospolity, nikczemny, lichy, o małej wartości. Kryterium podziału dwóch ostatnich grup to status majątkowy, możliwość wzbogacenia się. Św. Tomasz postuluje przyznanie praw politycznych tej części mieszczaństwa, która ma szansę wzbogacić się dzięki swojemu zawodowi. Z grupy tej wykluczył rzemieślników, robotników najemnych i chłopów. Jak widać kryterium podziału nie jest już tylko urodzenie szlachetne lub nie, lecz posiadanie odpowiedniego majątku. W tym przejawia się nowoczesność teorii św. Tomasza, która swe źródło miała zapewne w obserwacji narastającego obrotu towarowego i zaczątków kapitalizmu. Dla św. Tomasza struktura taka była wyrazem sprawiedliwości. Posiadanie przez daną grupę społeczną większej ilości dóbr ziemskich oznaczało, że przewyższa ona inne. Na tym polega sprawiedliwość wg św. Tomasza i taka powinna być chroniona przez prawo.
Epoka Odrodzenia to postępujący rozrost ducha kapitalizmu. Wyrazem tego był wzrost znaczenia burżuazji posiadającej duże przedsiębiorstwa przemysłowe i handlowe. Z drugiej strony to także masa biedoty miejskiej. Na wsi chłop pozostawał wciąż w stosunku poddaństwa wobec pana. We Francji chłopstwo i drobnomieszczaństwo obarczone zostało podatkami, których nie płaciła uprzywilejowana szlachta. W tej sytuacji powstały doktryny odrzucające zasadę dotychczasowego ustroju społecznego i politycznego. Doktryny te można podzielić na dwa typy. Pierwszy – doktryny plebejskie były przeciwko klasom panującym i kapitalizmowi. Przykładem może tu być rewolucyjny ruch południowoniemiecki pod kierownictwem biskupa Gaismaiera. Stworzył on koncepcje ustroju opartego na równości praw, likwidacji podziału stanowego i uspołecznieniu środków produkcji. Drugim typem były doktryny utopijne tworzone przez intelektualistów. Skonstruowane przez nich idealne, trwałe ustroje oparte były na wspólnej własności ziemi i znikomym zróżnicowaniu majątkowym obywateli. Przykład takiego idealnego typu społeczeństwa znajdujemy w dziele Morusa “Utopia”.
Państwo doskonałe, Utopia, jest “jedynym, które może zupełnie słusznie nazywać się rzecząpospolitą”11. Gospodarka Utopii opiera się na uspołecznionej produkcji, powszechnym obowiązku pracy i handlu zagranicznym. W wyniku takiego ustroju gospodarczego wytworzyło się społeczeństwo bezklasowe. Wszyscy ludzie są jednakowo równi i wolni. Istnieją owszem niewolnicy, lecz są nimi tylko przestępcy, którzy mają szansę stać się znowu obywatelami. Ludzie ci zajmują się polowaniem i rzeźnictwem. Pozostali obywatele zajmują się pracą przez sześć godzin dziennie. Przez dwa lata pracują na wsi produkując żywność dla siebie i obywateli mieszkających w mieście. Ci z kolei zajmują się pracą rzemieślniczą wytwarzając m.in. narzędzia gospodarskie i sprzęty domowe potrzebne na wsi. Każdy obywatel kształci się w zakresie uprawy ziemi i w wybranym rzemiośle. Morus tak charakteryzuje mieszkańców Utopii: “(…) to naród uprzejmy i wesoły, obrotny, lubiący wypoczynek, lecz gdy trzeba pracować dość wytrzymały na trudy fizyczne. Poza tym jednak nie są ich spragnieni, natomiast niestrudzeni są w pracy umysłowej”12. Najmniejszą, podstawową jednostką społeczną i polityczną jest rodzina. Struktura społeczna i organizacja produkcji wymagają by była liczna i składała się z co najmniej dziesięciu dorosłych osób. Trzydzieści rodzin stanowiło zespół i co rocznie wybierało przewodniczącego – syfogranta w mieście, a filarcha na wsi. Dziesięciu syfograntów wybierało jednego członka rady miasta, która składała się z dwudziestu traniborów. Na jej czele stał książę, wybierany na całe życie spośród czterech kandydatów zgłoszonych przez ludność. Posłów, kapłanów, traniborów i księcia wybierało się spośród ludzi wykształconych. Każdy obywatel uczestniczył zatem pośrednio we władzy. Stworzenie przez Morusa państwa demokratycznego Utopii było przejawem jego krytycznego stosunku do panującego we współczesnych mu czasach absolutyzmu.
Koncepcja struktury społecznej Hobbes`a, w przeciwieństwie do Morusa, miała swoje źródła w przekonaniu, że tylko silna władza absolutna mogła zapewnić dalszy rozwój kapitalizmu. Filozofia Hobbes`a zwracała się przeciw feudalizmowi i reprezentowała interesy burżuazji angielskiej. Swoje rozważania autor “Lewiatana” opiera na prawach natury. Według niego podstawowym sposobem ustanowienia państwa jest umowa lub też ugoda społeczna. Zawierają ją ludzie w celu zapewnienia bezpieczeństwa i pokoju, których nie daje stan natury. Na czele państwa stoi suweren, który zobowiązany jest zapewnić obywatelom bezpieczeństwo za cenę przeniesienia przez nich części swoich praw naturalnych na suwerena. W odróżnieniu od stanu natury stan państwowy zabezpiecza zorganizowane życie ludzi, ład i porządek. Z drugiej strony to właśnie bezpieczny stan państwowy utrwala zróżnicowanie społeczne i dzieli ludzi na posiadających władzę i władzy pozbawionych, mimo, iż “(…) różnica między człowiekiem a człowiekiem nie jest tak znaczna, ażeby na tej podstawie jeden człowiek mógł mieć roszczenia do korzyści, do której inny nie mógłby mieć równego roszczenia”13. Nierówności społeczne wg Hobbes`a nie mają naturalnego uzasadnienia są tworem sztucznym i powstałym w rezultacie ugody społecznej: “W stanie pierwotnym natury nie ma miejsca na pytanie, który człowiek jest lepszy, tam bowiem wszyscy ludzie są równi”14. Konsekwencją tego jest dyrektywa, że “wchodząc w stan pokoju żaden człowiek nie powinien zachowywać dla siebie żadnego uprawnienia, którego nie chciałby zachować dla każdego innego człowieka”15. Dotyczy to również suwerena, który powinien w jak największym stopniu przestrzegać praw natury, traktować na równi wszystkich obywateli i po równo świadczyć dobrodziejstw.
Kolejnym reprezentantem społecznej myśli burżuazyjnej był Locke. Nowoczesność jego doktryny polegała na głoszeniu naturalnej równości między ludźmi a zarazem poszukiwaniu naturalnego usprawiedliwienia dla istniejących podziałów. Genezę nierówności widział w fakcie wynalezienia pieniądza. Od tego momentu rozpoczęło się przywłaszczanie ziemi. W rezultacie wytworzyły się dwie warstwy ludzi: posiadający ziemie i niezależni oraz pozbawieni ziemi najemnicy. Doktryna Locke`a powstała by chronić prawo tych pierwszych do samozachowania, wolności i własności prywatnej. Jednostki łączą się dobrowolnie w drodze umowy społecznej w celu zorganizowania społeczeństwa obywatelskiego, w którym rząd jest ograniczony przez naturalne prawa obywateli. Według Macphersona Locke operował jednocześnie koncepcją społeczeństwa, które składa się z równych istot i jednocześnie koncepcją społeczeństwa składającego się z dwóch klas ludzi zróżnicowanych stopniem rozumności, a co z tym związane posiadaniem własności16. Locke nie widział w tym jednak sprzeczności, wyjaśniając, że ludzie są naturalnie równi i jednakowo zdolni by zadbać o siebie, dlatego ci, którzy po wynalezieniu pieniądza pozostali w tyle co do posiadania własności, sami sobie są winni. Autor “Dwóch traktatów o rządzie” wyjaśnił w ten sposób istniejące nierówności, usprawiedliwił podporządkowanie jednej części ludzkości innej części. Koncepcja ta wyrażała burżuazyjny postulat równości formalnej oraz nierówności pod względem uprawnień politycznych. Społeczeństwo obywatelskie Locke`a było społeczeństwem posiadaczy, gdyż pełnoprawnym członkiem tego społeczeństwa mógł zostać, który oświadczył wyraźnie swoją chęć. W przeciwieństwie do zgody milczącej, tylko zgoda wyraźna łączy jednostkę ze społeczeństwem na wieki. Udzielenie jej jest możliwe pod warunkiem posiadania majętności ziemskiej. Warstwy pracujące tzw. servants (służba domowa, pracownicy najemni) także były członkami społeczeństwa, lecz nie pełnoprawnymi, bez prawa współdecydowania i oporu. Lud, to znaczy ogół posiadaczy, wybierał organy władzy, a jego udział w decydowaniu o sprawach państwowych uzależniony był od wkładu uiszczonego na rzecz państwa. Już nie urodzenie lecz majątek decydował o statusie społecznym jednostki. W systemie feudalnym nierówności wyrażały się w odmiennym traktowaniu przez prawo różnych grup społecznych. Nowatorstwo Locke`a i innych oświeceniowych myślicieli polegała na tym, że jednostki o różnym statusie w obliczu prawa stały na równorzędnych pozycjach.
Epoka Oświecenia przyniosła postępujący rozkład feudalizmu. W europie zachodniej narastały nowe kapitalistyczne stosunki produkcyjne, a wraz z nimi sprzeczności w interesach burżuazji i feudałów. W tym okresie działał Monteskiusz, określany jako ideolog kompromisu feudalno – mieszczańskiego. Zgodnie z trendem epoki był zwolennikiem zmian ustroju społecznego w ramach monarchii konstytucyjnej oraz rozwoju handlu i przemysłu. Podstawą ustroju społecznego według Monteskiusza powinna być własność prywatna. Nie popiera jednak niewolnictwa, a nawet wskazuje na zagrożenie jakie ze sobą niesie. W społeczeństwie wyróżnia dwie najbardziej znaczące klasy: burżuazję i szlachtę. Za uzasadnione uważa dążenie burżuazji, “klasy prężnej i żywotnej”17, do władzy. Udział w niej powinna mieć także szlachta. Monteskiusz nie kwestionował różnic klasowych, wskazywał jednak, że granice między nimi powinny być elastyczne tak, by możliwe było przejście z klasy do klasy. Mieszczaństwo powinno mieć nadzieję osiągnięcia szlachectwa, awansu społecznego dzięki dzielności i cnocie. Postuluje również, by szlachectwo nie było dziedziczone, gdyż powoduje to zepsucie. Interesy szlachty i burżuazji nie wykluczają się wzajemnie. Według Monteskiusza szlachta jest państwu potrzebna i powinna zachować swoje przywileje. Nie powinna jednak zajmować się handlem, gdyż to szkodziłoby mieszczaństwu. Te dwie klasy szczególnie przyczyniają się do rozwoju państwa i dlatego powinny zajmować znaczące miejsca w strukturze władzy. Podobnie jak Locke, Monteskiusz postuluje wprowadzenie cenzusu majątkowego. Lud posiadający uzyskałby wpływ na legislatywę, a najwyższe warstwy szlachty, burżuazji i biurokracji razem utworzyłyby Izbę Wyższą. Doktryna Monteskiusza należała do doktryn umiarkowanych, które krytykowały stosunki feudalne, lecz nie głosiły powszechnej równości i praw wyborczych. Reprezentowały mieszczaństwo, a w szczególności jego wyższą warstwę – burżuazję.
Do bardziej radykalnych należała koncepcja Jana Jakuba Rousseau. Wychodzi on z założenia, że istniejące społeczeństwo jest światem nierówności społecznej, ucisku jednych przez drugich, biednych przez bogatych. Nie jest to stan naturalny dla człowieka, gdyż jak twierdzi Rousseau ludzie są “z natury tak samo między sobą równi, jak równe były zwierzęta w obrębie każdego gatunku (…)”18. Ówczesny “świat pozorów” autor “Rozprawy o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi” przeciwstawia “porządkowi natury”, w którym “nic nie jest sobie obce, wszystkie części są ze sobą solidarne w ramach całości”19. Społeczeństwo wytworzyło ład pozorny, za którym kryje się nieład i konflikt interesów. Rousseau wskazuje, że idea ładu służy usankcjonowaniu nierówności społecznej, która jest źródłem zła. W przeciwieństwie do Hobbes`a Rousseau twierdzi, że “człowiek jest z natury dobry i tylko na skutek urządzeń społecznych ludzie staję się źli”20, rozszerza się występek i krzywda społeczna. Rousseau diagnozuje i wydaje wyrok: “polityka, nierówności, przywilej i pieniądz występuję łącznie, splatają się ze sobą, wytwarzają zagmatwaną sieć stosunków, które rozsadzają wszelkie wspólnoty ludzkie i deprawują ludzi moralnie, nakładając na nich maski”21. Dla Rousseau ideał społeczny to naród republikański – całość moralna, w której obywatel uczestniczy z własnej woli i jest jej częścią. Zasadą takiej wspólnoty powinna być umowa społeczna i dobrowolne uczestnictwo. Zasady i prawa nowej wspólnoty muszą brać pod uwagę naturę ludzką i wpływ historii. Dlatego Jan Jakub mimo, że uważa, że własność prywatna deprawuje moralnie, nie postuluje jej likwidacji lecz ingerencję państwa w jej podział. Cechy charakterystyczne idealnego ustroju społecznego Rousseau to: niewielkie różnice majątkowe, względna jedność poglądów religijno – społecznych oraz brak wewnętrznych podziałów na grupy interesów. Nowy ład powinien być oparty o prawa naturalnej wolności, niezależności i równości jednostek. Nie ma tu miejsca na podział na rządzących i rządzonych, gdyż władzę sprawuje cały lud czyli ogół członków wspólnoty. Wszyscy członkowie państwa składają się na ciało polityczne, którego celem jest dobro własne. Każdy z obywateli posiada takie same uprawnienia, a głos każdego z nich taką samą ważność. Gospodarka państwa Rousseau opierałaby się na niezależnych i samowystarczalnych gospodarstwach tak, by stosunki między obywatelami nie opierały się na wymianie i pieniądzu. Koncepcje tego typu nie uzyskały oczywiści poparcia wyższych warstw mieszczaństwa, które dążyło do zmiany starego ustroju społecznego, w którym dojrzewały nowe, kapitalistyczne stosunki.
Wydarzenie jakim była rewolucja we Francji obudziło niemiecką inteligencję. W tej części Europy wciąż panował absolutyzm i stosunki feudalne, a burżuazja była słaba. Przeciw takiemu stanowi rzeczy wystąpił niemiecki filozof Immanuel Kant. Inspirował go Rousseau i Rewolucja Francuska, w której widział “zapowiedź urzeczywistnienia racjonalnego porządku prawa w całej Europie”22. Kant stworzył koncepcję państwa obywatelskiego, które poprzez konstytucję gwarantuje jednostce wolność i nienaruszalność jej własności. Prawo powinno być jednakowe dla wszystkich obywateli i dawałoby jednostce samodzielność, dzięki której każdy obywatel zawdzięczałby swój byt i utrzymanie. Kant ogranicza prawa polityczne do tych kategorii obywateli, którzy są finansowo niezależni. Tworzy kategorię obywateli pasywnych, do których zalicza kobiety, dzieci, obłąkanych, czeladników i służbę. Podlegają oni prawu osobowemu wykonywanemu w sposób rzeczowy23, co oznacza, że pan może dysponować służącym wedle swej woli, ale nie wolno mu wkraczać w jego naturalne prawo do wolności osobistej. Ci, którzy są zależni od własności innych, nie posiadają środków do samodzielnego wytwarzania dóbr, nie mają takich samych praw jak posiadacze. W życiu publicznym uczestniczą tylko obywatele aktywni, niezależni finansowo dzięki swej pracy lub majątkowi dziedziczonemu. Pełne i równe prawa obywatelskie przysługują tylko właścicielom i osobom zatrudnionym przez państwo.
Śledząc powstawanie różnych koncepcji ładu społecznego dostrzegamy, że ich związek z przemianami ustrojowymi i wydarzeniami historycznymi nie jest bynajmniej luźny. Koncepcje te nie pojawiały się w głowach ich twórców znikąd. Były wyrazem głębokich przemyśleń o życiu społecznym i jego ładzie. Czasami odzwierciedlały ten ład, nadawały mu sensu, argumentów i uzasadnienia. Przykładem może być koncepcja Arystotelesa, wyjaśniająca ówczesny status quo racjami naturalnymi. Do arystotelesowskiego pojęcia ordo – porządek nawiązał św. Tomasz by stworzyć chrześcijańską nadbudowę systemu feudalnego. W konwencji tej utrzymane są koncepcje Monteskiusza i Kanta. Te dwie nie odwoływały się jednak do doktryny chrześcijańskiej ale uzasadniały nierówności odnosząc je do nowych stosunków społecznych, praw i obowiązków obywatela. Inne zaś wyrosły z buntu przeciwko zastanej rzeczywistości, rysowały nowy, lepszy ład. Były to utopie Platona, Thomasa More`a, Hobbes`a. Najprościej ewolucję tych koncepcji ująć możemy jako przejście od ideologii religijnej do świeckiej. Zauważyć można kierunek zmian biegnie od podziału na wolnych i niewolników (Arystoteles) poprzez obywateli i pozbawionych praw politycznych (Monteskiusz, Locke) do społeczeństwa egalitarnego (Rousseau). Przedstawione wyżej idee ustroju społecznego można ująć w schematy. Schemat dychotomiczny znajduje u Arystotelesa (wolni – niewolnicy) i u św. Augustyna (obywatele państwa bożego – obywatele państwa ziemskiego). Strukturę społeczną przedstawić możemy także w schemacie gradacji, tzn. jako układ trzech lub więcej elementów. Schemat ten odnajdujemy u Platona, św. Tomasza, Arystotelesa (klasa biedniejsza, średnia, zamożna), Monteskiusza (burżuazja, szlachta, biedota). W wymienionych koncepcjach z okresu od Starożytności do Oświecenia odnajdujemy również taki podział, w wyniku, którego różnym kategoriom ludzi przypisuje się różne funkcje. Arystoteles, np. postuluje, by państwo posiadało obywateli zajmujących się wojną, rządzeniem i pracą, dlatego niezbędni są wojownicy, mężowie obradujący, rzemieślnicy i rolnicy. Podobnie sprawa przedstawia się u Platona. W państwie Utopia Thomasa More`a każdy obywatel część życia spędza na wsi produkując żywność, a część w mieście wytwarzając inne dobra. Z przyjętej na wstępie definicji terminu “struktura społeczna” wynika, że jest to system stosunków nieprzestrzennych. Jednak u Thomasa More`a struktura społeczna jest ściśle związana ze strukturą demograficzną i stanowi także układ stosunków przestrzennych. Autor wyznaczył liczebność rodziny i miasta, odległość miast i wsi, o nie pozostaje bez wpływu na jakość, częstotliwość kontaktów między ludźmi oraz na więź społeczną. Podsumowując chciałabym zwrócić uwagę na funkcje jakie spełniały i wciąż spełniają koncepcje ładu społecznego. Pełniły one rolę uzasadniającą istniejący porządek lub wskazywały na jego niesprawiedliwość i postulowały zmiany. Niektóre broniły klas uprzywilejowanych, a niektóre klas uciskanych. Koncepcje św. Tomasza i Monteskiusza dążyły do kompromisu. Pierwsza godziła wartości chrześcijańskie z zaczątkami kapitalizmu, druga – interesy szlachty i burżuazji. Nowe idee ustroju społecznego tworzyły ideologiczną nadbudowę uzasadniającą dążenia polityczne klas lub ich uprzywilejowaną pozycję. Były również inspiracjami działań i nowych idei. Dziś koncepcje te dostarczają wiedzy o ówczesnych im problemach społecznych i sposobach ich rozwiązywania; o tym jak postrzegano jednostkę w danej epoce, jej naturę, prawa i obowiązki. Koncepcje struktury społecznej dostarczają także wiedzy o społeczeństwie, jego strukturze, więzi oraz stosunku ludzi do państwa i prawa.
