• Koncepcje leżące u podstaw głównych kierunków politycznych:
a) konserwatyzm
b) liberalizm
c) socjalizm
1. Konserwatyzm (Edmund Burke, Joseph de Moistre)
nurt najbardziej żywotny we współczesnej myśli politycznej. Początek życia społecznego – ludzie tworzą rzeczywistość społeczną poprzez zachowania, które wynikają z indywidualnej moralności. Moralność to niezwykle skomplikowany, trudny do uchwycenia twór, który nie jest odtworzeniem jakiego systemu etycznego. Na potrzeby społeczeństwa tworzone są kodeksy etyczne (utopie). Konserwatyści przeciwstawiali się wszelkim wizjom idealnego społeczeństwa.
Rozważania dotyczące natury rzeczywistości społecznej konserwatyści wspierali teoriami odnoszącymi się do natury człowieka.
a) człowiek jest istotą, której natura składa się z elementów racjonalnych i irracjonalnych
– konserwatyści przeciwstawiali się stanowisku, że człowiek powinien kierować się rozumem, a nie uczuciem, wszystko co istnieje w rzeczywistości społecznej jest ważne, trzeba zatem po równi uwzględniać refleksje i przesądy, myślenie i odczuwanie, należy ukazać człowieka w całości aby ukazać go w społeczeństwie
b) natura ludzka jest uwarunkowana historycznie (określona w określonych warunkach historycznych, danym czasie i miejscu)
– żeby człowieka opisać w społeczeństwie, którym się zajmujemy, trzeba uwzględnić warunki historyczne
c) człowiek jest tworem społecznym
– istotą człowieka jest kultura, zaś jej źródłem samo społeczeństwo
– społeczeństwo nadaje jednostce tożsamość, sposoby myślenia itp.
– jednostka jest tworzona przez określone społeczeństwo, poszczególne jednostki są częścią pewnego społeczeństwa, jego odzwierciedleniem
– konserwatyści odrzucali indywidualizm, atomizm, nominalizm socjologiczny (przez atomizm w teorii socjologicznej rozumiemy jednostki ujmowane jako osobne niezależne byty)
Cała rzeczywistość społeczna to i społeczeństwo i coś, co istnieje ponad jednostkami (w pewnej mierze twór kolektywny). Nie może rzeczywistości społecznej stworzyć żadna poszczególna jednostka , może natomiast funkcjonować ona na zasadzie umowy między jednostkami, jest bowiem specyficznym procesem tworzonym ponadjednostkowo.
Konserwatyści twierdzili, że w życiu społecznym można wyróżnić dwa rodzaje więzi:
a) więź społeczna (autentyczna, żywiołowa)
b) formalne powiązanie (to, co łączy jednostki na skutek formalnych ustaleń)
Przy opisie rzeczywistości społecznej należy kłaść nacisk na więź społeczną, która jest najważniejszym elementem w rzeczywistości społecznej (społeczeństwo można oceniać pod kątem wytworzenia przezeń więzi społecznej). Zadaniem ustawodawcy jest stworzenie prawa odzwierciedlającego istniejące więzi społeczne (ustawodawca jako protokolant istniejącego stanu rzeczy).
Zainteresowania badawcze konserwatystów:
a) w badaniach należy przede wszystkim skupić się na sferze irracjonalnej czyli działaniu spontanicznym, przedrefleksyjnym np.:
– religia – nie jako zespół dogmatów, lecz przynależna określonemu społeczeństwu
– zwyczaje, obyczaje (pochodne religii)
– język jako specyficzna cecha danej zbiorowości
– folklor
b) w mniejszym stopniu należy interesować się sferą działań świadomych np.: prawem czy reformami
Cechy teorii konserwatystów:
a) organicyzm czyli ujmowanie społeczeństwa, grupy jako całości złożonej z różnych elementów połączonych w jedno
b) mechanicyzm – elementy powstające osobno, złożone tworzą jeden mechanizm
c) konserwatyzm oznaczał krytykę utopizmu i ujmowania pojęć abstrakcyjnych (religia, społeczeństwo jako takie nie mają racji bytu)
d) nie ma uniwersalnych praw odnoszących się do wszystkich społeczeństw (praw ponadczasowych) zamiast tego jest historyczny punkt widzenia umiejscawiający rzeczywistość w konkretnym czasie i miejscu
e) odkrycie czynników irracjonalnych w życiu społecznym
f) odkrycie i badania nad małymi grupami społecznymi
2. Liberalizm
Jako koncepcja społeczna wywodzi się z teorii umowy społecznej. Jako nurt intelektualny wiąże się z obszarem anglojęzycznym (Jeremi Bentham, John Steward Meall). Liberalizm w polityce wydaje się bliski konserwatyzmowi (jeden i drugi odrzuca radykalizm).
Liberalizm – racjonalizm
a) jednostki ludzkie cechuje racjonalizm (wybiorą to, co będzie optymalne z ich punktu widzenia)
b) liberalizm tworzy abstrakcyjne wizje poszczególnych społeczeństw, którym jednostki ludzkie miałyby się podporządkowywać (wybierając to co najlepsze)
c) pojęcie sprawiedliwości abstrakcyjne, stworzone po to by jednostki podporządkowywały się
d) uniwersalizm – jednostki nie są identyczne, ale podobne
e) psychologia więcej powie o rzeczywistości społecznej niż nauki historyczne
Liberalizm stanowi przykład nominalizmu socjologicznego (dążenie do własnego celu, egoizm). Wizja rzeczywistości społecznej jest podobna do tej stworzonej przez Hobbesa – trwa ustawiczna wojna wszystkich ze wszystkimi.
– więzi społeczne powstają dla realizacji indywidualnych interesów.
– ład społeczny tworzy się naturalnie, jako uporządkowanie egoistycznych dążeń jednostek (odbicie wzorca ekonomicznego)
Problem życia społecznego prowadzi do jednego – jak poszczególne egoistyczne jednostki mogą ze sobą współżyć ? Zdaniem liberalistów jeśli zapewni się bezpieczeństwo i wolność jednostkom , to powstanie sprawnie działające społeczeństwo.
3. Socjalizm (Robert Owen, B. Prudon, C. Saint-Simon)
Opiera się na założeniu , że człowieka stwarzają warunki życia. Tożsamość jednostki tworzy się przez utworzenie odpowiednich warunków („Byt wyznacza tożsamość” – Marks). Nie można myśleć o społeczeństwie nie projektując jakiegoś działania. Społeczeństwo traktowano jako całość, gdzie zmiana dokonywana poprzez działania wywoływała obraz innego społeczeństwa (zmiana społeczeństwa jako całości, a nie poszczególnych elementów)
