Dekadentyzm – termin Teofila Gautiera – schyłkowość, uważano, iż kultura, cywilizacja i ludzka moralność dążą do upadku w świecie myśli kategoriami zysku i opłacalności. Postawa była mieszaniną pesymizmu, zwątpienia w celowość istnienia i negacji nauki, postępu. Deka-dent manifestował zanik chęci życia, biernie zdawał się na los. Stawiał sztukę nad naturalno-ścią, wyrafinowanie na prostotą, chorobę nad zdrowiem. „Choroba końca wieku” objawiała się ucieczką w „sztuczny raj” przez środki odurzające i perwersyjną erotykę. Przykładem de-kadenta był Stanisław Przybyszewski – pisał – „Norma to głupota, degeneracja – to geniusz!”.
Modernizm – dążenia do odrębności, nowatorstwa, krytyczny stosunek do tradycji. Podstawę dały filozofie: Artura Schopenhauera i Fryderyka Nietzschego. Pierwszy z nich w dziele „Świat jako wola i wyobrażenie” uważał, że życiu człowieka towarzyszy cierpienie. Popęd życiowy zmusza go do zaspokajania pragnień i ambicji. Aktywność ta przysparza mu klęsk, upokorzeń, niezadowolenia z rzeczywistości, z siebie i lęku przed śmiercią. Człowiek szuka ucieczki przed życiem, które jest pasmem męki. Ukojenie „bólu istnienia” sprowadza się do wyzbycia pożądań; wyzwolenia od świata. Schopenhauer uważał, iż stanem realizującym tę postawę jest nirwana – niebyt. Drugą możliwością była kontemplacja i przeżywanie piękna natury i sztuki. Twórca stał się kapłanem sztuki.
Fryderyk Nietzsche głosił relatywizm poznawczy. Za prawdę uznawał, to co służy życiu. Człowiek z subiektywnych doznań tworzy imaginację świata. Relatywna jest również etyka, która stanowi pochodną ludzkiej natury. W utworze „Tako rzecze Zaratustra” zakwestionował wartości filozofii chrześcijańskiej i demokracji – altruizm, wolność, równość, litość – uważał je za „etykę niewolników”, w nich upatrywał upadek kultury. Domagał się uwolnienia jednostek o wyjątkowej sile wewnętrznej i biologicznej od ograniczeń moralnych. Nadludzie powinni mieć prawo działania „poza dobrem i złem”. Nietsche głosił dwie postawy życiowe: apolliń-ską i dionizyjską. Pierwsza zakładała przeciwstawienie się harmonii, jasności i dążenie do doskonałości zgodnej z normą kulturową. Druga – wewnętrzny konflikt, niepokój, poszukiwa-nie bujności życia pozbawionego norm.
Henryk Bergson krytykował intelekt, uznawał intuicję za sposób poznawania świata. Zaletami intuicji są: dynamika, zmienność i wyłamywanie się ze schematów. Uważał również że moto-rem rozwoju człowieka jest wewnętrzna siła – elan vital.
Neoromantyzm – podkreślał związek epoki z tradycją filozoficzną i literacką romantyzmu. Dwie orientacje Młodej Polski – „uspołeczniona” i „wyzwolona” odwoływały się odpowiednio do romantyzmu narodowego i uniwersalistycznego. Pierwsza kontynuowała tradycję polskiej irredenty („Rozdzióbią nas kruki, wrony…”), druga kładła nacisk na problemy moralne, este-tyczne.
Fin de siecle – określa koniec wieku związany z poglądem o upadku kultury europejskiej.
Symbolizm – nazwa pojawiła się w tytule manifestu francuskich poetów, na łamachpisma „Le Figaro”. Symbolizm cechowało przekonanie, że świat materialny jest jedynie zasłoną skrywającą niepoznawalny zmysłami byt idealny, wieczny, mistyczny. Głównym zadaniem poezji było przeniknięcie owego bytu. Literatura, starając się wyrazić „stan duszy”, musi suge-rować treść przez zmysłowy równoważnik, emocjonalną sugestię – symbol. W odróżnieniu od alegorii, może on być różnie interpretowany. Zamierzona wieloznaczność i brak wyrazistości powodują, że sens dzieła pozostaje częściowo ukryty. Symboliczne obrazy odnaleźć można w twórczości Tetmajera, Kasprowicza, Staffa, Wyspiańskiego.
Impresjonizm – (wrażenie) pojawił się w wystąpieniach Piotra Chmielowskiego, Lucjana Rydla i Artura Langego. Oznacza wrażenie; indywidualny, przelotny stan uczuć. Celem dzieła literackiego, plastycznego czy muzycznego było jego utrwalenie. Świat przedstawiony jest subiektywny, emocjonalnie nasycony, zmysłowy. Istniała niechęć do ideowego określania się wobec świata, bierność intelektualna i nieokreśloność doznań. Styl utworów cechuje przewaga rzeczowników konkretnych nad pojęciami, przymiotników nad rzeczownikami oraz dążenie do instrumentalizacji. W poezji istniała predylekcja do zapisywania przeżyć i uczuć przez grę skojarzeń, paraleizm stanu duszy i krajobrazu. W prozie polegało to na stosowaniu luźnej, fragmentarycznej kompozycji i podkreślaniu roli podświadomości w działaniu bohatera.
Powyższe terminy są tożsame z nazwą Młoda Polska.
Ekspresjonizm – (wyrażenie) został skodyfikowany dopiero w latach I wojny światowej w programach twórców niemieckich. W Polsce nazwa ukazała się w piśmie „Zdrój”. Emocje twórcy miały być dramatycznie i wyraziście uzewnętrzniane. W odróżnieniu od impresjoni-zmu, który preferował lirykę subtelnego nastroju, ekspresjonizm określał poetykę „krzyku du-szy”. Styl akcentuje opozycje w obrazie rzeczywistości (patos-trywialność, wolność-determinizm, aktualność-uniwersalizm). Cechuje go hiperbolizacja, deformacja leksykalna i składniowa, fantastyka oparta na motywach sennych. Przedstawicielami byli Stanisław Przy-byszewski i Jan Kasprowicz.
