Pamiętnikarstwo to typ domorosłej literatury, bardzo popularny w siedemnastowiecznej Polsce. Pamiętniki J.Ch. Paska są tego najlepszym dowodem, a i najwybitniejszym zabytkiem tego rodzaju piśmiennictwa. Nie tylko Pasek pisał pamiętniki – stały się one „modą” baroku, szlachta prowadziła księgi domostw, notowano wydarzenia zarówno prowincjonalne jak i istotne dla całego kraju. Pamiętniki stały się źródłem wiedzy o obyczajowości szlachty polskiej, źródłem wiedzy o obyczajowości szlachty polskiej, o ówczesnym języku – wykorzystaną później m.in. przez Sienkiewicza.
piśmiennictwa pamiętnikarskiego wyróżnić trzeba:
* diariusze – pisane codziennie
* zapisy gawędziarskie – gawędy, opowieści
* raptularze – kroniki rodzinne
Jan Chryzostom Pasek jest postacią wśród szeregu twórców literatury polskiej. Żył w latach 1636-1701, pochodził z drobnej szlachty, służył w wojsku pod komendą Czarnieckiego (m.in. w Danii i tam właśnie dziwował się obyczajom, które to oczywiście potępiał, za jedynie słuszny uznając obyczaj polski).
W 1667 roku Pasek zakończył wojenną tułaczkę i osiadł na gospodarstwie. Nie zaszył się jednak zupełnie w wiejskiej głuszy, wciąż aktywny uczestniczył w elekcji króla Korybuta Wiśniowieckiego, wszczynał kłótnie i awantury wiódł procesy z sąsiadami i pisał pamiętniki. fachowcy wysoko oceniają wartość artystyczną „Pamiętników”. Obejmują ponad 30 lat życia autora (1656-88).
Pierwszą część można nazwać „wojenną”, bo oddaje lata, gdy Pasek służył pod komendą Czarnieckiego. Część ta opisuje szereg przygód z życia wojskowego np. walki ze Szwedami w Polsce i w Danii. Datki i łupy ciągane od ludności nie świadczą o skromności wojsk, a liczne przykłady męstwa i sławy Paska budzą podejrzenia.
Druga część Pamiętników dotyczy życia na wsi, wzorca ziemiańskiego gospodarza (przypomina tu „Żywot człowieka poczciwego”). Z tym, że poczciwość pana Olszówki jest dyskusyjna – ujawniają się tu spory sąsiedzkie, pycha, zrywania sejmów itp. Systematycznie czyta się tu epizod poświęcony wydrze, ulubienicy Paska, odznaczającej się niebywałą mądrością i umiejętnościami, które zresztą z żalem serca podarował królowi.
Pamiętniki są dokumentem mentalności siedemnastowiecznego szlachcica – sarmaty, prezentują obyczajowość w wojsku i na wsi. Są także Źródłem historycznym, wspominają o takich wydarzeniach historycznych jak walka ze Szwedami, wojny z Moskwą, walki z Tatarami, a nawet odsiecz Wiednia.
Wśród artystycznych zalet „Pamiętników” można wymienić:
* barwny, potoczny, czasem dosadny styl epizodów fabularnych
* wyrażony talent gawędziarski autora
* sprawne, żywe opisy batalistyczne
* typ narracji zbliżony do powieściowego
* liczne oracje, humor i ironie
