Ludowość od zawsze inspirowała artystów i jej motywy pojawiały się również w literaturze. Literatura staropolska jako jedna z pierwszych wykorzystała elementy ludowości ukazując ją jako wyidealizowany obraz wsi. Jednak elementy ludowe we wcześniejszych epokach były dość skromnie wykorzystywane. Od samego początku natomiast można wyodrębnić dwa rózne oblicza ludowości : sielankowy i realistyczny. Ludowość została jednak tak naprawdę doceniona dopiero w dobie romantyzmu ,pojawiając się w literaturze w znaczący sposób. Jak zatem jawi się ludowość w utworach? Jako romantyczny światopogląd czyli krytyka racjonalizmu i wiara w świat dualistyczny ,materialny i żywy ,narrator utożsamia się z ludem-przyjmuje jego sposób myślenia i wartościowania świata ,nowy typ bohatera-bohater z ludu ,który wierzy w istnienie drugiego świata ,do którego można zbliżyć się poprzez wiarę i czucie ,miłość jako siła namiętna ,nierozerwalna i tragiczna. Ludowy kodeks moralny gdzie nie winy bez kary (zwykle surowej) ,fascynacja średniowieczem jako epoką odległej cywilizacji i kultury barbarzyńskiej. Historycyzm lecz nie jako zainteresowanie dokumentami historycznymi tylko jako droga do prawdy żywej ,ukrytej w pieśniach i podaniach gminnych ,podkreślenie męstwa i bohaterstwa przodków ,patriotyzm i waleczność ludu oraz poczucie honoru. Nastrój tajemniczy ,groźny i tragiczny ,a język prosty ,naturalny wzbogacony o zwroty ludowe.
W romantyzmie najpiękniej motywy ludowe przedstawił w swojej twórczości , a w szczególności w Balladach i romansach i w II części Dziadów Adam Mickiewicz.
W balladach i romansach poeta zaczerpnął tematy z baśni i wierzeń ludu. Bohaterowie wierzą w siły nadprzyrodzone ,a świat fantastyczny traktują na równi ze światem realnym. Utwory te są pełne fantastyki ,pojawiają się duchy i zjawy ,a wszystko jest nasycone poetyckim nastrojem.
Ballada Romantyczność to swego rodzaju manifest poetycki romantyków. Narrator opowiada w niej o przeżyciach młodej dziewczyny z ludu -Karusi ,która czuje obecność zmarłego kochanka Jasia. Zebrani wieśniacy wierzą dziewczynie ,odmawiają modlitwy ,a narrator solidaryzuje się z wierzeniami i uczuciami ludu. W balladzie pojawia się również postać starca ,który pogardza tymi przesądami. Nie widzi ducha więc nie wierzy w jego istnienie. Za prawdziwy uznaje tylko świat poddający się racjonalnemu i naukowemu osądowi ,a z kolei narrator uważa ,że nie należy gardzić mądrością ludu i ni należy lekceważyć naiwnych w formie lecz głębokich w treści wierzeń ,uczciwości i wyobraźni ludu ( „czucie i wiara silniej mówi do mnie niż mędrca szkiełko i oko” ).
W II części Dziadów Mickiewicz sięgnął do ludowego motywu opisując starodawny obrzęd białoruski Dziady czyli święto ku czci dusz zmarłych przodków ,podczas którego do życia zostaje powołana nadzmysłowa rzeczywistość. Mickiewicz nieprzypadkowo przywołał ten ludowy zwyczaj.Za jego pomocą odwołał się do ludowej koncepcji człowieczeństwa ,wedłu której tylko pełne i uczciwe życie zasługuje na szczęście wieczne i zbawienie. Ludowość w tym dramacie to jedność świata żywych i umarłych .pozostających nieustannie w ścisłym związku. Ludzie żywi potrzebni są do obdarowywania duchów pokarmem ,modlitwą lub przebaczeniem ,co może skrócić ich pokutę i ułatwić zbawienie ( „Mówcie komu czego braknie ,kto z was pragnie kto z was łaknie” ). Natomiast zmarli są obecni w życiu wioski i niosą ze sobą nauki dla żyjących ( „Tak muszę dręczyć się wiek wiekiem ,sprawiedliwe zrządzenie Boże ,bo kto nie był ani razu człowiekiem temu człowiek nie pomoże” ). Istotą tych wszystkich nauk jest wskazanie wartości ,zasad i reguł ,którymi każdy człowiek powinien kierować się w swoim życiu.
Następna epoka-pozytywizm ukazała ludowość w zupełnie inny sposób.
Eliza Orzeszkowa w swej powieści Nad Niemnem pokazała ile wartości narodowych i kulturowych tkwi w prostym ludzie. Przechowuje on w pamięci dzieje dawnych pokoleń np. historię Jana i Cecylii-założycieli osady. Historia ich jest apoteozą codziennej pracy ,przyrody ,ż którą współgra ludzkie życie ,ładu moralnego wynikającego z trudu i miłości ,która zerwała pęta odwiecznych przesądów i zaczęła twórczą pracę cywilizacyjną.
Bohaterami utworu są zwyczajni ludzie ,dla których miarą wartości jest praca i szacunek dla innych ludzi. Są oni pełni życia ,energii ,zapału do pracy i patriotyzmu. Szanują tradycję ,kultywują pamięć o minionych pokoleniach ,nie zapominają starych pieśni oraz podań ,żyją w zgodzie z naturą. To po prostu „lud ,który nigdy nie podpierał gmachu pracy przymusowej ,ani twarzami w dół nie upadał pod piekielną obelgą chłosty ,lud ,za którym w odległej przeszłości jaśniało słońce ludzkich spraw i dostojeństw”. Zdaniem autorki to lud zadecyduje o przyszłości kraju i narodu ,z racji swej liczebności i siły stanie się podstawową warstwą społeczną.
W literaturze Młodej Polski motywy ludowe pojawiają się często w dwóch zupełnie innych kontekstach. Nawiązują do pozytywistycznej tradycji traktowania ludu jako upośledzonej części społeczeństwa ,żyjącej w nieludzkich warunkach lub też jako powrót do romantycznej idealizacji ludu tzw. chłopomanii.
Stefan Żeromski w opowiadaniu Rozdziobią nas kruki i wrony sięga do powstania styczniowego ,lecz nie wybrał tego tematu by opiewać bohaterstwo powstańców polskich. Pokazał tragizm osamotnionego chłopa ,który wraca do domu z „rzewną radością” w duszy i z poczuciem spełnionej zemsty „za tylowieczne niewolnictwo ,za szerzenie ciemnoty ,za wyzysk ,za hańbę i za cierpienie ludu”. Powstanie upadło ponieważ nie objęło całego narodu ,a gnębionemu przez wieki chłopstwu było obojętne kto nimi rządzi-Polak czy Moskal. Lecz zamiarem pisarzanie było oskarżenie chłopów ,tylko pokazanie przyczyn ich zobojętnienia wobec tego co się dzieje wokół. Za brak świadomości tej grupy obarczał raczej szlachtę ,która nie podejmowała kwestii chłopskiej.
W okresie Młodej Polski powstaje też zwrot do ludu zwany ludomanią. Przejawia się fascynacją ludem ,jego siłą ,radością ,prostotą ,barwnością życia ,kolorystyką stroju ,obyczajowością oraz zawieraniem małżeństw inteligentów z chłopkami. W dramacie Wesele Stanisława Wyspiańskiego głównym wątkiem jest właśnie wesele krakowskiego artysty Lucjana Rydla z bronowicką chłopką Jadwigą Mikołajczykówną. Młode pokolenie dusząc się w mieście zbliża się do ludu ,łączy się z nimi związkami krwi ,zachwyca się wsią i przyrodą wiejską ,chociaż tak naprawdę wsi nie zna i nie rozumie.
Tak więc ludowość w literaturze każdej epoki znalazła swoje miejsce ,choć każda z epok miała inny pomysła na jej przedstawienie. Romantyzm jako pełnoprawnego bohatera utworu ,skarbnicę wartości ,nosiciela prawd i mądrości życiowych. Pozytywizm przedstawił ludowość jako wartość narodową i kulturową tkwiącą w prostym ludzie oraz przerażającą prawdę o życiu ludu na granicy skrajnej nędzy. Z kolei literatura Młodej Polski zaczerpnęła i z pozytywistycznej i z romantycznej koncepcji ludowości. W niektórych utworach pojawia się jako przeludniona i zacofana wieś natomiast w innych przybiera postać ludomanii. Elementy te współgrają ze sobą ,oraz z wartościami jakimi kierowali się ludzie tych epok. Dzięki temu ludowość obecna w utworach tamtych czasów wywarła ogromy wpływ na całą literaturę.
Bibliografia:
M.Hanczakowski i inni Epoki literackie Bielsko Biała 2002
A.Kielar Język polski przed maturą Warszawa 2000
M.Makowiecka Przewodnik po epokach Warszawa 2005
A.Z.Makowiecki Literatura Młodej Polski Warszawa 1999
S.Makowski Romantyzm Warszawa 1998
A.Mickiewicz Ballady i romanse Warszawa 1984
A.Mickiewicz Dziady Warszawa 1994
D.Nosowska Słownik motywów literackich Bielsko Biała 2007
E.Orzeszkowa Nad Niemnem Warszawa 1980
R.Sulima Folklor i literatura Warszawa 1985
M.Wróblewska Lektury licealisty Warszawa 2004
S.Wyspiański Wesele Warszawa 1975
S.Żeromski Rozdziobią nas kruki i wrony Warszawa 1984
