„Lalka” powszechnie uważana jest za najwybitniejszą powieść XIX w., czołowe osiągnięcie realizmu krytycznego. Przyniosła ona niezwykle bogaty i złożony obraz społeczeństwa polskiego po powstaniu styczniowym. Według samego autora, tematem powieści są dzieje trzech pokoleń idealistów polskich na tle społecznego rozkładu.
Powieść jest wiernym dokumentem swoich czasów. Zdradza umiejętności autora do wnikliwej obserwacji, zwłaszcza obyczajowości. Część wydarzeń oraz przeważająca ilość miejsc, w których toczy się akcja, rzeczywiście istniała w przeszłości. Tłem wydarzeń jest wielkie miasto, wiernie opisane w powieści. Precyzyjności i drobiazgowości opisu sprzyja wierność topografii i nazw geograficznych. Prus zamieszcza w powieści opisy takich miejsc, jak Łazienki, Krakowskie Przedmieście, Powiśle, Służewiec. Przestrzega też dokładności w opisie przedmiotów, jak np. wystawa sklepu Wokulskiego czy kreacje panny Łęckiej. By dodać wierności opisowi postaci, autor prezentuje ją często poprzez jej milieu – prezentację otoczenia postaci (np. opis sypialni panny Łęckiej czy pokoju starego subiekta). Miasto Prusa żyje i jest prawdą o XIX wiecznej Warszawie: stroje, powozy, sklepy, wystawy tworzą realny i sugestywny obraz ówczesnego życia.
Prus przestrzega także realizmu czasowego. Pilnuje prawidłowości i zgodności podawanych dat. Wydarzenia, takie jak kwesta w Łazienkach, przedstawienia teatralne, pobyt w stolicy Rossiego i Molinarego są rzeczywiste i potwierdzone w różnych dokumentach. Pozostałe wydarzenia odzwierciedlają normalne życie w ówczesnej Warszawie i cechują się dużym prawdopodobieństwem, np. zwyczaje Rzeckiego, pojedynek, proces. Ukazywane wydarzenia zawsze cechują się dużą prawdą historyczną, obyczajową i topograficzną.
Obecność licznych epizodów nie tylko wzbogaca obraz miasta, lecz także powoduje dopełnienie sytuacji, jej obrazu. Epizody stanowią także często uzupełnienie informacji o postaciach.
Liczni bohaterowie powieści są dokładnie opisani, zwłaszcza ich pobudki i mechanizmy działania. Postacie te są z jednej strony indywidualnościami, z drugiej zaś mają wiele cech typowych dla swojej klasy. Autor stara się także przestrzegać pewnego realizmu psychologicznego postaci. Konstruowane są one w taki sposób, by były jak najbardziej naturalne i w określonych sytuacjach zachowywały się typowo, „standartowo”. Postępowanie bohaterów determinowane jest przez różnorakie czynniki zewnętrzne: społeczno – polityczne, psychologiczne i biologiczne.
W utworze Prusa nie wyczuwa się natrętnej tendencji, realizacji programu pozytywistycznego w pierwszym rzędzie. Wprawdzie z działań Wokulskiego, opisów biedoty miejskiej i arystokracji wynika postulat pracy organicznej i pracy u podstaw – nie są one jednak szczególnie wyeksponowane. Cel powieści pozytywistycznej jest inny: ukazać wszechstronny obraz sytuacji jednostki w społeczeństwie, prawdę o niej, o stosunkach społecznych i współczesnym świecie. Ten wytyczony przez siebie cel Prus spełnił z całą pewnością.
