Mikołaj Rej z Nagłowic ( 1505 – 1569 ) pochodził z bardzo bogatej rodziny szlacheckiej. W młodości niechętnie uczęszczał do szkół, nie otrzymał starannego wykształcenia. Potem stał się samoukiem. Uczestniczył w sejmach i sejmikach. Zaaranżował „Ruch egzekucji praw”. W 1543r. przeszedł na kalwinizm, sympatyzując z ruchem reformatorskim.
Rej ma pochodzenie sarmackie. Sarmata to szlachcic-rycerz. Człowiek poćciwy to szlachcic-ziemianin. Sarmata: przodkowie (dawność rodu), klejnot (pieczęć – pierścień), herb i zawołanie. Godność szlachcica: tradycja, poszanowanie dobrych obyczajów, zachowanie wszelkich cnót „przystojnych” temu stanowi.
Spuścizna literacka Reja:
wiersze – tzw. „figliki” ( Rej to facecjonista R facecja – żart, opowiastka, figiel ).
dialogi – np. „Krótka rozprawa między trzema osobami: panem, wójtem i plebanem” napisana w 1543r.
dramaty – „Kupiec” , „Żywot Józefa” ( miały charakter średniowiecznych moralitetów ).
zbiór kazań kalwińskich – „Postylla”
inne utwory – „Zwierciadło” , „Żywot człowieka poćciwego”
Elementy radykalizmu społecznego w krytycznym obrazie stosunków społecznych panujących w Rzeczpospolitej w XVI w. ( „Krótka rozprawa…”).
1. Utwór ten wydał pod pseudonimem Ambroży Korczbok Rożek.
2. Bohaterami utworu są przedstawiciele trzech stanów: pan (szlachty), wójt (chłopów), pleban (duchowieństwa). Pełnią oni funkcje reprezentatywne.
3. Wymowa ideowa
Duchowieństwo nadużywa swej władzy i możliwości. Księża rzadko odprawiają msze, odrzucają reguły jakimi powinni kierować się w swoim powołaniu (pijaństwo, nadmiar jedzenia i rozrywek).
Chłopi płacą za duże podatki na rzecz szlachty i kościoła (dziesięciny, odpusty, święta kościelne).
Szlachta skłócona. Długo obraduje, ustala uchwały zgodne tylko z jej interesami, a nie interesami Rzeczpospolitej. Walka o urzędy.
Chłopi cierpią biedę. Nie mają co jeść, z czego płacić podatków.
Przekupstwo urzędników i sędziów, zabieganie szlachty o własne korzyści.
Parenetyczny wzorzec szlachcica i ziemianina w „Żywocie człowieka poćciwego” Mikołaja Reja.
„Parenetyczny” – mający charakter moralizatorski, dydaktyczny i pouczający.
Literatura odrodzenia stworzyła podobnie jak i literatura średniowieczna kilka wzorców parenetycznych. Np. w „Księciu” Machiavelliego mamy portret idealnego urzędnika i senatora. Ale przenieśmy się do Polski. Ideały poczciwego szlachcica stworzyli: Rej („Zwierciadło”, „Żywot człowieka poćciwego”) i Kochanowski (cykl „Pieśni”). Wzór humanisty zobrazował Górnicki w „Dworzaninie polskim”. Wzorzec światłego obywatela i patrioty ujrzeć możemy w niektórych utworach Kochanowskiego oraz w publicystyce Frycza-Modrzewskiego.
Geneza i analiza fragmentów: „Żywot…” był częścią „Zwierciadła”, które ukazało się w Krakowie w 1567r. Zawarł tu autor swoje przemyślenia, obserwacje, egzempla dotyczące życia typowego szlachcica polskiego jako człowieka żyjącego zgodnie z naturalnymi prawami i będącego nieodłącznym elementem świata. Wszystko jest uporządkowane: od dzieciństwa, przez młodość aż do wieku dojrzałego i starości; co odpowiada porom roku: wiośnie, lecie, jesienii zimie. Rej w „Żywocie…” gani postępki nieobyczajne, a nagradza dobre. Prawdziwe szlachectwo polega na przestrzeganiu kodeksu moralno-etycznego a nie sygnetach, herbach czy pijatykach. Rej ostrzega przed zgubną „szarą pyszką”, pod którą ukrywa się głupota, małostkowość, obłuda, niemoralność. Szlachta i ziemiaństwo żyją w rytm cyklicznych zmian pogody. Dlatego muszą znać się na pracach w polu i przestrzegać ich wykonywania, a wtedy przyroda nagrodzi ich trud obfitymi plonami. Ogólne przesłanie: „Nie leniuchuj, ale w każdym momencie życia staraj się być lepszym, mądrzejszym i pracowitszym” ( są to główne hasła protestantyzmu ).
Podsumowanie Reja. Nasz „Dante w sarmackim kontuszu” sam będąc szlachcicem nie przywiązywał wagi do szczególnego intelektualnego rozwoju, umysłowych wartości. Zwracał uwagę na praktyczność, użyteczność, umiejętności szlachcica, na jego stosunek do praw przyrody, innych stanów. Zalecał poczciwe życie (naturalnie życie szlachecko-rycerskie – udział w turniejach, zabawach, sztuka dyskusji, których to mieli „zażywać” młodzi na pańskich dworach. Rej dając liczne egzempla (przykłady) poucza, gani, chwali oraz wskazuje właściwszą drogę postępowania.
Język Reja.
potoczny, rozwlekły, „przecięty”
prostacki, niekiedy wulgarny, dosadny
barwny
liczne zdrobnienia i powtórzenia
długie, złożone zdania
zapytania
przykłady z życia wzięte
dydaktyzm i utylitaryzm
wyliczenia
zwroty bezpośrednie do czytelnika
wypowiedzi krytyczne często satyryzujące
„kulawe” rymy i anakoluty ( zdania nieprawidłowo zbudowane )
gramatyka staropolska
– zmiękczanie sz:ś (ślachectwo) i cz:ć (poćciwy)
– przyimek archaiczny
– archaizmy leksykalne (np. łoni, choboty, roście, wszytek, azaż, szynkować, sjąć)
– rzeczownikowa postać imiesłowu przymiotnikowego (np. rozdzielon)
– końcówki miejscownika -och zamiast -ach (np. sadoch, ogródkoch)
styl indywidualny Reja
– zdrobnienia (np. waluneczki, wirydażyki)
– zwroty do czytelnika
– zdania wielokrotnie złożone
– zaczynanie frazy od A (z Biblii)
– orzeczenie na końcu zdania (z łaciny) (też z Biblii)
– pytania retoryczne i zdania wykrzyknikowe
– dowcip rubaszny
– charakterystyczne słowa: chędożyć, a wszakoż ( Rej często ich używa )
