Przed rokiem 1773:
* utworzenie przez pijara Stanisława Konarskiego (pedagog i publicysta) Collegium Nobilium (1740) – szkoły średniej, o zmodernizowanym programie nauczania i wychowania, przeznaczonej dla młodzieży szlacheckiej. Wykorzystanie m.in. teatru szkolnego dla kształtowania wśród uczniów poczucia obowiązku obywatelskiego.
* zreformowanie w latach 50-tych na wzór Collegium Nobilium pozostałych kolegiów pijarskich. Podjęcie reformy również przez szkolnictwo jezuickie
W roku 1773 sejm powołuje Komisję Edukacji Narodowej jako centralny organ administracji szkolnej dla nadzoru nad edukacją młodzi narodowej szlacheckiej . Podporządkowanie monarsze gwarantuje Komisji niezależność wobec Rady Nieustającej. Komisarzami byli Adam Czartoryski, Ignacy Massalski (biskup wileński), Ignacy Potocki, Andrzej Zamoyski, Michał Poniatowski (brat króla, przewodniczący KEN od 1776, prymas od 1784). Z Komisją współpracowało grono pedagogów – reformatorów, np. Grzegorz Piramowicz i Hugo Kołłątaj. Podstawy materialne działalności KEN zapewniały dochody z przekazanych jej dóbr pojezuickich, przejętych przez państwo po kasacie zakonu przez Grzegorza XIV w 1773. Pamiętać należy, że powstanie KEN w przedstawionej wyżej postaci, stanowiło przełamanie zasady dualizmu ustroju wewnątrz Rzeczypospolitej, KEN była jednym organem dla Korony, jak i dla Litwy.
W zakresie ujednolicania struktury organizacyjnej szkolnictwa działalność KEN doprowadziła do wprowadzenia 3 stopni nauczania:
* Szkoły Główne (Koronna i Litewska): Akademia Krakowska zreformowana przez Kołłątaja i Akademia Wileńska – zreformowana przez Marcina Poczobutta-Odlanickiego
* szkoły wydziałowe (średnie wyższego typu) – 7 lat nauki i szkoły podwydziałowe (średnie niższego typu) – 6 lat nauki
* szkoły parafialne – przeznaczone do nauczania masowego, w rzeczywistości nadzór nad nimi z ramienia KEN był ograniczony
W zakresie reformy treści i form nauczania nastąpiło ujednolicenie programów w kierunku ich zracjonalizowania i powiązania z praktyką:
* łączenie rozwoju umysłowego z fizycznym
* nauczanie w języku polskim
* położenie szczególnego nacisku na nauki ścisłe, geografię i historię
* rozszerzenie oświaty na młodzież nieszlachecką i dziewczęta
Realizację tego zreformowanego programu umożliwiło utworzone w roku 1775 Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, dzięki któremu wydano 27 nowych podręczników.
