Epoka oświecenia nie była jednorodna pod względem filozoficznym czy światopoglądowym. Mogło to wynikać z faktu, iż twórcami tej epoki byli zarówno arystokraci, szlachta i emancypujący (rozwijający) się mieszczanie. Mimo to można wyodrębnić zasadnicze postawy i idee znamienne dla oświecenia: K r y t y c y z m: Postawa odnosząca się głównie do tradycyjnych instytucji politycznych i społecznych, do Kościoła i form życia religijnego, do ustaleń nauki; R a c j o n a l i z m: Kierunek filozoficzny przyznający rozumowi ludzkiemu główną rolę w procesie poznania, negujący rolę w procesie doświadczenia, intuicji, poznania mistycznego, objawienia. Jego prekursorem był Kartezjusz autor słynnego stwierdzenia: Cogito ergo sum. Stał się on głównym nurtem myślowym w XVIII w. D e i z m: Pogląd filozoficzno-teologiczny zakładający, iż Bóg stworzywszy wszechświat nie ingeruje odtąd w losy świata i rozwój przyrody i życie ludzkie. Jest to kierunek racjonalistyczny, odwołujący się do rozumu i odrzucający w Opatrzność Boską, cuda i objawienie. Prowadzi do negowania roli Kościoła jako pośrednika między Bogiem i ludźmi. Głosi prymat moralności nad religią i uniezależnieniem nauki od dogmatów wiary. A t e i z m: Pogląd filozoficzny odrzucający wiarę w istnienie Boga i wszelkich sił nadprzyrodzonych, niematerialnych ? przeciwieństwo Teizmu. E m p i r y z m: Pogląd filozoficzny gdzie znalazł uzasadnienie oświeceniowy krytycyzm. Jego prekursorem był angielski filozof Francis Bacon. Kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego się nie da potwierdzić w praktyce. Owocem dwóch sprzecznych kierunków filoz.: racjonalizmu i empiryzmu, był optymizm poznawczy, wiara w możliwości odkrywania praw rządzących światem i społeczeństwem. W związku z tym powszechnie akcentowano potrzebę oświecenia ludzi, nakładając na literaturę funkcje u t y l i t a r n e (użytkowe) i przypisywano ogromną rolę edukacji i wychowaniu (encyklopedia). S e n s u a l i z m: Pogląd filozoficzny według którego źródłem wiedzy są wyrażenia zmysłowe będące odbiciem rzeczywistości. Jeden z jego twórców, angielski filozof John Lock wprowadził pojęcie tabula rasa (czysta karta), określając w ten sposób umysł dziecka, pozbawiony jakichkolwiek wrodzonych idei i zasad, kształtowany dopiero przez doświadczenie i edukację. N a t u r a: Pojęcie natury sprowadzało się do przekonania o istnieniu stałych, niezmiennych, ?naturalnych? cech człowieka i świata. Wg. Rousseau cechy te bywają zniekształcone w rozwoju cywilzacyjnym, należy więc przywrócić to, co zgodne z naturą, czyli podstawowe prawa człowieka i jego dążenie do szczęścia. Szczęście jednostki jest harmonijnie powiązane ze szczęściem ogółu, a osiągane przez pracę, która prowadzi do postępu. PORTRETY I KARYKATURY POLAKÓW W LITERATURZE OŚWIECENIA Karykaturalne, satyryczne sylwetki prezentowane są w utworach oświeceniowych głównie w celach dydaktycznych, mają ośmieszyć i wytknąć wszelkie wady pewnych postaw, które uważano za staroświeckie, sarmackie, szkodliwe dla narodu i integralności Rzeczypospolitej; Typowym przykładem jest Starosta Gadulski z Powrotu posła Niemcewicza; jest to karykaturalne przedstawienie typowego przedstawiciela konserwatystów: Sarmata, nie przejmuje się wartościami niesionymi przez to sformułowanie; obłudny, goni za pieniądzem a wszelkie wolności szlacheckie uznaje za nienaruszalne, gdyż dają one okazję do zdobycia urzędów i funduszy; jest głupi i praktycznie sam się do tego przyznaje; jego żona modna jest typowym wariatem na punkcie cudzoziemszczyzny, a córkę chce wydać za byle fircyka, byle nie musiał dawać posagu; wszystko to ma odpychać czytelnika od tej postaci, jako negatywnej (oczywiście tylko dla oświeconego czytelnika) Podobnie przedstawione są ujemnie nacechowane sylwetki zawarte w Satyrach Krasickiego; Satyra to utwór literacki, posługujący się dowcipem, ironią, kpiną lub szyderstwem, by wyrazić krytyczny stosunek do przedstawionych zjawisk, ośmieszyć ludzkie wady, obyczaje, postawy światopoglądowe. Krasicki jest autorem 22 satyr. Piętnują one i demaskują pasożytniczy tryb życia szlachty, pokazują przejawy upadku moralnego klasy panującej. Żona modna ukazuje w różnych sytuacjach modną szlachciankę, tworząc świetny portret damy rozmiłowanej w zbytkach, kapryśnej i często bezmyślnie marnotrawiącej majątek męża. Pełen humoru jest obraz przenoszącej się do majątku męża młodej żony obładowanej niepotrzebnymi, ale za to modnymi drobiazgami, zabawne są jej miny i humory na widok tradycyjnego dworku szlacheckiego, który wkrótce za grube pieniądze ozdobi tak, że przeszedł warszawskie pałace , bawią jej kaprysy i cicha uległość męża, który wziął za nią w posagu kilka wiosek – marnotrawienie majątków i życie nad stan w sytuacji, gdy kraj podejmował próby odbudowy gospodarczej. Pijaństwo Nałogowy pijak, narzekający na ból głowy po kolejnej libacji, opowiada znajomemu o przebiegu suto zakrapianych spotkań z kompanami. Są w nich hałaśliwe, niemądre kłótnie na tematy polityczne, są i ordynarne bójki, których świadkami jest służba. Dziesięć opróżnionych butelek spowodowało nudności i guzy i plastry . Niepokojąco brzmi zakończenie utworu, w którym nie całkiem jeszcze trzeźwy szlachcic, po wyrażeniu pragnienia Bogdaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo i po wysłuchaniu umoralniającej nauki, że ten którego ujęła moc trunku, człowiekiem jest z pozoru, lecz w zwierząt gatunku godzien się mieścić , na pytanie gdzież idziesz? odpowiada – napiję się wódki . Świat zepsuty Satyrę tę można uznać za podsumowanie sądów Krasickiego o czasach, w jakich mu przyszło żyć. Nie ma w niej nic zabawnego. Jest pełna gorzkiego szyderstwa, ostro atakuje zepsuty świat, który stworzyło zepsute społeczeństwo. Gdzieżeś, cnoto? gdzieś, prawdo? gdzieście się podziały? – pyta poeta. Dobre obyczaje minęły, uczciwość i prawda nie popłaca, wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne . Od tego wzięła początek słabość naszego kraju. Do króla Ta satyra jest mistrzowską formą obrony Stanisława Augusta i krytyką jego przeciwników. W ich usta wkłada poeta niedorzeczne zarzuty skierowane przeciw królowi, które w rzeczywistości są godnymi głośnej pochwały zaletami monarchy: młodość, polskie pochodzenie, mądrość, troska o poddanych. Takie stawianie sprawy demaskuje głupotę i wstecznictwo myślenia konserwatystów szlacheckich, o czym mówi autor z ironią często bolesną i zaprawioną goryczą. SĄDY O NATURZE LUDZKIEJ W TWÓRCZOŚCI J.KRASICKIEGO Ignacy Krasicki był jednym z pierwszych organizatorów życia kulturalnego. Współpracował z ośrodkiem królewskim nad tworzeniem sceny narodowej, należał do najaktywniejszych publicystów Monitora . Uprawiał wiele gatunków literackich, m.in. publicystykę, pisał wiersze liryczne, bajki, poematy heroikomiczne, satyry, listy poetyckie, komedie. Pierwszym poematem heroikomicznym jest Myszeida , osnuta na wątku popularnego mitu historycznego o królu Popielu. Bohaterami, oprócz walczących ze sobą kotów i myszy, są także ludzie. W poemacie występują dwa zgrabnie zespolone wątki fabularne: ludzie wpływają na przebieg zwierzęcej wojny, a zwycięskie myszy ostatecznie uśmiercają Popoiela. Dominują w poemacie parodystyczne igraszki, opisy homeryckich przemówień, bitew i pojedynków. Komizm Myszeidy w wielu miejscach przybera charakter satyryczny, by skompromitować zło Rzeczypospolitej. Można tu na przykładzie kłótliwych obrad parlamentu myszy dojrzeć aluzję do najgorszych praktyk sejmu polskiego. W drugim poemacie Monachomatia , Krasicki ośmieszył przywary mnichów. Opowieść została osnuta na motywie rywalizujących klasztorów dominikanów i karmelitów, które chcą stotczyć potyczkę w sposób odpowiedni dla uczonych mężów: na uczonej dyspucie. Przygotowana staranie dyputa przemieniła się jednak w ogólną bójkę na pięści, trepki, kufle i księgi. Zamieszanie kończy przyniesienie olbrzymiego pucharu z winem, bo w dobrych trunkach braciszkowie kochają się nie mniej niż w świętym próżniactwie . Monachomatia pozbawiona jest bezpośredniej napastliwości, ale obfitość realiów kompromitujących życie zakonne miała swoją wymowę. Przezabawna scena poszukiwania w zakamarkach klasztornych nie odwiedzanej od dziesiątków lat biblioteki ośmieszała ucznnych mężów . Ważnym wydarzeniem w dziejach literatury polskiej było ukazanie się pierwszej nowoczesnej powieści pt.: Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki . Wprowadził tu Krasicki od razu trzy odmiany powieści oświeceniowej: satyryczno- obyczjow, przygodową i utopijną. Łączy je wątek nadrzędny – biografia bohatera. Część pierwsza ukazuje niedostatki systemu wychowawczego. Poznajemy szkołę publiczną typu tradycyjnego, gzie wpaja się wiedzę za pomocą kar cielesnych, i modną edukację guwernatora Damona, oszusta i nikczemnika. W salonie warszawskim uczą Doświdczyńskiego, jak trwonić ojcowską fortunę, a w mieście trybunalskim – jak wygrać nieuczciwy proces. Dopełnieniem modnej edukacji jest pobyt w Paryżu, gdzie młody Mikołaj traci resztki fortuny. Krasicki, oprócz krytyki przestawił idealny wzór społeczeństwa w postaci ludu Nipuańczyków, który nie zna cywilizacji, ale rządzi się według naturalnych praw równości i braterstwa. Podobne poglądy do przedstawianych przez mieszkańców wyspy prezentował Rousseau. Doświadczyński po powrocie do kraju podejmuje trud reformowania ojczyzny, lecz kończy się to fiaskiem. Działalność przenosi na zagrodę i mini społeczność poddanych chłopów. Doświadczyńskiego Przypadki to powieść o straconych złudzeniach oświeceniowego reformatora. Swój wzór szlachcica-ziemianina Krasicki przedstawił w Panu Podstolim , utworze o nikłej fabule. Tytułowy bohater został przedstawiony w formie reporterskiego opisu, a jego poglądy w długich wypowiedziach nawszystkie tematy interesujące wówczas wykształconego Polaka. Innym sposobem przedstawienia wad społeczeństwa były dwa cykle Satyr . Pierwszy został poprzedzony listem dedykacyjnym Do Króla , w którym sądząc władcę, Krasicki z pozorną aprobatą przytoczył argumenty przeciwników monarchy , by tym bardziej ośmieszyć ich niedorzeczność. Wstępem do tematyki cyklu jest Świat zepsuty , satyra odwołująca się do prostoty i prawości przodków. Zwraca w niej uwagę duże zagęszczenie realiów mówiące o powszechnym zepsuciu obyczajów. Krasicki o wiele częściej zwraca swą krytykę przeciwko zdrożnościom modnego życia niż sarmackim przywarom. Stosuje różnorakie środki komizmu satyrycznego obok ironicznej pochwały (np. Pochwała głupstwa ) dowcip paradoksu, karykaturalne wyolbrzymienie, kontrastowe połączenie, nieoczekiwane następstwo wydarzeń itd. W satyrze Pijaństwo podnieceni miłośnicy trunku snują wspaniałe plany ratowania ojczyzny, tym czasem zapał kończy się na wulgarnej bójce. Zabawne sytuacje wynikają z małżeństwa modnej damy ze szlachcicem- tradycjnalistą ( Żona modna ), który znęcony posagiem nie przewidywał czekającej go udręki i kosztownego prowadzenia modnego trybu życia DYDAKTYZM BAJEK IGNACEGO KRASICKIEGO Bajki Krasickiego są dla niego tym, czym dla Kochanowskiego fraszki. Mają one charakter dydaktyczny. Krasicki wyśmiewa ludzkie wady: głupotę i pychę. Służą mu do tego maski, czyli zwierzęta, pod których postaciami kryją się różne postawy ludzkie. Swój program artystyczny przedstawił w bajce pt. Wstęp do bajek . Bajki nie należy traktować serio, czerpie ona swe tematy z życia ludzi, pokazuje typowe postawy, dotyka prawdy. W bajce Szczur i kot stykają się dwie postawy ludzkie: postawa pełna pychy i sprytu. Kot dopada wreszcie szczura, który jest zarozumiały i myśli, że nic mu nie grozi. Bajka pt. Ptaszki w klatce pokazuje dwa ptaszki. Jeden z nich był kiedyś na wolności i pragnie na nią powrócić, drugi urodził się w klatce i nie czuje tego co kompan. Każdy pragnie wolności. Bajka nawiązuje do rozbioru Polski. Bohater bajki pt. Filozof nie wierzył w Boga, jednak w chorobie zaczyna wierzyć, wręcz uwielbia Boga. Ludzie są zmienni, człowiek jest ułomny. Jagnię i wilcy to bajka mówiąca o sile. Silniejsze wilki pożerają bez przyczyny jagnię, które uosabia tu niewinność i kruchość. Wilki symbolizują ludzi silnych i okrutnych. Polska była w owym czasie jagnięciem w stosunku do zaborców. W bajce pt. Dewotka autor mówi o powierzchowności wiary. Uważa, że wiara powinna polegać na życiu wg określonych zasad. Kruk i lis przedstawia dwie cechy ludzkie odgrywające ogromne znaczenie. Lis to człowiek chytry, skąpy i przebiegły, zaś kruk to uosobienie głupoty i zbytniej ufności. W bajce Malarze autor mówi, że nie zawsze dobrze jest przedstawiać świat tak, jak on naprawdę wygląda. Bajki mają charakter ponadczasowy i dydaktyczny, tzn. bawiąc uczą czytelnika. Zawierają wiele zasad i pouczeń żywych do dnia dzisiejszego. Człowiek jest istotą zmienną. Świat zdominowany jest przez siłę, pychę i głupotę, co zmusza do refleksji nad światem i człowiekiem w nim żyjącym. ALEGORIA – znak językowy mający oprócz swojego znaczenia dosłownego jeszcze inne ukryte i domyślne, ale ściśle określone i przypisane, w zasadzie umowne, usankcjonowane tradycją, np.: sowa – mądrość, lis – chytrość SYMBOL – o danym utworze literackim – zbiór ukrytych i niejasnych treści dopusz- czających rozmaite interpretacje opierające się na subiektywnych doświadczeniach i przeżyciach – w przeciwieństwie do alegorii opartej na umowie; symbol stale powtarzający się w pewnej funkcji staje się alegorią BAJKA – krótka opowieść wierszem lub prozą będąca ilustracją pewnej prawdy ogólnej, często satyryczna z morałem na temat ludzkich charakterów i postaci; bohaterowie są to najczęściej zwierzęta TYTUŁ BUDOWA TYP MORAŁ NAUKA MORALNA Szczur i kot epigramatyczna alegoryczna …gdy się dymem kadzideł zbytecznych zakrztusił,/ Wpadł kot z boku na niego, porwał i udusił. zbytnia pewność siebie nie popłaca. Ptaszki w klatce epigramatyczna alegoryczna Jam był wolny, dziś w klatce i dlatego płaczę. najlepsze miejsce do życia to miejsce, gdzie się wychowało – dom rodzinny, stare zwyczaje Filozof epigramatyczna satyryczna Przyszła słabość, aż mędrzec, co w firmament mierzył,/ Nie tylko w Pana Boga – i w upiry wierzył. umieć przystosować wiedzę praktyczną do teoretycznej; jak trwoga to do Boga Groch przy drodze narracyjna satyryczna Niech się miary trzymają i starzy i, młodzi: i ostrożność zbyteczna częstokroć zaszkodzi. nie przesadzać z ostrożnością Jagnię i wilcy epigramatyczna alegoryczna Zawżdy znajdzie przyczynę, kto zdobyczy pragnie. Dewotka epigramatyczna satyryczna Mówiąc właśnie te słowa : i odpuść nam winy, jako my odpuszczamy biła bez litości. należy być chrześcijaninem i robić to co się mówi (słowa modlitwy) Kruk i lis narracyjna alegoryczna Bywa często zwiedzionym, kto lubi być chwalonym. nie dać się zwieść zbytnim pochwałom – rozwaga Malarze epigramatyczna satyryczna Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze. ludzie lubią pochlebstwa, a szczerość nie popłaca Wilczki narracyjna alegoryczna oddawanie się rzeczom błahym zmyla czujność na rzeczy ważne Przyjaciele narracyjna alegoryczna Wśród serdecznych przyjaciół psy zająca zjadły. prawdziwych przyjaciół poznajemy w biedzie Dzieci i żaby narracyjna satyryczna Źle się bawicie,/ dla was to jest igraszką, nam chodzi o życie. znęcanie się nad słabszym, zabawa jego kosztem jest złem Lew pokorny epigramatyczna alegoryczna Żle zmyślać, źle i prawdę mówić w pańskim dworze. krytyka silniejszego nie popłaca, bo prawda w oczy kole Mądry i głupi epigramatyczna satyryczna Nie nowina, że głupi mądrego przegadał(…)/ dlaczego dzwon głośny, bo w środku pusty należy mało, ale mądrze mówić Lis i osieł epigramatyczna alegoryczna Głupi ten, kto wniść w przyjaźń z łotrem się ośmiela,/ umiej być przyjacielem, znajdziesz przyjaciela. FILOZOFIA BAJEK: – łączenie ze sobą paradoksu, sceptyzmu i etyki zdrowego rozsądku – filozofia pesymistyczna – piętnacja natury ludzkiej, wyzyskiwania słabszych i okrucieństwa – zachowanie umiaru, nieufności i postawy asekuracyjnej – dydaktyczna rola bajek – autor wychowawcą – wskazywanie drogi medytacji nad życiem – Krasicki w bajkach drwił z głupoty i naiwności ludzkiej, nie litował się nad ofiarami własnej głupoty oraz oburzał się na moralność uznającą prymat siły nad prawem ANALIZA I INTERPRETACJA SATYRY ?DO KRÓLA? I.KRASICKIEGO ?Do króla? Satyra jest pisana w formie listu dedykacyjnego – adresat – Stanisław August Poniatowski ?wady? króla : ?bo młodyś jeszcze? ponieważ dla głupiej i krótkowzrocznej szlachty broda i siwizna były oznakami rozumu ?jesteś królem, czemu nie królewskim synem?, niskie pochodzenie, ironia – ci którzy mieszkają w wysokich zamkach oddychają również innym powietrzem ?cóżeś zyskał dobrocią, łagodnością swoją? ?wszystko ci się coś marzy o tym wieku złotym? w społeczeństwie panowała ciemnota, hołdowano pijaństwu, dlatego nie potrafiono dostrzec wyższych wartości, które wypływają z ksiąg. Według szlachty król był zbyt wykształcony, a przez to rozrzutny, bo dawał pieniądze na sztukę, z nie na szlachtę. Poniatowski dbał o rozwój kultury polskiej, organizował ?obiady czwartkowe?, dzięki niemu powstały łazienki. Na jego obiady zapraszani byli również artyści zagraniczni ?zawżdy lepiej było, gdy cudzy rządził (…) źle to więc, żeś jest Polak źle żeś nie przechodzień? Cechy oskarżycieli : zazdrośni, małostkowi, zajmowali się rzeczami przyziemnymi Poniatowski nie chciał być krezusem, ale niobem. Każda wada króla jest jego zaletą : jest pełen energii, werwy, wykształcony, dlatego może sprawnie rządzić krajem. Jest Polakiem dlatego rozumie problemy swojego kraju, kocha go, chce dla niego jak najlepiej. Jeżeli na tronie zasiada ktos obcy, to często pragnie jak najbardziej wykorzystać poddany mu kraj. To bardzo dobrze, że Poniatowski jest dobry i łagodny, bo kto lubi tyranię. Dzięki niskiemu pochodzeniu król rozumie problemy Polski i jest zorientowany w sytuacji. Kultura narodu ma dla niego ogromne znaczenie, dlatego Poniatowski stawia nacisk na umiłowanie sztuki, mecenat. Satyra ?Do króla? jest przewrotnie, gdyż nie krytykuje ona władcy, lecz oskarżycieli. Wady, które wytykają królowi sarmaci, staje się świadectwem ich głupoty. Sam tytuł utworu, bezzasadność oskarżeń, ironia, oksymoron np. ?piękne przywary? ukazują charakter sarmaty. W utworze występuje dwóch narratorów – jeden pozornie solidaryzujący ze szlachtą, broni króla, a drugi oskarża monarchę, o to, że dbając o kulturę Poniatowski zapomniał o obronności kraju. Czytelnik mógłby pomyśleć, że satyra ?Do króla? jest paszkwilem, ale w rzeczywistości to utwór pochwalny panegiryk (z wyjątkiem prawdziwego oskarżyciela). ?DOM ZAWSZE USTĘPOWAĆ POWINIEN KRAJOWI? JAKO ZASADA, KTÓRĄ KIERUJĄ SIĘ BOHATEROWIE ?POWROTU POSŁA? JULIANA URSYNA NIEMCEWICZA ?Powrót posła? Juliana Ursyna Niemcewicza. Powstał 7 listopada 1790r. w czasie przerwy w obradach sejmu czteroletniego. W sejmie tym istniały dwa obozy: konserwatystów i patriotów. Sztuka ta kształtuje opinie, stanowiska – sarmaty w negatywnym świetle oraz ludzi postępowych w świetle pozytywnym, aby pozyskać głosy niezdecydowanych, żeby ci niezdecydowani nie przystąpili do obozu konserwatystów.. Niemcewicz ośmieszył zacofanie, mentalność sarmatów, którzy pogardzali obcą kulturą a żenili się z polskimi ?Francuzkami? dla pieniędzy Charakterystyka postaci: Starosta a tradycjonalista, przeciwnik nowinek, ale dla pieniędzy ożenił się z modną żoną (zakłamanie obłuda); karykatura; na wszystkie wypowiedzi reaguje stanowczo, nie zastanawia się nad sensem swoich słów, uparty; jest to człowiek leniwy, krótkowzroczny, naiwny; zwolennik liberum veto, nie krył się z tym, że w sejmie kupował glosy. Powoływał się na tradycję, której nie pojmował. Znosił bóle i marudzenia żony, ale przez skąpstwo nie chciał rozwodu. Własną córkę jest gotowy oddać każdemu, kto nie zażąda posagu (bark miłości, nie interesuje go szczęście córki). Gadulski a odzwierciedla charakter szlachty – lubią gadać po próżnicy. Komizm postaciowy – Gadulski, Szarmancki słowy a groteska (Szarmancki chwali się podbojami miłosnymi Waleremu – łowca posagów, a nie serc). sytuacyjny (nieliczny) np. Gadulski wybiera zięcia językaa list starościanki Pierwowzorem Gadulskiego był Suchorzewski. Niemcewicz sparodiował przemówieniq posłów obozu sarmackiego (np. na temat zawierania układów). Gadulski uważał, że Polska nie powinna się z nikim łączyć (brak politycznej orientacji, krótkowzroczność) a kontrast światopoglądów, charakterów, racji, pokoleń a pojawia się ironia element demaskujący a element pamfletu politycznego – bezpośredni atak na konserwatywna szlachtę, poprzez krytykę jej przedstawicieli. ŚWIATOPOGLĄD SARMACKI Przedstawicielami światopoglądu sarmackiego są: Starosta Gadulski. jego ?modna żona? starościna oraz Szarmancki Przymierze: przeciwny, postawa konserwatywna (ukazuje ona krótkowzroczność polityczną, głupotę, naiwność) Przeciwny reformom ?jak to człowiek żył pod Augustami? Sarmaci wierzyli, że żyją w idealnym państwie, ten doskonały ustrój zapewnia wolność szlachecka i liberum veto. W rezultacie przywileje te prowadziły do osłabienia kraju i władzy centralnej. ?Poseł gadać powinien?, dobrze było gdy panowała anarchia, nierząd Wychowanie młodzieży: żadne – fatalne Okropny ojciec: obojętny jest mu los córki Edukacja: opowiada się za edukacją średniowieczną, za łaciną – sama łacina zaprzecza cechom sarmatyzmu Nowa kultura Szarmancki = ziemia to źródło majątku; obojętne losy kraju; flirtuje z kobietami jest łowca posagów; bawidamek, pozbawiony zdrowego rozsądku, taki człowiek nie powinien istnieć w epoce oświecenia. Niemcewicz ukazuje przerażającą prawdę – Polski pełnej sarmatów, modnych żon i fircyków ŚWIATOPOGLĄD OŚWIECENIOWY Wartością nadrzędną jest rozum, rozsądek; dom powinien ustępować państwu. Postawa Walerego podobna do postawy Antenora z ?Odprawy posłów greckich?. Kochanowskiego. Przedstawiciele: Walery, Podkomorzy, Podkomorzyna Kosmopolityzm: zjawisko negatywne – potępiane Zmiana modelu życia: przeciwnicy liberum veto i złotej wolności szlacheckiej Tron: powinien być dziedziczny, uniemożliwiała to wolna elekcja, bo zasiadał na tronir ten, kto więcej zapłacił Wychowanie młodzieży: właściwe Język: walka o czystość języka Stosunek do chłopa: przekazywanie poddanym wartości nadrzędnych Obce kraje: ważna zdolność przejmowania z obcych krajów wartości cnotliwych, a nie wad innej kultury – moda na francuszczyzny Podatki: proponuje opodatkowani szlachty na utrzymanie stałej 100-tysięcznej armii. Ludzie oświecenia śmiali się tknąć wolności szlacheckich, liberum veto, a potem chcieli nawet szlachtę opodatkować. Niemcewicz ukazywał nieco wykrzywiony obraz sarmaty – tradycjonalisty, zacofanego. Tradycja rycerska nie została podtrzymana, sarmata XVII w. karykatura. CHARAKTERYSTYKA OBOZU REFORM I STRONNICTWA KONSERWATYWNEGO W KOMEDII ?POWRÓT POSŁA? J.U. NIEMCEWICZA. NAZWISKA ZNACZĄCE W UTORZE. J.U.Niemcewicz poseł na Sejm Wielki, zwolennik reform, członek Stronnictwa Patryiotycznego. Stronnictwo to stanowiło mniejszość. Istniały obawy, że praca sejmu zakończy się fiaskiem i nie dojdzie do uchwalenia ustaw, które by kładły podwaliny pod nowe postępowe państwo. W sejmie przeważali konserwatyści broniący złotej wolności szlacheckiej, gotowi doprowadzić Polskę do upadku. Ekspansywne Stronnictwo Patryiotyczne zdawało sobie sprawę, iż konieczne jest zapropagowanie programu reform i zjednanie sobie opini publicznej. Pragnęli by społeczeństwo wywarło nacisk na reprezentantów szlacheckich w sejmie i zmusiło ich do zmiany postaw. Dla zjednania opini napisał Niemcewicz właśnie Powrót Posła – komedię o charakterze publicystycznym i propagandowym. Przedstawia on w niej dwa obozy: konserwatywny i patryiotyczny. Przedstawicielem obozu konserwatywnego jest Starosta- wyznaje staroszlacheckie poglądy, zwolennik wolnej elekcji, rozpacza nad zniesieniem liberum veto, przeciwnik uwolnienia chłopów i zniesienia pańszczyzny, nie przychyla się do postulatów powiększenia polskiej armii, przeciwnik działalności Komisji Edukacji Narodowej, nieuk, w swoich wypowiedziach ujawnia swoją głupotę i zacofanie Ja co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało. Wiem, że tak jest najlepiej jak przedtem bywało . Przedstawicielami obozu patryiotycznego są Podkomorzy, Podkomorzyna, Walery, Teresa, para służących- mówią poprawnym, zrozumiałym, prostym, polskim językiem bez francuskich makaronizmów. Podkomorzy- gorący patryiota, wpaja synom miłość do ojczyzny i wartości rycerskie Dom zawsze ustępować powinien krajowi , szczyci się swoim małym majątkiem nadanym jago rodzinie za zasługi poniesione w walce, człowiek światły jasno patrzący na rzeczywistość, dostrzegający w niej niebezpieczeństwo dla kraju, człowiek nowoczesny, zna obyczaje tradycje i kulture innych krajów, przeciwny jednak wychowaniu dzieci na wzór francuski Młodzieniec zapomniwszy własnego języka. Obcym nawet źle mówi i gdy wiek ubieży. Uczyć się musi co do Polaka należy . ,, Powrót Posła? Jan Ursyn Niemcewicz napisał w burzliwym okresie 1790 roku. Utwór ten jest pierwszą komedią polityczną w Polsce, opartą na ukazaniu konfliktu miedzy sarmackimi konserwatystami a zwolennikami patriotycznego obozu reform. Komedia ta jest prezentacją dwóch zasadniczo różniących się koncepcji Polski. Jedna z nich to koncepcja obozu reform. W utworze przedstawicielem go jest: Podkomorstwo oraz ich syn Walery. Z tymi poglądami zgadza się również wychowana przez nich Teresa. Obóz przeciwny, to obóz wrogi dążeniom reformatów. Reprezentowany jest on przez ojca Teresy – Starostę Gadulskiego, jego żonę oraz przez Szarmanckiego. Postacie można podzielić ze względu na poglądy polityczne: na negatywne, czyli przedstawicieli obozu konserwatystów oraz na pozytywne, czyli reformatów. Podkomorzy to oświecony patriota i wzór nowoczesnego obywatela. Uważa, ze Sejm podejmuje decyzje wielkiej rangi, ale poprawa sytuacji w ojczyźnie zależy od każdego obywatela: ,, I my sami byliśmy nieszczęść naszych winą. Gnijąc w zabytkach, lenistwie i biesiad zwyczaju Myśleliśmy o sobie, a nigdy o kraju.? Usiłuje podporządkować swoje życie dobru kraju. Podkomorzy to człowiek honoru , umiejący zachować umiar w każdej dziedzinie życia, dbający o zachowanie ciągłości tradycji. Wraz ze swoja żoną tworzą idealne małżeństwo Wychowali swoje dzieci tak aby służyły krajowi i są z nich dumni: ,, Tęskno mi bez nich, ale w tym chlubę znajduje, Że każdy mój syn służy, żaden nie próżnuje.? Podkomorzy jest należącym do starszego pokolenia szlachcicem, ale umie właściwie ocenić sytuacje panującą w kraju oraz swoje możliwości jej poprawienia. Szlachcic ostro krytykuje upadek tradycji i obyczajów szlacheckich, które doprowadziły kraj do anarchii i spowodowały kryzys praworządności. Ideałem kobiety dla niego jest jego żona oraz te wszystkie niewiasty ,, Co żyją skromnie, kraj swój nad wszystko kochają, Obywatelskie cnoty w swych synów wpajają.? Podkomorzy najwyżej ceni dobro publiczne. Wierzy, że zawarty w 1970 roku sojusz z Prusami obroni kraj przed nadmierna ingerencją cesarskiej Rosji. Bohater wyraża przekonanie, iż ,, Dom zawsze ustępować powinien krajowi?. Postać literacka jest przeciwnikiem liberum veto , wolnej elekcji. Troszczący się o dobro i szczęście swej rodziny oraz całego kraju Podkomorzy pod koniec komedii wypowiada życzenie którego adresatami są wszyscy Polacy: ,, Bodajbyśmy, wraz dzieląc pomyślne godziny Między słodkim staraniem krewnym i domowi, I tym, co się należy własnemu krajowi, Cnotliwie wszyscy w zgodzie i jedności żyli I na szczęście ojczyzny i dzieci patrzyli?. Podkomorzyna to idealna żona i matka, kultywująca w swoim domu staroszlacheckie cnoty. Inteligentna, potrafi dowcipnie dociąć wypowiadającemu uwagi polityczne Staroście. Należy do grona kobiet, które, jak sama określa: ,, … umieją szanować święte stadła związki I pełnia dobrych żon i matek obowiązki?. Najbardziej ceni szczęście rodzinne, ,, cnoty domowe? i dobre obyczaje. Walery to syn Podkomorzego, poseł na sejm, młodzieniec aktywnie działający w życiu politycznym kraju. Wychowany w duchu oświeceniowym i poszanowaniu dla tradycji szlacheckiej. Jest on człowiekiem, który w życiu kieruje się prawdziwymi wartościami: miłością, honorem, uczciwością. Szanuje i poważa swoich rodziców, prawdziwie kocha Teresę, która pragnie pojąc za żonę Wybierając ją kieruje się chęcią pozyskanie partnerki o podobnych do jego przekonaniach. Wiernie śluzy krajowi, uważając to za swój patriotyczny obowiązek. Walery czuje się szlachcicem , ale zgodnie z jego poglądami miarą szlachectwa jest patriotyzm i troska o dobro kraju.W rozmowie z Szarmanckim tłumaczy mu, że najważniejsze to: ,, Pamiętać, żeś Polakiem, żeś obywatelem, Żeś najpierwsze twe winien ojczyźnie usługi?. Walery to idealny młody Polak, wzór patriotyzmu i ludzkich cnót. Teresa to młoda dziewczyna, która zaskakuje rozwagą, mądrością podejmowanych decyzji, dojrzałością Skutecznie opiera się zalotom Szarmanckiego , który potrafi jedynie składać puste obietnice. Dziewczyna kocha Walerego, jest stała w uczuciach, potrafi właściwie ocenić jego zalety i wady. Mądra, skromna potrafi docenić również własne zalety- zna swoją wartość. Starosta Gadulski jest centralną postacią ,,Powrotu Posła?, wyznawcą konserwatywnych poglądów staroszlacheckich. Jest typowym Sarmatą. Słowo honoru nic dla niego nie znaczy, ponieważ stara się nie dopuścić do przyrzeczonego kiedyś małżeństwa Teresy z Walerym. Do poślubienia drugiej żony skłoniły go powody materialne, miedzy nim a Starościną nie ma miłości i zrozumienia. Zgodnie ze swym nazwiskiem Starosta jest rozgadany, kłótliwy i zrzędliwy Jego długie tyrady zawierają jednak same frazesy i puste słowa. Poglądy polityczne Gadulskiego świadczą o jego zacofaniu umysłowym i są wyrazem przesadnego, zaślepionego konserwatyzmu. Na temat wojny Rosji i Austrii przeciwko turcji wypowiada nonsensowne uwagi: ,, … ta wojna, która się wokół nasz szerzy, Potrwa – może się mylę – albo mniej lub więcy Potrwa – lat osiemnaście i dziewięć miesięcy; Potem zgodzą się, jak się każdy już zamorduje. Bo zwyczajnie po wojnie pokój następuje?. Przewidywania polityczne Starosty są całkowicie bezpodstawne i świadczą o jego niewiedzy na temat stosunków międzynarodowych. Kompromitujące są również jego poglądy na temat sojuszy Polski z innymi krajami: ,, Polska nigdy się z nikim łączyć nie powinna; A jeżeli koniecznie o przymierze chodzi, Niech się z dalekim łączy, co jej nie zaszkodzi. Hiszpanią, Portugalią, nawet z Ameryką …?. Starosta sprawował dwie funkcji publiczne: urząd starosty i deputata do trybunału Gadulski to typowy pieniacz, skory do procesowania się, kłótni, chciwy, kierujący się w życiu prywatą i brakiem zasad moralnych. W komedii politycznej występuje jako zwolennik stronnictwa konserwatywnego. Przeciwny wszelkim reformom, krytykuje działalność Sejmu Czteroletniego: ,, Dlaczego ten rząd? Po co te wszystkie odmiany? Alboż źle było dotąd??. Tęskniąc za wystawnym życiem Polaków pod rządami Sasów, Starosta stoi na straży ,, złotej wolności? szlacheckiej, broni liberum veto, które nazywa ,, wolności zrzenicą?, popiera wolna elekcję i konfederację, nie przeszkadza mu obca interwencja w prywatne sprawy Polski. Ideałem dla niego są czasy, kiedy ,, wszyscy byli kontenci, robiono co chciano?. Argumentacja bohatera poparta przyznaniem się do nieuctwa, demaskuje go jako człowieka ograniczonego: ,, Ja, co nigdy nie czytam, lub przynajmniej mało, Wiem, że tak jest najlepiej, jak przedtem bywało?. Gadulski w pełnieniu swych funkcji ucieka się do niesprawiedliwości, motorem jego postępowania są zazwyczaj pieniądze Postać ta nie posiada cech pozytywnych. Starościna to typowa żona modna. Najważniejsza dla niej jest ogłada towarzyska, która można nazwać grą pozorów. Rozciąga się ona na wszystkie płaszczyzny życia. Żona Starosty wykazuje się pozornie znajomością języków obcych, ale nie mówi dobrze ani po Polsku, ani po Francusku. Przykładem jest przysłany przez nią bilet, który zupełnie ją kompromituje: ,, Bardzo jestem rozgniewana, że nie mogę udać się na przyjemne ich śniadanie: głowa źle mi robiła przez całą noc i koszmar przeszkadzał mi zamknąć oko …?. Zwroty obce wprowadza nader często, a swój image dostosowuje do całości obrazu. Starościna niemal uwielbia fircyka Szarmanckiego, widzi w nim ideał mężczyzny Jest kobietą próżną, ceni bogactwo. Zbyt wiele w niej pozy, udawania, nie zostaje wiec miejsca na zachowania autentyczne i troskę o sprawy ojczyzny. Szarmancki to typowy fircyk, wychowany do dworskiego życia. Ceni rozrywkę i zabawę, a celu szuka w zdobywaniu względów kobiet. Nie zawsze robi to w sposób uczciwy, o czym świadczy przekupstwo malarza, chęć zdobyci Teresy obietnicami dobrobytu. W rzeczywistości nie zależy mu na uczuciach, wartością ważniejsza są dla niego pieniądze, posag, możliwość szybkiego i łatwego wzbogacenia. Według niego Polska pod wpływem reform zmieniła się na gorsze. Szarmancki całkowicie podporządkował się obcej modzie. Mimo że ojciec nakazał mu udział w sejmikach, on wybrał zabawę: ,, Wołałem przegrać dobra niż pilnować sprawy?. Szarmancki żadnego zadania nie potrafił dobrze wypełnić: nie zabawił długo w kancelarii królewskiej, bo nie potrafił dochować tajemnicy, nie zatrzymała go tez na dłużej służba w piechocie. Był we Francji , ale nie rewolucja go tam interesowała tylko kobiety, teatry, ogrody i foksale. Rzuca to ogromny cień na jego osobę Jako człowiek młody powinien interesować się sprawi narodu i toczących się obrad sejmowych. On natomiast umie rozmyślać tylko o miłostkach: ,, Patrzaj, te wszystkie piękne brunetki, blondynki Płaczą dziś po mnie, jęczą, chorują i mdleją Każda, że się powrócę, cieszy się nadzieją: Myli się, będę srogim i nieprzebłaganym?. Postać tego bohatera jest zaprzeczeniem wszystkich staropolskich cnót ziemiańskich Jan Ursyn Niemcewicz cechy negatywne i pozytywne przyznawał bohaterom według własnych poglądów politycznych. Autor prowadził żywa działalność polityczną. Był posłem stronnictwa patriotycznego, bronił mieszczan i Komisji Edukacji Narodowej, krytykowanej przez konserwatywną szlachtę ?Powrót Posła? miał wpłynąć na społeczeństwo i podkreślić wagę podejmowanych na Sejmie uchwal. SENTYMENTALIZM NA TLE INNYCH PRĄDÓW OŚWIECENIA ? PRZYKŁĄDY LITERACKIE Sentymentalizm ? to kierunek umysłowy i literacki w Europie w drugiej połowie XVIII wieku, ukształtowany w opozycji do klasycyzmu i obowiązujących rygorów społecznych i estetycznych, głoszących prymat uczuć nad rozumem oraz powrót ludzkości do pierwotnej prostoty i życia w bliskim kontakcie z naturą. W literaturze zaznaczył się subiektywizmem i nastrojowością (melancholia, tkliwość, rzewność, przesadna wrażliwość, czułość, czułostkowość). Sentymentalizm wywarł wpływ na sztukę rokoka (malarstwo sentymentalno ? nastrojowe i sielankowe, szczególnie francuskie). Nazwa wywodzi się od tytułu powieści Wawrzyńca Sterne?a ?Podróż sentymentalna?. Najpełniejszy wyraz założeń sentymentalizmu dał Jan Jakub Rousseau w utworze ?Nowa Heloiza?. Sentymentaliści za źródło twórczości literackiej uznawali wewnętrzne przeżycia człowieka. Przykładem jest sielanka Franciszka Karpińskiego ?Laura i Filon?. Owa sentymentalna postawa twórczości Karpińskiego, wywarła znaczny wpływ na dalszy rozwój literatury polskiej. Przykładem jest poezja Dionizego Kniaźnina wyrażająca indywidualne widzenie świata (?Oda do wąsów?). Filozoficznym podłożem sentymentalizmu były teorie empiryzmu i sensualizmu, uznające doświadczenie zmysłowe jednostki za główne źródło wiedzy o świecie. Sentymentaliści nie podzielali przekonania wyznawców klasycyzmu o ładzie i harmonii świata, dostrzegali kryzys moralny współczesnej im cywilizacji. Przyczyn upatrywali w odejściu ludzkości od stanu naturalnej, pierwotnej prostoty. Przykładem jest twórczość Jana Jakuba Rousseau (?Emil?, ?Nowa Heloiza?). Autorzy ? sentymentaliści byli przekonani o możliwości powrotu do natury. Podejmowali tematykę wiejską, zwracali uwagę na rolę przyrody w życiu człowieka, bohaterami utworów czynili prostych ludzi, najczęściej pasterzy. Za źródło twórczości literackiej uznawali wewnętrzne przeżycia człowieka: miłość, czułostkowość, smutek i radość. Często smutek objawia się łzami, gdyż płacz traktowany jest w poezji jako przejaw czułego serca. Ulubione gatunki sentymentalistów: powieść sentymentalna sielanka komedia łzawa Sentymentalizm oświeceniowy wywodził się z poglądów Rousseau, które zwracały uwagę nie tylko na konieczność powrotu człowieka do natury, ale i na doskonałość ludzi żyjących w bezpośrednim kontakcie z naturą. Rousseau twierdził, iż rozum nie może być jedynym narzędziem poznania, że pewne zjawiska można poznać tylko uczuciem i intuicją. Innowacją sentymentalizmu był zwrot ku przeszłości narodowej (?Pieści Osjana?). Do przedstawicieli polskich sentymentalistów zaliczyć można Franciszka Karpińskiego, Franciszka Dionizego Kniaźnina. Ten pierwszy sformułował założenia sentymentalizmu w Polsce w rozprawie ?O wymowie w prozie albo w wierszu? (1782) MR
