Literatura pozwala mozliwie najdokladniej poznac ten swiat, zrozumiec i wyrazic… Oprócz pradów w literaturze trzymajacych sie hasla sztuka dla sztuki istnialy zawsze gatunki spelniajace bardziej utylitarne funkcje. Sztuka nie moze byc wyobcowana, oderwana od rzeczywistosci, sztuka bez czlowieka i nie dla czlowieka jest nieludzka i niepotrzebna. Literatura chyba najpelniej wyraza pragnienia, dazenia, tesknoty i marzenia ludzkie. Duza czesc literatury jest poswiecona sprawom spoleczno-politycznym. Ów przejaw zainteresowania ta problematyka widzimy juz w poczatkach oswiecenia i obserwujemy do dzis. Literatura byla zawsze podporzadkowana sytuacji polityczno – spolecz-nej,wiernie sledzila wypadki, jakie zachodzily na arenach politycznych. W zaleznosci od owej sytuacji zmieniala swoje programy i hasla. Zawsze jednak sluzyla sprawom swiatlym: trzymala sie zasady bawiac – uczyc i wychowywac , spelniala zadania intelektualne (ksztalcac), dydaktyczne (wychowujac) i estetycz-ne.Jednym z twórców, który czul sie zwiazany z losami ojczyzny i sluzyl narodowi, byl autor Piesni o cnocie . Nie byl on odosobnionym przypad-kiem, jego poprzednicy takze sluzyli tym pieknym sprawom. Byli to ambasadoro-wie kultury, pisarze którzy czuli sie sumieniem narodu. Szukac ich mozemy jeszcze w starozytnosci, ich piekne hasla powtórzyli twórcy romantyczni. Kazdy pisarz moze wybrac sobie sposób w jaki wyrazi swój stosunek do otaczajacej go rzeczywistosci. Sprawy narodowe takze wymagaja dokonywania pewnych wyborów. Niektórzy krzepia wiec serca, budza optymizm, wiare i nadzieje, swoje mysli wyrazaja w taki sposób, ze czytajac na przyklad Ode do mlodosci Mickiewicza, przezywamy cos w rodzaju katharsis. Inni twórcy przyjmuja postawy moralnych sedziów, surowych weryfikatorów postaw: do takich twórców naleza np. Zeromski, Slowacki, Wyspianski. Poniewaz cytat dotyczy literatury obywatelskiej, patriotycznej i reformatorskiej, dlatego ogranicze gro swoich rozwazan do tego typu literatury, a wiec bede pisal o pisarzach politycznych dzialaczach, reformatorach. Natomiast z literatury pieknej wybiore tylko te utwory, które mieszcza sie w tak pojetym przeze mnie temacie. Kto ojczyznie swej sluzy, sam sobie sluzy . Pojecie narodu zwiazane jest glównie z wiekiem XVI. W epoce odrodzenia, wyraz ojczyzna nie oznaczal ojcowizny (tak rozumowano w renesansie, jako ziemie ojca , moim zdaniem jest to ujecie bardzo waskie), tylko ojczyzne wszystkich Polaków. Oczywiscie Modrzewski, który rozslawil imie Polski, a jego dzielo O poprawie Rzeczypospolitej przetlumaczono na cztery jezyki Europejskie, nie byl ignorowany, poniewaz nie byl katastrofista. Jego dzielo, nie wyraza niepokojów twórcy o przyszle losy Rzeczypospolitej, jest to raczej wielki apel do Polaków, aby wlasnie naprawili od podstaw nasz kraj. Modrzewski nie stosuje jednak pogrózek, ze Polska nam kiedys zostanie zabrana, po prostu apeluje o porzadek. Wiele hasel, które Modrzewski proponuje, jest przykladem nowoczesnego myslenia wybiegaja-cego w przyszlosc, choc nie sa to proroctwa na skale narodowa. Modrzewski postuluje: przeciwko dozywotniemu obsadzaniu urzedów, od urzedników domaga sie predyspozycji przy zajmowaniu stanowisk, widzi koniecznosc wychowania mlodego czlowieka w duchu uzytecznosci spolecznej bo czlowiek nie urodzil sie sobie, jeno ojczyznie . Modrzewski uzaleznia rozwój gospodarczy kraju od reform, wag, pieniedzy, systemu monetarnego. Projekt tego demokratycznego panstwa jest napisany w duchu idei odrodzenia, humanizmu, poszanowania kazdego obywatela, i zalozenia ze to obowiazkiem panstwa jest sluzyc obywatelowi. Ale równoczesnie okresla obowiazki obywatela wobec panstwa. Poniewaz wszystkie wszystkich ludzi milosci jedna Ojczyzna w sobie zamyka, tedyz one nad wszystko trzeba przedkladac i wszystkie prace dla niej meznie i smiele podejmo-wac (…) . Modrzewski nawiazuje do hasel oswieceniowych,które powstaly w nowoczesnej Europie, nawiazuje do hasel Woltera, Diderota, Rousseau, mówiacych o wolnosci jako wartosci najwyzszej i dlatego na równi z nimi domaga sie tolerancji religijnej i widzi koniecznosc, oddzielenia interesów panstwa od interesów kosciola. O jego humanizmie, trosce o losy obywatela, swiadczy myslenie o wojnie jako o zagrozeniu idealów spoleczenstwa. Przeto dzieli wojny na: sprawiedliwe ( w obronie kraju) i niesprawiedliwe. Dostrzega niebezpieczenstwo wykorzystywania przewagi panstwa nad interesem obywatela, gdyz na wojnach bogaci sie szlachta. Proponuje rozwiazywanie konfliktów miedzy panstwami na plaszczyznie dyplomatycznej. Dostrzega ogromna role oswiaty i wychowania, troske o wychowanie mlodego obywatela powierza panstwu, szanuje ludzi madrych, wyksztalconych, a nauczycieli proponuje nazwac stanem. Patriotyczny ton, mysl, przewidywanie skutków, wizje, dostrzegamy równiez w twórczosci ojca polskiej poezji – Jana Kocha-nowskiego. Kochanowski problem zagrozenia ojczyzny i obrony jej bezpieczen-stwa podejmuje w piesni Wieczna sromota… (o spustoszeniu Podola) gdzie z ogromnym sarkazmem, ironia i drwina wytyka szlachcie jej opieszalosc i brak zaangazowania w sprawy panstwa. Spustoszenie Podola uwaza za hanbe i ostrzega przed niebezpieczenstwem grozacym ze strony Turków. Wzywa do opodatkowania sie i zorganizowania armii zacieznej, która strzeglaby granic i bezpieczenstwa panstwa. Z piekna nauka zwraca sie Kochanowski do narodu w piesniach O dobrej slawie i O cnocie . Twierdzac: A jesli komu droga do nieba otwarta, Tym, co sluza ojczyznie. przypomina o obowiazkach Polaka wobec ojczyzny. Uwaza, ze kazdy powinien wedlug swoich mozliwosci sluzyc dobru publicznemu. Wyglaszajac takie poglady – powiela mysli wybitnego filozofa starozytnego, Platona, który takze zastanawial sie, jak powinno wygladac idealne panstwo, i jak panstwu, w którym przyszlo mu zyc (a wiec w Grecji) – nadac pewien lad. Platon uwazal, ze rzady powinni sprawowac medrcy (filozofowie), a wiec ludzie obdarzeni dusza rozumna, którzy potrafia dazyc do cnoty madrosci. Zas ludzie, którzy posiadaja dusze popedliwa – winni dazyc do cnoty odwagi i realizowac owe popedy jako straznicy i obroncy panstwa. Ludzie z duszami pozadliwymi powinni dazyc do cnoty wstrzemiezliwosci i spelniac okreslone funkcje wspomagajace( rzemieslnicy) oraz przyczyniajace sie do ladu w panstwie. Kochanowski ujmuje te filozofie w uderzajaco podobny sposób: Ludzie wyksztalceni powinni strzec dobrych obyczajów, zabiegac o lad i porzadek panstwa. Ci natomiast, których Bóg obdarzyl mestwem i sila, maja obowiazek podjecia walki w obronie ojczyzny. Kochanowski przewiduje, ze jezeli nie znikna te wszystkie nieprawidlowosci, to Polska podzieli los Troi. To on zwraca sie do rzadzacych z apelem: Wy którzy pospolita rzecza wladacie, a ludzka sprawiedliwosc w reku trzymacie, miejcie to zawsze przed oczyma zescie, miejsce boze za… na ziemi (…) . To takze on z wielkim bólem patriotycznym zwraca sie do odbiorcy: o nierzadne królestwo i zginienia bliskie, gdzie ani prawa waza, ani sprawiedliwosc ma miejsce, ale wszystko zlotem kupic mozna (…) . Kochanow-ski wykreowal piekny wzorzec patrioty, ideal czlowieka i obywatela w sylwetce jednego z bohaterów Odprawy poslów greckich – Antenora. Antenor to przyklad myslenia kategoriami panstwa i narodu. To on potrafil podporzadko-wac wlasne ambicje prawom, to on jako prawy obywatel w czasie obrad rady trojanskiej, mial odwage poprzec zadania poslów greckich i przeciwstawic sie przekupstwu trojanskich poslów, bo kierujac sie dobrem panstwa nie chce dopuscic do wojny z Grekami. Dodac trzeba, ze takze w zlych obyczajach i nieprawosciach Polski szlacheckiej Kochanowski dostrzegal zagrozenie bytu panstwa, stad krytyka np: pijanstwa (fraszka O doktorze Hiszpanie ) i obzarstwa ( Na Konrata ). To co zaledwie przewidywali pisarze odrodzenia, stalo sie smutna, tragiczna rzeczywistoscia u schylku XVIII wieku. Dramatyczna sytuacja panstwa, które stoi nad krawedzia przepasci, zawiazana jak nigdy dotad oraz nasilenie cech sanacji, slabosc wladzy królewskiej, oligarchia magnackoszlachec-ka,wolna elekcja, Liberum Veto, obnizenie poziomu oswiaty, ciagle wojny, wszystko to sprawilo, ze wszyscy postepowi twórcy, dzialacze, reformatorzy zabiegali o ratowanie zagrozonej niewola ojczyzny. Stalo sie jasne, ze nalezy tworzyc naród przez publiczna oswiate . Reforma szkolnictwa i przejecie go przez panstwo stawaly sie palaca koniecznoscia. Powtarzajace sie postulaty reform w ich pracach dotycza: wzmocnienia wladzy królewskiej, zniesienia Liberum Veto, koniecznosci edukacji, wprowadzenia równosci miedzy stanami oraz wiele innych, takich chocby, jak postulat dotyczacy otoczenia opieka rolników. W dziele naprawy Rzeczypospolitej, literatura i teatr staly sie jednym glównych narzedzi walki ideologicznej. Jednym z najbardziej znanych pedagogów i obserwato-rów spoleczenstwa epoki racjonalizmu byl Ignacy Krasicki. W jego twórczosci srodkami sluzacymi do walki z ciemnota i zacofaniem spoleczenstwa byly :satyra, zart, komizm i ironia. Bohaterowie sa przez niego traktowani w sposób na tyle subiektywny, ze widzimy, iz madrosc zostaje nobilitowana do wartosci nadrzednej w hierarchii wszelakich wartosci,natomiast wszelka glupota zostaje tu calkowicie zanegowana. Oswieceniowymi gatunkami literackimi, których mistrzem okazal sie biskup warminski, byly: bajki,satyry, poematy heroikomiczne. One takze uczyly trzezwego myslenia, rozsadku, pietnowaly kosmopolityzm, skapstwo, obzarstwo i wszystko co sie sklada na prózniaczy tryb zycia. W poematach heroikomicznych – Monachomachii i Antymonachomachii – krytykuje duchowienstwo za jego pijanstwo obzarstwo i oblude religijna. W satyrach krytykuje zepsucie moralne, marnotrawstwo i lenistwo, pijanstwo oraz konserwatyzm pogladów politycznych, np. w satyrze politycznej Do króla eksponuje postawe szlachty, która ma uprzedzenia do osoby króla S.A. Poniatow-skiego za to, ze jest mlody, uczony i otacza sie ludzmi wyksztalconymi. W licznych bajkach np: Kulawy i slepy , Ptaszki w klatce Wino i woda , wytyka glupote, niesprawiedliwosc spoleczna, pyche, zarozumialosc, nieposzanowanie pracy i brak patriotyzmu. Jak przystalo na pisarza doby oswiecenia wykreowal równiez wzór bohatera godnego nasladowania – jest nim Mikolaj Doswiadczynski – bohater pierwszej polskiej powiesci. Jest to czlowiek, który bedac niegdys leniwym, rozrzutnym, materialistycznie nastawionym do swiata prózniakiem – zmienia w pewnym momencie swój stosunek do rzeczywistosci, dokonuje sie wewnatrz niego przemiana: staje sie uczciwym, prawym czlowiekiem, jednym z tych, o których mówi sie: godni naszego nieprzemijajacego szacunku , czlowiekiem szanujacym wartosc pracy, pozytywnie nastawionym do wszystkie-go, z czym ma w zyciu do czynienia. W czasie swych podrózy Doswiadczyn-ski trafia na wyspe Nipu, która jest symbolem tesknoty czasów oswiecenia – tesknoty do Utopii, która to tesknote wyrazil najpierw francuski mysliciel Voltaire w swoim Kandydzie (twórca wysyla tytulowego bohatera na wyspe Eldorado). Watek Utopii, której tradycja siega jeszcze do pism Tomasza Morusa – jest niezwykle sugestywnym motywem twórczosci tamtych czasów. Mozna powiedziec, ze idea Utopii przyswieca wszystkim dydaktyczno-spolecznym utworom oswiecenia. Poza tym Krasicki uczyl przede wszystkim, ze oswiata jest blogoslawienstwem, a ciemnota, DZIKOSC – kleska dla narodu, Zachecal do oswiaty, a osmieszal wszelkiego rodzaju ciemnote, tym gorliwiej, ze poczytywal ja za glówne zródlo niemoralnosci. Rozumiejac, ze moralnosc jest na równi z oswiata nieodzownym warunkiem pomyslnosci spoleczenstwa, uczyl swój naród nie tylko rozumu, ale i wszelkich innych cnót. Poeci i pisarze przewidywali juz w odrodzeniu przyszle nieszczescia i kleski, jakie spadly na nasza ojczyzne. A jednak naród nie posluchal, czytelnicy nie rozumieli tych slów albo je po prostu lekcewazyli, dlatego literatura nie uratowala panstwa, ale przynajmniej ocalila naród. Problemy poruszane przez literature oswieceniowa sa aktualne do dzis: od kilku lat tocza sie dyskusje polemiki, spory na temat ksztaltu konstytucji, która odpowiadala by aspiracjom trzeciej , wolnej, niepodleglej, demokratycznej Rzeczypospolitej. Piszac, ze sa one aktualne – nie chce byc zlym prorokiem, który mówi, ze sa to problemy ponadczasowe. Mam nadzieje, ze kiedys problemy literatury oswieceniowej stana sie historia tak odlegla, i do tego stopnia nieprzystajaca do wspólczesnosci , ze wszyscy czytelnicy beda mieli problemy ze zrozumieniem tych tekstów. Poza tym po literaturze literatury staropolskiej dochodze do wniosku, ze szanse na przetrwanie maja tylko dziela wielkie, wybitne, wychodzace naprzeciw oczekiwaniom narodu. Musza byc one jednak na tyle sugestywne, aby ich uzytecznosc w pore sie przydala .
