Zjawisko sarmatyzmu – charakterystyka na podstawie wybranych dziel literatury barokowej Sarmatyzm jest pojeciem zlozonym. Okresla ono obyczajowosc oraz kulture duchowa i umyslowa Rzeczpospolitej szlacheckiej od schylku wieku XVI az po czasy rozbioru. Z pojeciem tym kojarzy sie równiez swoisty sposób bycia, rubasznosc, bujnosc obyczaju, a takze mentalnosc polskiej szlachty. Sarmatyzm mozna równiez opisywac w kategoriach ideologii szlacheckiej, ideologii, która sankcjonowala szczególne miejsce stanu szlacheckie-go w spolecznej strukturze Rzeczpospolitej. Poprzez odwolania do legendarnej Sarmacji, krainy starozytnych Slowian, szlachta uzasadniala historyczne korzenie wlasnego rodowodu, czula sie spadkobierczynia rycersko-ziemskich dziejów Polski i Slowianszczyzny w ogóle. Stopniowo, w trakcie wieku XVII pojecie Sarmaty utozsamialo sie z polskim szlachcicem, ziemianinem, gospodarzem. Podkreslaniu polskosci idei sarmackiej towarzyszyla niechec do cudzoziemszczy-zny, do wszelkich elementów obcych rodzinnemu obyczajowi. Niechec do cudzoziemszczyzny ksztaltowala takze hasla tradycjonalizmu, gloryfikacji dawnych praw, obyczajów, a takze wyjatkowosci polskiego ustroju panstwowego. Szlachcic – rycerz byl obronca zlotej wolnosci, systemu spoleczno-panstwowego, który gwarantowal mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczpospolitej. Juz w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawnily sie hasla mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kosciól. Polska, a wiec rycerska szlachta, miala odegrac szczególna role w calej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrzesci-janskich. Szlachcic – obronca wiary, obronca Najswietszej Marii Panny stawal na strazy suwerennosci chrzescijanskiej Europy, strzegl przed niebezpieczenstwem poganstwa i innowierstwa. Polska pelnila w ideologii sarmackiej zaszczytna role przedmurza chrzescijanstwa , najdalej na Wschód wysunietego bastionu Rzymu. W drugiej polowie XVII wieku zycie kulturalne i obyczajowe szlachty ulegalo stopniowemu zwyrodnieniu. Pisarze póznego baroku, miedzy innymi Waclaw Potocki, Wespazjan Kochowski, podjeli zdecydowana krytyke wielu przejawów zycia szlacheckiego, akcentujac zwlaszcza nierealizowane przez nia podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce, podkreslmy to mocno, podlegala nie sama ideologia, ale wlasnie odstepstwa od niej. W wielu utworach póznobarokowych pojawia sie zagadnienie przywilejów bez obowiazków . Ideologia sarmacka w ujeciu pisarzy tego okresu daje bowiem szlachcie nie tylko ogromne przywileje w panstwie, ale wymaga od niej równiez wielu obowiazków. Waclaw Potocki w Ogrodzie fraszek przestrzegal szlachte zarówno przed falszywym korzystaniem z sarmackich przywilejów, jak równiez przed niere-spektowaniem zadan, jakie ta ideologia przed nia stawia. W wierszu Veto albo nie pozwalam gra slów lacinskich i polskich (veto – nie pozwalam, vae – biada) buduje sytuacje ostrzezenia: Powiadalem ci nieraz, mily bracie, ze to Po polsku: nie pozwalam, po lacinie: veto. Wiem. Niechze wedle sensu swego kto przeklada, To bedzie z lacinskiego: vae, po polsku: biada. Postawa Potockiego posiada charakter reformistyczny, a nie anty-szlachecki. Poeta i zarazem szlachecki ideolog broni zalozen sarmackiego wzorca spolecznego, a krytyka dotyczy jedynie aktualnej jego realizacji. Poezja autora Ogrodu fraszek staje sie glosem obywatelskiego ostrzezenia przed falszywym, niezgodnym z dobrem ogólnym i powszechnym, wykorzystywaniem zlotej wolnosci. Problematyke sarmacka podniósl takze Waclaw Potocki w Transakcji wojny chocimskiej . Dzielo to nawiazuje do wzorów antycznego eposu: przedstawia przebieg przygotowan do bitwy i sama bitwe polsko turecka. Chocimska epopeja miala sluzyc apoteozie mestwa i dzielnosci polskiego rycerstwa-szlachty, a postac wodza – hetmana Jana Karola Chodkiewicza urasta do rangi Sarmackiego Marsa – Boga Wojny. Jednak i Transakcji wojny chocimskiej poeta analizuje niepokojace przemiany wewnetrzne stanu szlachec-kiego, prowadzace do postaw sprzecznych z tradycja rycerska. Oto szlachta powolana do obrony Rzeczpospolitej przestaje byc skutecznym ramieniem zbrojnym panstwa, korzystajaca z licznych przywilejów, nie podejmuje historycznie ja obligujacych powinnosci i obowiazków. Pesymizm obywatelskich refleksji pojawia sie takze w Moraliach Waclawa Potockiego – poteznym, bo liczacym ponad 2100 utworów, wzorowanych na Adagiach Erazma z Rotterdamu, cyklu poetyckim. Czuj! Stary pies szczeka – to poetycka wizja Polski okradanej, rozgrabianej, zubozanej przez obcych, jak i przez wlasnych obywateli. Metafora gospodarskiego domu podkopywanego przez zlodziei, zbójców wkradajacych sie do jego komór, sluzy dramatycznemu przedstawieniu niebezpieczenstwa upadku panstwa. Pesymizm obywatelskiej i moralnej zarazem refleksji doprowadzi Potockiego do apokaliptycznej wizji Rzeczpospolitej, która opanowana przez szatana zmierza ku samozagladzie. W wierszu Spi swiat pijany winem metafora narkotycznego-alkoholowego snu sluzy wizji zbiorowosci biernie poddajacej sie dzialaniu sil zniszczenia i upadku. Problematyka sarmatyzmu nie pojawia sie równiez w bogatej twórczosci Wespazjana Kochanowskiego. Psalmodia Polska pisana u schylku XVII wieku kontynuowala starotestamentowy wzorzec psalmu, a jednym z centralnych zagadnien cyklu staja sie rozwazania o sarmackim narodzie i ustroju Rzeczpospolitej. Nie omijajac spraw bolesnych i zdecydowanie negatywnych, Kochanowski prezentuje zarazem wizje Polski-Sarmacji, jako wartosci zbiorowej, tlumaczacej sie w planie metaforycznym.
