Motywy biblijne i ich funkcje w literaturze pózniejszych epok. Wplyw Biblii na pismiennictwo polskie wynikal z jego scislych zwiazków z chrzescijanska kultura europejska, jak i ze stosunków spoleczno-politycznych na przestrzeni stuleci. Stosunki te decydowaly o wyborze pewnych watków tematycznych czy tez korzystaniu ze stylu biblijnego. Twórcy róznych epok chetnie siegali do tradycji biblijnej wykorzystujac w swych dzielach pradawne symbole i postaci. Ze wzgledu na swa uniwersalna wymowe wiele motywów biblijnych pojawia sie w literaturze nowozytnej w formie odniesien i nawiazan, pelniac róznorodne funkcje. 1. Najczesciej wykorzystywanym motywem jest motyw Apokalipsy. Obecnosc tego motywu poteguje katastroficzna wymowe dziela, obrazuje totalne zniszczenie, chaos, kleske doczesnego swiata i jego odrodzenie, upadek ludzkosci i walke dobra ze zlem. Najbardziej znanymi symbolami Apokalipsy sa: siedem pieczeci, siedem trab, bestia-Antychryst oraz cztery zwierzeta (lew, wól, orzel i zwierze o ludzkiej twarzy). ROMANTYZM (calosciowe widzenie Apokalipsy: z kataklizmu wylania sie nowy swiat): Juliusz Slowacki Uspokojenie – widzenie Apokalipsy na planie dziejów politycznych narodu, który zmartwychwstanie do wolnosci. Adam Mickiewicz Dziady czesc III – w Wielkiej Improwizacji widzenie ksiedza Piotra jest stylizowane na apokaliptyczno-profetyczne. Zygmunt Krasinski Nie-Boska komedia – kataklizm jest tylko przejsciowym etapem ku nowemu zyciu. MLODA POLSKA (zawezenie pojmowania Apokalipsy do wymiaru katastroficznego): Jan Kasprowicz Dies irae (dzien gniewu) – hymn; apokaliptyczna wizja Sadu Ostatecznego fascynowala poetów modernizmu, co przejawialo sie w katastroficznych wyobrazeniach losów ludzkosci. Kasprowicz wyraza bunt przeciw Bogu i rozpatruje pojecie dobra i zla. Trzeba w tym miejscu przypomniec manicheizm, koncepcje wg której Dobro i Zlo sa równorzednymi silami stwarzajacymi wszechswiat, istnieja w odwiecznym konflikcie, lecz obie sa pierwiastkami koniecznymi. XX LECIE MIEDZYWOJENNE (wizje Apokalipsy przewidywanej): Czeslaw Milosz Roki – swiat ulega ostatecznej zagladzie, w wizji Apokalipsy nie zapomina o edukowaniu czytelnika: czlowiek po katastrofie nie moze pozostac obojetny, zawsze pozostaje cos do uratowania. Czeslaw Milosz Walc – zapowiedz I wojny swiatowej, a nastepnie II wojny swiatowej, nadchodzi nowa apokalipsa, wiersz jest pesymistycznym proroctwem obu wojen, zapowiedz oblakania i smierci w tepym niewolnictwie. Józef Czechowicz Zal – apokaliptyczne widzenie wojny, która bedzie dla czlowieka sprawdzianem z czlowieczenstwa, koniec swiata w sensie fizycznym i moralnym, apokalipsa bedzie spowodowana przez ludzi. Antoni Slonimski Niemcom – poglad katastroficzny przed II wojna swiatowa. LITERATURA WSPÓLCZESNA (Apokalipsa spelniona): Czeslaw Milosz Piosenka o koncu swiata – ukazanie konca swiata jako czegos normalnego, naglego, nadeszlego bez rozglosu, koniec swiata mozemy wywolac swoimi czynami i nieprzemyslanymi decyzjami. Krzysztof Kamil Baczynski *** (Których nam nikt nie wynagrodzisz…) – nad czasami wojny przejal wladze Antychryst – symbol Apokalipsy. Wizje Apokalipsy spelnionej obrazuja równiez liczne dziela literatury wojenno-okupacyjnej i powojennej: Zofia Nalkowska – Medaliony , Tadeusz Borowski – opowiadania, Gustaw Herling-Grudzinski – Inny swiat , Hanna Krall – Zdazyc przed Panem Bogiem , Kazimierz Moczarski – Rozmowy z katem , Miron Bialoszewski – Pamietnik z powstania warszawskiego . Tadeusz Konwicki Mala apokalipsa – przepowiednia upadku swiata pograzonego w totalitarnym systemie, przedstawiona rzeczywistosc jest swiatem apokaliptycznym. Tadeusz Konwicki ukazuje w swoim dziele mala, nasza, polska apokalipse: realia kraju zobrazowane sa jako chaos, nie ma ludzi cnotliwych (pozostali tylko zdrajcy, przekupni i przestraszeni), system – powoduje calkowity upadek wartosci i staje sie normalnoscia. Mala apokalipsa oznacza równiez apokalipse prywatna, bohater ma zaprotestowac aktem samospalenia, mówi: mój wlasny koniec swiata , jest to apokalipsa w prywatnym rozrachunku bohatera. Oto dwa charakterystyczne fragmenty powiesci: a) Oto nadchodzi koniec swiata (…). Koniec mojego osobistego swiata. Ale zanim mój wszechswiat rozpadnie sie w gruzy, rozsypie sie na atomy, (…) czeka mnie jeszcze ostatni kilometr mojej Golgoty… b) Mam wrazenie jakby ten kraj naprawde umieral (…). Nasza nedza wspólczesna jest przezroczysta jak szklo i niewidzialna jak powietrze (…). Nasza nedza to laska totalnego panstwa, laska, z której zyjemy. 2. Motyw marnosc nad marnosciami z Ksiegi Koheleta. Czlowiek jest poddany nieustannemu prawu przemijania, które sprawia, ze czlowiek nie zaznaje szczescia, gdyz bogactwo, madrosc i rozum przemijaja. Nieprzemijalna jest ziemia i slonce, a slaby i kruchy czlowiek to marnosc. Motyw ten czesto wykorzystywany jest do ukazania chwilowosci i krótkosci ludzkiej egzystencji. SREDNIOWIECZE: Rozmowy Mistrza Polikarpa ze smiercia – smierc nie ma zrozumienia dla nikogo i niczego, zrównuje ludzi, nie jest wazne pochodzenie ani sprawowane urzedy. RENESANS: Jan Kochanowski – fraszki: Na róze , O zywocie ludzkim – niszczace dzialanie czasu jest nieuniknione, czas wszystko zmienia i jestesmy bezradni wobec jego potegi. Jan Kochanowski Piesn IX – nie ma na swiecie nic wiecznego, nie ma wiecznie szczesliwego zycia. BAROK: Daniel Naborowski Marnosc – zywot ludzki przemija, smierc ma moc nad zyciem, ludzie holdujacy sprawom doczesnym poddaja sie zludzeniom, czas powoduje przemijanie. Daniel Naborowski Krótkosc zywota , Do Anny – fascynacja metafizyka zycia, ukazanie potegi czasu, który triumfuje, wszystko przemija, ale autor wyznaje milosc Annie, milosc ta ma oprzec sie czasowi i trwac po wieki. ROMANTYZM: Juliusz Slowacki Hymn (Smutno mi Boze) – zachód slonca – potezne, nieprzemijalne dzielo Boga – budzi gorzka refleksje o wlasnej przemijalnosci i kruchosci. MLODA POLSKA: Do motywu marnosc nad marnosciami nawiazuje dekadencki nurt poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Jana Kasprowicza i Leopolda Staffa. 3. Motyw Meki Panskiej – cierpienia Chrystusa, który poswiecil sie dla zbawienia swiata. SREDNIWIECZE: Zale Matki Boskiej pod krzyzem Lament Swietokrzyski jest to glos Bolejacej Matki, jej skarga, placz pod krzyzem Chrystusa. Jest to przede wszystkim lament matki placzacej nad synem, kobiety rozpaczajacej nad strata dziecka, kobiety, która zwraca sie do innych matek, ludziom opowiada swój ból. MLODA POLSKA: Jan Kasprowicz Hymn swietego Franciszka z Asyzu – postac ukrzyzowanego Chrystusa, którego niewinna ofiara zycia jest najwyzszym objawieniem bozej milosci, zafascynowala poete. ROMANTYZM: Motyw Meki Panskiej szczególnego znaczenia nabral w romantyzmie, w której to epoce charakterystycznym pojeciem ideologicznym byl mesjanizm. Pojecie to pochodzi od Chrystusa-Zbawiciela-Mesjasza. Oczekiwanie na Zbawiciela bylo istotne dla Polski, dla której zbawienie oznaczalo wyzwolenie sie spod niewoli. Adam Mickiewicz Dziady czesc III – mesjanizm jednostkowy, gdzie Mesjaszem jest bohater, jednostka ludzka, która w Widzeniu ksiedza Piotra okreslono tajemniczym mianem czterdziesci i cztery . Mesjanizm narodowy polegal na przypisaniu narodowi polskiemu wielkiej roli w kwestii zbawienia swiata, wyzwolenia go spod ucisku, niewoli, tyranii. Polska jawi sie jako Chrystus narodów , a jej dzieje przedstawione sa na wzór Meki Panskiej. Niewola i cierpienia Polski pod zaborami maja odkupic wolnosc innych narodów. Adam Mickiewicz Ksiegi narodu i Ksiegi pielgrzymstwa polskiego – haslo Polski jako Mesjasza i narodu wybranego. Juliusz Slowacki Kordian – poeta podjal watek mesjanizmu jednostki wyjatkowej (poety), interpretujac mesjanizm jako obled (przedstawia urojenia mesjaszy w domu wariatów). 4. Motyw genezyjski. Motyw stworzenia swiata wg Ksiegi Genesis byl czesto interpretowany przez wielkich poetów. RENESANS: Jan Kochanowski Piesn XIX – nawiazanie do toposu stworzenia swiata ma charakter argumentacyjny i podkresla walory artystyczne piesni. Jan Kochanowski Piesn XXV – Hymn do Boga , poeta szuka argumentów, by przekonac ludzi, ze swiat jest tworem Boga. Opis stworzenia swiata potraktowany jest calosciowo. ROMANTYZM: Adam Mickiewicz Oda do mlodosci – motyw biblijnego tworzenia swiata sluzy podniesieniu rangi przemian. LITERATURA WSPÓLCZESNA: Czeslaw Milosz Slonce – autor wykorzystal motyw stworzenia swiata, by zwrócic uwage na slonce, które stalo sie dla poety zródlem refleksji na temat istnienia. 5. Motyw niezawinionego cierpienia z Ksiegi Hioba. ROMANTYZM: – Motyw niezawinionego cierpienia mozemy kojarzyc z cierpieniem narodu polskiego pod zaborami (patrz pkt. 3 – Romantyzm). – Adam Mickiewicz Dziady czesc III – autor oddaje hold meczenstwu polskiej mlodziezy, przedstawia wywózki, wiezienie, przesluchania. Cierpienie moglo przybierac równiez inne formy: – cierpienie z milosci : a) Johan Wolfgang Goethe Cierpienia mlodego Wertera – Werter jest zakochany w Lottcie, która ma juz innego narzeczonego, nieszczesliwe perypetie milosne koncza sie samobójstwem pelnego rozdarcia bohatera (postawa mlodego czlowieka stala sie kultowa dla epoki romantyzmu). b) Adam Mickiewicz Dziady czesc IV – tragiczna milosc Gustawa i Pasterki, Ona nie moze wyjsc za niego za maz, gdyz On nie jest odpowiednia partia. On – Gustaw – cierpi do granic oblakania i usiluje popelnic samobójstwo. c) Juliusz Slowacki Kordian – zakochany Kordian popelnia samobójstwo, gdy ukochana (Laura) odpycha go. – cierpienie z powodu tesknoty za ojczyzna: a) Juliusz Slowacki Hymn (Smutno mi Boze) – tesknota przybiera formy róznych obrazów (np. placz dziecka za odchodzaca matka), poglebia ja widok polskich bocianów sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem . b) Cyprian Kamil Norwid Moja piosenka II – cierpienie z powodu tesknoty za krajem: Do kraju tego, gdzie kruszyne chleba podnosza z ziemi przez uszanowanie dla darów nieba, Teskno mi Panie… 6. Motyw Arki Przymierza. RENESANS: – Ksiadz Piotr Skarga Kazania sejmowe – w Pierwszym kazaniu sejmowym autor podkresla u Mojzesza madrosc z nieba w sprawowaniu wladzy nad ludem. – Adam Mickiewicz Piesn Wajdeloty z Konrada Wallenroda – obecnosc motywu biblijnej Arki Przymierza z czasów Mojzesza, poezja organizuje wiez, lacznosc pomiedzy starszymi a mlodszymi pokoleniami narodu, a tym samym jest wielka sila scalajaca naród, stanowiaca o jego istnieniu. I tak wlasnie glosi wymowny cytat: O wiesci gminna! Ty arko przymierza Miedzy dawnymi i mlodszymi laty. W tobie lud sklada bron swego rycerza, Swych mysli przedze i swych uczuc kwiaty.
