Ustalając koncepcję (strategię i procedurę) wychowania resocjalizującego (ujmowanego w szerokim znaczeniu tego słowa, czyli jako sterowania resocjalizującego), musimy pamiętać o wszystkich wyznacznikach tego wychowania. Nie wolno zapominać, że projekt przebiegu wspomnianego wychowania określają nie tylko zasady, reguły i dyrektywy oraz przyjęty ideał wychowawczy i związane z nim cele, które wyznaczają stan końco¬wy procesu wychowania. Projekt przebiegu wychowania resocjalizujące¬go wyznaczony jest również przez obraz wyjściowy stanu osoby wycho¬wywanej, uzyskany dzięki odpowiedniej diagnozie. Mówiąc o diagnozie, mamy na myśli opis i wyjaśnienie pojedynczego przypadku, a więc zawsze jakąś analizę. W interesującej nas sprawie nie jest to jednak analiza uogólniająca, będąca rozwijaniem generalizacji wniosków empirycznych lub teorii za pomocą analizy pojedynczego przy¬padku. Zmierzając bowiem do analizy uogólniającej, przypadkiem poje¬dynczym posługujemy się nie po to, aby dowiedzieć się czegokolwiek o nim samym, ale po to, aby uzyskać empiryczną podstawę np. do sformu¬łowania teorii. Inaczej jest wówczas, gdy naszym celem jest diagnoza. Wprawdzie dochodzimy do niej także przez opis i wyjaśnienia pojedyn¬czego przypadku, ale celem tych poczynań jest uzyskanie informacji o je¬go aktualnym stanie i dynamice oraz determinantach jego funkcjonowania. Tak zatem diagnozę można by określić jako analizę uszczegółowiającą. Posługujemy się tu bowiem w analizie poje¬dynczego przypadku prawami ogólnymi i wszelkimi regularnościami, a więc wiedzą ogólną po to, aby z tych uogólnień wyprowadzić twierdzenia szczegółowe. Nie każdą analizę uszczegółowiającą skłonni bylibyśmy nazwać diag¬nozą, lecz tylko taką, gdy opis i wyjaśnienie elementu czy aspektu rze¬czywistości mają walor praktyczny. Chcąc bowiem kierować się zasadami, regułami i dyrektywami racjonalnego wykonania musimy dobierać takie strategie oraz techniki i metody, które stanowią rezultaty badań empirycz¬nych rzeczywistości, w stosunku do której zachodzi ewentualność oddzia¬ływania celowościowego. Dopiero diagnoza daje racjonalny punkt wyjścia do zmiany stanów faktycznych, stanowi bowiem, jeżeli jest rzetelna, ich wyczerpujący opis. Ujmuje te stany faktyczne w takie kategorie, które pozwalają na ich ocenę i na podporządkowanie tym kategoriom odpowied¬niego, bo prawdopodobnie skutecznego działania. Interesuje nas tu diagnoza, która jest podstawą decyzji mających cha¬rakter wychowawczy, a więc diagnoza pedagogiczna. Ma ona pomóc w roz¬wiązywaniu problemu wykolejenia społecznego oraz zagrożenia tym wykolejenieniem, ma ułatwić odpowiedzenie na podstawowe pytania: czy dzia¬łać resocjalizujące czy też nie, a jeżeli działać, to do jakich dyrektyw i re¬guł wykonania się odwołać, czyli jaką strategię i procedurę ma uwzglę¬dniać plan konkretnych oddziaływań wychowawczych, prowadzących do ostatecznych celów.Diagnoza, oceniając stan wyjściowy rzeczywistości, którą się interesu¬jemy, i umożliwiając w ten sposób podjęcie decyzji generalnej: działać czy nie działać, ma zawsze charakter konstatujący. Ujmując zaś proces diagnostyczny w swoiste etapy, powiemy, iż dopiero osiągnięcie etapu diagnozy konstatującej stwarza możliwości osiągnięcia etapu diagnozy ukierunkowującej. Diagnoza ukierunkowująca (jeżeli decyzja oddziaływa¬nia na osobowość wychowanka zostanie podjęta) decyduje o przyjęciu określonej koncepcji działania wychowawczego i umożliwia w ten sposób opracowanie planu tego działania. Jeżeli plan ten jest już wcielany w ży¬cie, stosuje się diagnozę sprawdzającą, a więc analizę umożliwiającą kon¬trolę przebiegu wykonania planu działania i ewentualnie jego korekturę. Istotnym celem każdej diagnozy jest zakwalifikowanie badanego wy¬cinka rzeczywistości do takiej kategorii stanów rzeczy, która wymaga ze względu na przyjęte zasady, reguły i dyrektywy określonych od¬działywań, wpływających na daną rzeczywistość z wiadomym, mniej lub bardziej pewnym skutkiem. Aby dojść do twierdzeń opisujących wycinek rzeczywistości, które umożliwią dobranie odpowiednich (do stwierdzonej rzeczywistości) środków i sposobów oddziaływania, zapewniających osiąg¬nięcie zamierzonych stanów i zmian, musimy zrealizować niejednokrotnie wszystkie zadania diagnostyczne cząstkowe, a czasem niektóre z nich.
