Recepta pozytywistów na zycie wsród ludzi Pozytywistyczni pisarze oprócz tego, ze opisywali krytycznie swoja wspólczesnosc, starali sie podac idealny model zycia wsród ludzi. Niezwykle rzadko czynili to wprost, podajac konkretne wzory, niczym przykazania. Raczej starali sie delikatnie wplywac na czytelnika, ukazujac mu przede wszystkim wady ludzkiego postepowania i sugerujac mu wyraznie, ze sa one zle i szkodliwe. Jednakze i w tej bardzo stonowanej wymowie zauwazyc mozna, iz niektórzy twórcy wyrazali sie bardziej radykalnie od innych. Moim zdaniem, szczególnie wyraznie moralizuje Eliza Orzeszkowa w Nad Niemnem . Pokazuje ona tu dokladnie, jak nalezy postepowac, aby isc z duchem czasu i zyc w harmonii z ludzmi i przyroda. W powiesci szybko rzuca sie w oczy jasne rozgraniczenie na bohaterów pozytywnych i negatywnych. Kryterium tej oceny jest ich stosunek do pracy. Jesli pracuja duzo i ciezko, najczesciej fizycznie, sa godni nasladowania. Jesli zas tylko czerpia korzysci z cudzej pracy, sa pasozytami, których pisarka jednoznacznie potepia. Orzeszkowa zafascynowana jest idea pracy. Dla niej piekne sa: gruba, pociemniala od slonca i ciezkiego wysilku skóra, mocna kibic, szerokie bary i potezne dlonie – atrybuty czlowieka pracujacego przy uprawie roli. Jasno takze widac, ze, wedlug pisarki, pelnie szczescia mozna osiagnac tylko zyjac na wsi. Miasto ukazuje Orzeszkowa jako siedlisko zepsucia, chaosu, pogoni za nieuchwytnymi blahostkami. Justyna staje sie w pelni szczesliwa nie dlatego, ze zyskuje milosc arystokraty Rózyca, który prócz pieniedzy i pustych slów nie potrafi jej nic zaoferowac, ale dzieki uczuciu Jana Bohatyrowicza, u boku którego bedzie sie mogla w pelni zrealizowac – bedzie pracowala i miala swiadomosc swej spolecznej uzytecznosci. Aczkolwiek nie tylko kult pracy i bezgraniczne poswiecenie sie jej sa recepta na dobre zycie wedle Orzeszkowej. Jak latwo zauwazyc, Benedykt Korczynski, pomimo iz jest tytanem pracy i tylko ona wypelnia mu zycie, wcale nie jest szczesliwy. Brak mu bratniej duszy, zrozumienia u drugiego czlowieka. Jest on chlodnym czlowiekiem, którego malo kto kocha. Dopiero podczas rozmowy z synem, gdy zrzuca z serca narosla przez lata skorupe obojetnosci, otwiera sie na potrzeby bliznich, powraca do swych mlodzienczych idealów i staje sie w pelni szczesliwy. Totez, wyciagajac wnioski z powyzszych rozwazan, nalezy stwierdzic, iz Eliza Orzeszkowa przepisala swym czytelnikom nastepujaca recepte na zycie: pracuj na wsi i badz otwarty na problemy innych ludzi. Zyj zgodnie z natura, sasiadami i sumieniem, trzymaj sie z dala od miasta i przepychu, a bedzie ci dobrze. Recepte te przedstawila nadzwyczaj wyraznie. Nie sposób jej nie zauwazyc podczas lektury. Sadze wszakze, iz ciekawsze pomysly na zycie zawarl w Lalce Boleslaw Prus. Zamiarem Prusa nie bylo napisanie ksiazki moralizatorskiej i programowej, lecz powiesci z wielkich pytan naszej epoki , jak mówil o swym dziele. Totez Lalka nie zawiera gotowych recept na zycie. Zawiera natomiast szereg wskazówek, jak postepowac, aby czuc sie mozliwie najlepiej. Warto zauwazyc, ze bohaterowie Prusa sa bardziej realni niz postaci z powiesci Orzeszkowej. U Prusa nikt nie jest idealem, kazdy ma swe wady i zalety. W przeciwienstwie do niego Orzeszkowa podaje nam wzorcowe charaktery – Justyny Orzelskiej, Witolda Korczynskiego, Jana i Anzelma Bohatyrowiczów. Swiat Prusa jest stanowczo bardziej zagmatwany, niejednoznaczny, wielobarwny i wieloaspektowy, a zarazem bardziej zblizony do rzeczywistosci i interesujacy. Jednakze przez taki realizm tekstu trudniej dostrzec propozycje, jakie autor wysuwa w odniesieniu do szczesliwego zywota. Kilka wszak rzeczy bez trudu mozna zauwazyc. Nietrudno zrozumiec, ze dla Prusa, tak samo jak dla Orzeszkowej, wazne jest to, aby zyjac wsród ludzi, dostrzegac ich problemy i pomagac im tak, jak nam pozwalaja na to dostepne srodki. Wokulski prawdziwa, pewna i wymierna przyjemnosc znajduje w obdarowywaniu ludzi. Jest szczesliwy, gdy moze komus pomóc i widzi, ze ta pomoc wyciaga biedaków z ponizenia, skraju nedzy i upadku. Jednakze Wokulski nie jest wylacznie typem dzialacza spolecznego. Zazwyczaj wyciaga reke do ubogich z powodu naglego impulsu, nastroju chwili i nigdy nie planuje, ze oto dzis wspomoze trzech potrzebujacych. Potrzeba takich akcji nachodzi go nagle i niespodziewanie. Natomiast zawsze znajduje w nich chwile wytchnienia i radosci, widzac radosc, jaka sprawia biedakom i ich wdziecznosc. Prus posuwa sie wszakze dalej niz Orzeszkowa, gdy pokazuje model nowoczesnego zycia. W Lalce oratorem postepowych pogladów jest glównie doktor Szuman. Czesto tezy jego sa wyrazem rozzalenia i pretensji do rzeczywistosci, jednak zawieraja one pewne niezbite prawdy, choc tchna one niekiedy cynizmem. Nadzwyczaj nowoczesna i zaskakujaca jest wizja milosci, która buduje doktor Szuman. Godzi ona w utarta obyczajowosc i tradycje nawet dzisiaj, a przeciez Prus napisal Lalke przeszlo sto lat temu! Otóz doktor Szuman twierdzi, ze higieniczna (tak to nazywa!) milosc powinna trwac miesiac, dwa, góra trzy, dopóki nie wygasnie uczucie. Potem kochankowie powinni sie rozstac i szukac nowych obiektów zainteresowania. Szuman wystepuje takze przeciw archaicznym róznicom klasowym i majatkowym, które staja na przeszkodzie zakochanym. Pietnuje podwójna moralnosc arystokracji, jest glosicielem gleboko demokratycznych pogladów. Uwazam, ze gdzies na dnie wymowy ideologicznej Lalki lezy koncepcja carpe diem . Odnosi sie wrazenie, ze prawdziwe szczescie trwa krótko, oddziela dlugie pasma szarzyzny zycia. Wyraznie widac, ze zaden z dlugoterminowych planów Wokulskiego nie odniósl sukcesu. Tylko drobne jego posuniecia i w gruncie rzeczy nieistotne, dawaly mu radosc i szczescie. Powiesc Prusa jest mniej budujaca w wymowie niz Nad Niemnem , ale za to bardziej prawdziwa i zyciowa. Wynikajaca z niej recepta na zycie nie jest jednoznaczna i jasna. Radzi ona glównie byc otwartym na ludzkie cierpienie, no i oczywiscie pokazuje, ze dobrze byc bogatym, aby miec czym sie dzielic.
