Prady i kierunki artystyczne XX-lecia miedzywojennego I Wojna Swiatowa zmienila uksztaltowanie i pozycje panstw europejskich. Duze znaczenie miala takze rewolucja pazdziernikowa w Rosji. Wzbudzila ona nadzieje wsród proletariatu innych panstw, stanowila poczatek niepokojów. Zakonczenie I Wojny Swiatowej wyzwolilo dazenia niepodleglosciowe i zamknelo epoke kolonializmu. Do przeksztalcenia nowej rzeczywistosci przyczynily sie takze rozwój nauki i techniki, wzrost komunikacji, pojawienie sie lotnictwa, upowszechnienie radia, itp.. Doprowadzilo to do umocnienia pozycji czlowieka w swiecie, dalo mu jasne perspektywy na lepsze jutro. Wciaz jednak nie potrafiono rozwiazac konfliktów panujacych w spoleczenstwie. Wyraznie zarysowal sie kryzys filozofii mlodopolskiej. Do glosu doszedl materializm dialektyczny. Twierdzil on, ze mozliwosci poznawcze rozumu czlowieka sa nieograniczone. Materializm chcial poznawac wszystko. Czlowiek, wedlug materialistów, zdominowany jest przez czynniki spoleczne, okreslajace go, jego cele i pragnienia oraz miejsce (koncepcja historyzmu). Swiat jest materialny , stosunki gospodarcze decyduja o zyciu spolecznym; finanse determinuja sztuke, religie, filozofie. Stosunki spoleczne okresla w kazdym etapie dziejów grupa posiadajaca srodki produkcyjne. Jezeli zmiany stosunków produkcji nie dokonuja sie plynnie i harmonijnie, to dochodzi do przewrotu, rewolucji. Marksisci zanegowali dotychczasowy kapitalizm, a nawarstwiajace sie konflikty doprowadzily do przewrotu. Marksizm mial swój znaczacy wplyw na literature. Jedni twórcy popierali go, inni negowali, uwazajac za niszczacy. Materializm przeciwstawial sie nowemu neopozytywizmowi. Badal on rzeczywistosc tylko w tych dziedzinach, w których do glosu dochodzil emipryzm (czyli poznawanie przez zmysly). Z modernizmu wywodzi sie intuicjonizm Bergsona. Neguje on wartosc nauki, podwaza proces poznawania swiata za pomoca intelektu. Swiat mozna poznac jedynie za pomoca intuicji, tylko ona daje prawdziwy obraz rzeczywistosci, bez zadnych znieksztalcen i deformacji. Bergson dopatrywal sie analogii miedzy rzeczywistoscia a organizmami biologicznymi (rzeczywistosc zyje, ma swiadomosc, itp.). Rozwojem swiata rzadzi irracjonalny ped zyciowy (elan vital). To on stymuluje rozwój, nieustanne zmiany i przeobrazenia. Artysci maja zdolnosc do wyczuwania i wyrazania tego pedu. Zycie czlowieka pelne jest zdarzen. Ten, kto kieruje sie wlasnymi myslami i pragnieniami, jest wolny. Ten, kto poddaje sie opini spolecznej, traci swoja wolnosc. Na tym opiera sie witalizm. Intuicjonizm mial duze znaczenie i wplyw na twórczosc Lesmiana i Prousta ( W poszukiwaniu straconego czasu ). Egzystencjalizm badal role i miejsce czlowieka w swiecie. Jego twórcy – J. P. Sartre, A. Camus i M. Heidegger uwazali, ze czlowiek istnieje, lecz jest wolny i zawieszony w kosmosie. Dlatego przezywa tak liczne leki egzystencjalne (przed zyciem i smiercia, przed nieszczesciem, itp.). Ciagle poczucie zagrozenia, trwoga, samotnosc sprawiaja, ze zycie ludzkie staje sie absurdem, ze kazdy czlowiek egzystuje oddzielnie i nigdy nie pozna prawdy o drugim czlowieku. Czlowiek, wedlug egzystencjalistów, nie jest zdeterminowany przez jakies czynniki, to on sam wyznacza sobie cele, to on jest odpowiedzialny za swoje zycie moralne. Niepokój, poczucie samotnosci i trwogi, troska, swiadomosc smierci, przekonanie o kruchosci zycia, pesymizm i niepokój egzystencjalny – to wszystko wyraza sie w twórczosci jednego z twórców egzystencjalizmu – Heideggera. Relatywizm poznawczy wyrazal sceptyczne podejscie do mozliwosci poznawczych czlowieka. Duze znaczenie miala koncepcja H. Poincere, zakladajaca ograniczona role poznawcza nauki. Nauka nie daje zadnych informacji na temat rzeczy badanych, pozwala natomiast ustalic jedynie zwiazki miedzy rzeczami badanymi. W tym nurcie miesci sie koncepcja Williama Jamesa, zwana pragmatyzmem. Poznanie ludzkie ma charakter praktyczny, oceniac je nalezy z punktu widzenia przydatnosci dla potrzeb ludzkich. Obie powyzsze teorie podkreslaja wzglednosc wiedzy i podwazaja mozliwosci poznawcze czlowieka. Odkrycia nauki zachwialy dotychczasowa filozofia (szczególnie duzy wplyw miala teoria wzglednosci Einsteina). Równoczesnie rozpoczal sie rozwój psychologii, zapoczatkowany przez Freuda, a kontynuowany przez jego uczniów, Junga i Adlera. Polozono duzy nacisk na na czynniki psychiki czlowieka, znajdujace sie poza jego swiadomoscia. Powstala w ten sposób teoria psychoanalizy Freuda. Freud, zastanawiajac sie nad przyczynami nerwic, stwierdzil, ze wynikaja one z tlumienia pierwotnych, podswiadomych popedów. Badal psychike ludzka i doszedl do wniosku, ze ludzka osobowosc jest zlozona, ze tworza ja trzy wartosci: ego (swiadomosc jednostki, kierujaca jej zachowaniem, podlegajaca wymogom i normom spoleczenstwa), id (sfera popedów i pozadan, spychanych do podswiadomosci) oraz superego (zespól norm i wartosci kulturowych, religijnych i tradycyjnych, utozsamiane najczesciej z sumieniem). Miedzy tymi trzema warstwami osobowosci istnieja tarcia i napiecia – niezaspokojone popedy, spychane do podswiadomosci, wywoluja nerwice i frustracje. Te pragnienia, tlumione przez swiadomosc, pojawiaja sie w snach. Teorie Freuda zmodyfikowali jego uczniowie, Adler i Jung. Albert Adler swoje poglady okreslil mianem psychologii indywidualnej. Freudowski poped zastapil dazeniem do mocy, do wladzy, potegi, wyzszosci i dominacji. Stwierdzil, ze u podstaw dzialan czlowieka lezy pragnienie wladzy. Niemoznosc zaspokojenia tych pragnien uznal za przyczyne nerwic, których istota mialo byc poczucie nizszosci, zagrozenia. Karol Jung stwierdzil,ze istnieja dwie odmiany podswiadomosci: indywidualna i zbiorowa. Podswiadomosc zbiorowa oparta jest na archetypach (pradawnych, niezmiennych pojeciach, które tkwia w swiadomosci kazdego spoleczenstwa), odziedziczonych po przodkach. Archetypy przyjmuja forme ogólnych symboli, które stoja u podstaw systemów religijnych i politycznych. Druga teoria, opozycyjna do teorii Freuda to behawioryzm Jamesa Watsona. Watson wyszedl z zalozenia, ze czlowiek nie posiada odpowiednich narzedzi do badania procesów psychicznych, zachodzacych w nim samym. Dlatego uznal on, ze przedmiotem psychologii moze byc tylko zachowanie sie czlowieka, pojmowane jako system reakcji na okreslone bodzce. Czlowieka oceniano na podstawie jego zachowan, odnoszenia sie do innych ludzi, itp.. W swych badaniach Watson wykorzystywal teorie Pawlowa. Zarówno behawioryzm, jak i psychoanaliza oddzialywaly na literature, wiazaly sie z zainteresowaniem sytuacja czlowieka i jego reakcjami na zjawiska zachodzace w swiecie. Nowe tendencje w poezji XX wieku to ekspresjonizm, futuryzm, awangarda poetycka, dadaizm, nadrealizm i neoklasycyzm. Ekspresjonizm zwracal uwage na swiat wewnetrzny, a nie na zewnetrzny. Twórcy ukazywali wlasne przezycia duchowe. Ekspresjonisci wykorzystywali w swych utworach filozofie Bergsona (intuicjonizm). Proces poznawczy swiata zachodzi bowiem przez intuicje. Ekspresjonisci dazyli do oddania jak najwiekszych emocji. Ich utwory pelne byly róznorodnych uczuc. Wprowadzili oni nowy styl, zwany emocjonalnym. Ukazywali swiat rzeczywisty zdeformowanym, uzywali karykatury i groteski. Nie negowali tradycji, poszukiwali korzeni w baroku, sredniowieczu i romantycznej fantastyce. Odrzucali natomiast realizm, naturalizm, klasycyzm i estetyzm. Uczucia analizowali za pomoca poezji, ich sztuka to krzyk duszy . Polskim prekursorem, jeszcze w okresie Mlodej Polski, byl Przybyszewski. Ekspresjonizm rozwinal sie w Niemczech po roku 1910, w Polsce zas w latach 1917 – 22. W Poznaniu ukazywalo sie pismo Zdrój . Twórcami ekspresjonizmu byli Kaden – Bandrowski i Berent. Ekspresjonizm czesto przedstawial stany psychiczne, graniczace z obledem. Krytykowal takze mieszczanstwo i jego postawe. Manifest futuryzmu ogloszony zostal w roku 1909 przez Marnettiego. Glosil on pochwale techniki i urbanizacji oraz nowe piekno, piekno szybkosci. Glówna idea tego kierunku to pochwala energii, dzialania, zycia, czyli witalizm i aktywizm, odrzucenie przeszlosci, patrzenie tylko w przyszlosc (futurum), zadanie nowej estetyki, nowego idealu piekna, zwiazanego z cywilizacja i technika. Futuryzm to agresja, bunt. W Rosji futurysci popierali rewolucje. Futuryzm wyrazal zainteresowanie i fascynacje kultura pierwotna. Nowoczesna poezja musi oddawac szybki bieg, dynamizm. Dlatego odchodzi sie od kontemplacji, wykorzystuje skróty, metafory, dazy do jezykowego skapstwa . Futurysci próbowali stworzyc nowy jezyk poetycki, tzw. pozarozumowy, oparty na dzwiekowym zestroju slów, a nie ich znaczen. Przedstawicielem rosyjskich futurystów jest Majakowski, przeciwstawiajacy sie konwencjonalnym srodkom poetyckim. Inny rosyjski twórca, Chlebnikow, siega do slowianskiego ludyzmu. Awangarda poetycka rozwinela sie szczególnie we Francji. Grono poetów – nowatorów skupilo sie wokól G. Apollinaire a i Jacoba Cendrarsa. Awangardysci nie mieli negatywnego stosunku do tradycji. Chcieli wyrazac swiadomosc czlowieka wspólczesnego. W tym celu poszukiwali nowego jezyka poetyckiego. Chcieli takze przedstawiac wyobraznie twórcy, tworzyc nowy, istniejacy tylko tam swiat. Odchodzili od rygorystycznej skladni, stosowali skróty jezykowe, kontrowersyjne zestawienia prozaizmów i liryzmów, mieszali fantastyke i rzeczywistosc. Utwory Apollinaire a przybieraja forme graficzna, sa to tzw. liryzmy wizualne. Dadaizm rozwija sie w Szwajcarii od roku 1916. Nazwa wziela sie od slowa dada , oznaczajacego dziecieca zabawke, pierwsze slowo, jakie wypowiada dziecko. Dadaisci mieli bardzo kpiarski stosunek do wszystkiego, co ich otaczalo. Negowali wszystkie wartosci. Ich utwory byly czesto zlepkiem slów i dzwieków. Istotne bylo wylacznie brzmienie utworu. Dla dadaistów poezja byla zabawa. Nadrealizm (surrealizm) wprowadzil Apollinaire. Sztuka poslugujac sie elementami natury wcale nie musi jej mechanicznie nasladowac. Manifest surrealistów ukazal sie we Francji w roku 1924. Twórcy ci wykorzystywali dokonania Freuda. Poezja moze rejestrowac luzny potok skojarzen obrazowych, wyzwolonych spod kontroli rozumu, pozwalajac dotrzec od najglebszych pokladów psychiki czlowieka. Surrealisci buntowali sie przeciwko tradycji (klasycznej i realistycznej). Nawolywali do wyzwolenia wyobrazni, do wykorzystywania poetyki snu, do zapisywania marzen i sennych wizji (tak, jak czynili to L. Aragon i P. Eluarte, dwaj wybitni surrealisci). Obrazy poetyckie sa niemalze z pogranicza jawy, a same utwory przesycone dziwnymi, niesamowitymi scenami. Neoklasycyzm glosil wiernosc klasycystycznej tradycji i poetyce symbolizmu. Nurt ten stworzyl P. Valery. Utwory dbaly o forme, zgodna z wczesniejszymi zasadami poetyki. W utworach pojawialy sie rozwazania filozoficzne, aluzje, dywagacje, lecz same utwory mialy forme zgodna z forma swych klasycznych wzor- ców. Poezja wykorzystywala wczesniejsze dokonania poety – symbolisty S. Mallarme a. Poeci dazyli takze do stworzenia jezyka poetyckiego wolnego od tresci zyciowych, oddzialywali wiec przez gre slów, efekt muzyczny, brzmienie. Najbardziej znanym twórca neoklasycznym jest T. Elliot. Poezja rewolucyjna w Rosji zaangazowana byla w sprawy polityczne i spoleczne. Wzywala ona do wspólnego czynu. Zalozenia takie stworzyl Majakowski, wczesniejszy futurysta. Wykorzystywano prozaizmy i wulgaryzmy, zaskakujace metafory, czesto siegano po brutalnosc. W utworach opiewano dramatyczne wydarzenia i osiagniecia rewolucji ( Lewa marsz Jesienina). Sztuka odchodzila od fotograficznego odtwarzania swiata. W zwiazku z rozwojem techniki miala ona pokazywac raczej róznice i dysonanse w swiecie. Pierwotne odejscie od fotograficznego oddawania swiata dostrzec mozemy juz u impresjonistów. Uwieczniali oni dosc subiektywny obraz, odczucia chwili, rezygnowali wiec z obiektywnego spojrzenia. W malarstwie XX wieku obraz moze byc odbiciem prywatnego swiata autora. Pojawiaja sie przedmioty i relacje miedzy nimi, które normalnie nie wystepuja w rzeczywistosci. Pojawiaja sie pierwsze nowatorskie próby przedstawiania swiata widzianego oczami dziecka. Czesto twórcy wyrazali swe zainteresowanie pierwotnymi kulturami (tzw. prymitywizm). Dla rozwoju sztuki duze znaczenie mieli twórcy XIX – nasto wieczni: – V. van Gogh (twórca ekspresjonizmu) – P. Gouguin (-II- surrealizmu) – P. Cezanne (kubizm). Vincent van Gogh wykorzystywal przeciwstawne kolory i nierealistyczne ksztalty. Jego obrazy odtwarzaly wnetrze artysty, oddawaly istniejace dysonanse. Postacie na portretach sa pelne ekspresji, wyrazaja rózne uczucia i stany emocjonalne, np. strach, radosc, smutek. Wspólczesni (XX wieczni) ekspresjonisci to Munch i Kokoszka. Gouguin byl prekursorem surrealizmu. Byl zwolennikiem uzywania wielu barw. Wyjechal na Taiti, zafascynowany tamtejsza kultura. XX wieczni surrealisci to S. Dali i Max Ernst. Wykorzystywali oni odkrycia Freuda, penetrujac podswiadomosc. Siegali po senna poetyke i wizyjnosc, czesto szokowali skojarzeniami, fantastyka, udziwnieniami odleglymi od rzeczywistosci. Ich obrazy byly projekcja sennych marzen. P. Cezanne byl prekursorem kubizmu. Stwierdzil, ze rzeczywistosc sklada sie z kilku bryl: kul, szescianów, stozków i walcy. Dlatego tez postacie na jego obrazach ulegly geometryzacji. Inni kubisci to P. Picasso i G. Braque. Nazwa kubizm pochodzi od franc. cube – szescian. G. Braque zapoczatkowal ponadto technike zwana collage. Obrazy nie musza byc malowane, mozna je np. wyklejac. Dlatego tez przyklejano gazety, szmaty, litery, itp., a takze smieci i odpadki. Powstal w ten sposób nowy jezyk artystyczny. Surrealizm zapoczatkowal abstrakcje. Wizje abstrakcjonistów to plamy, barwne obrazy nie istniejace w rzeczywistosci. Polscy twórcy tego pradu to K. Malewicz i W. Kandyjski. Najwieksi polscy malarze to Witkacy, Chwistek i Pronaszko. Przemiany nastepowaly takze w innych rodzajach plastyki, np. w architekturze. Wykorzystywano nowe materialy: zelazo, beton, szklo. Zwracano uwage na funkcjonalnosc, a nie na ozdobnosc. Odchodzono od przesadnej ornamentyki. Najbardziej znani twórcy to Ch. la Corbussier, F. Wright, W. Gropius. Rozwijala sie tez urbanistyka – planowe zagospodarowanie przestrzeni miejskiej. Rozwój filmu zapoczatkowali braca Lumiere. Poczatkowo film byl traktowany po macoszemu, znacznie bardziej popularny byl teatr. Dopiero pózniej zrozumiano wplyw i znaczenie sztuki filmowej. W Rosji rozwinelo sie rewolucyjne kino radzieckie, reprezentowane przez Eisensteina ( Pancernik Potiomkin ) i Pudowkina. Film mógl ukazywac zjawiska w ruchu, wprowadzil inne ujecie czasoprzestrzeni i perspektywy. Dzieki niemu powstaje m.in. powiesc symultaniczna, w której ukazanych jest kilka zdarzen dziejacych sie równoczesnie. Powstaja takze nowe gatunki literackie: scenariusz filmowy i nowela filmowa. Szeroko upowszechnia sie radio. W latach 1922 – 30 w kazdej europejskiej stolicy istnieje rozglosnia radiowa (w Warszawie od roku 1926). Zmienia sie równiez muzyka. Rozpoczyna sie poszukiwanie nowych wartosci, powrót do folklorU. Dzielo nie musi odtwarzac emocji i nastrojów, oddaje teraz niepokój i dynamizm zycia. Nastepuje odejscie od kanonu kompozycji, wprowadza sie nowe operacje dzwiekowe. Odchodzi sie od gamy d – moll, powstaje muzyka atonalna i jazz. Wielcy twórcy tego okresu to Szymanowski, Skujawski i Strawinski. Przedstawienie teatralne jest widowiskiem wykorzystujacym rózne srodki wyrazu artystycznego: slowo, ruch, taniec, plastyke. Twórcami nowego ujecia dramatu sa Craig, Schiller, Stanislawski, Meyerhold, Reinhard. Teatr rozwija sie niejako dwutorowo, wspólistnieja obok siebie dwie koncepcje: naturalistyczna oraz symboliczna, umowna i skrótowa.
