BAROK Barok to kierunek w kulturze europejskiej który, podobnie jak renesans narodził się we Wło-szech w drugiej połowie XVI w. Trwał od XVII do pierwszej połowy XVIII w. Niósł ze sobą nową filozofię życia, nowe problemy w literaturze i odmienne cechy architektury i sztuki. Na-zwa barok pochodzi od nazwy nieregularnej perły barocco. Kultura baroku kształtowała się pod wpływem sporów religijnych (reformacji i kontrreformacji), teologicznych, filozoficznych. Ten-dencje barokowe kształtowały się w opozycji do postaw ideowych i artystycznych odrodzenia. Nastąpiło odejście od renesansowego poczucia harmonii świata i życia – zainteresowanie budził człowiek jako jednostka odczuwająca metafizyczny lęk, skierowany ku Bogu i wieczności. Cha-rakterystyczną cechą baroku był synkretyzm, wynikający z dążenia do asymilacji pierwiastków różnych kultur oraz przyswajania motywów ludowych. W baroku dominowały ostre przeciwień-stwa i gwałtowne kontrasty oraz dysonans. Brakowało w niej jednorodności, a jeszcze bardziej niż w renesansie dochodzi do głosu indywidualizm artystyczny. Mimo dominacji czynnika reli-gijnego, do rozwoju baroku znacznie przyczyniły się instytucje świeckie, takie jak dwory kró-lewskie i magnackie. Szczególnym rysem baroku jest jego odmienny charakter w różnych kultu-rach narodowych np. w baroku polskim dominowały cechy rodzimej kultury szlacheckiej (tzw. barok sarmacki). Sztuka polskiego baroku trwa od około 1600 roku po rok 1760. W tym okresie nastąpiły istotne przemiany polityczne i gospodarcze warunkujące rozwój artystyczny Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Z Wazami wiąże się czas wczesnego baroku zamykający się w latach 1600 – 1670. Okres drugi zaczyna się wkrótce po najeździe szwedzkim, choć niektórzy naukowcy uwa-żają, że nastąpił on po abdykacji Jana Kazimierza. Trwa on od przełomu 1660/1670 do roku 1710, po pierwsze lata panowania Augusta II Wettina. Natomiast trzeci okres – barok późny przypada na lata panowania w Polsce Wettinów. W tym okresie dynamiczne wpływy Borromi-niego i Guariniego łączą się z saskim rokokiem o genezie francuskiej. Późny barok trał po rok 1760, wegetując na peryferiach po panowanie Stanisława Augusta Poniatowskiego. Barok w Polsce wywarł duży wpływ na konwencje artystyczne, zaczęto przebudowywać średniowieczne kościoły i zamki. Wkrótce nasz pejzaż wypełniły malownicze barokowe kościoły, ich pełne dy-namiki ołtarze i pomniki nagrobne oraz okazałe magnackie rezydencje. Barok zmiękczał suro-wość romanizmu i łagodził ostrość gotyku. Barok pozostawił po sobie wszędzie niezniszczalne ślady. Polscy Wazowie żywo interesowali się sztuką. Patronowali wielu artystom, a ich mecenat był wkrótce wzorem do naśladowania przez episkopat, magnaterię oraz szlachtę. Wielką rolę w szerzeniu niektórych dyscyplin sztuki przypadła Kościołowi, gorliwie wspomaganemu przez Zygmunta III. Mecenat dynastii Wazów obejmował architekturę, malarstwo, rzeżbę, złotnictwo, kolekcjonerstwo na dużą skalę dzieł sztuki, nadto opiekę nad teatrem i muzyką. Wazowie wpro-wadzili Polskę w nurt sztuki europejskiej. Protegowali najwybitniejszych artystów tego okresu, a ich mecenat był tak zaraźliwy, że dochodziło do współzawodniczenia w tej dziedzinie. Na przełomie XVI i XVII wieku inicjatywę w sztuce barokowej przejęli Jezuici. W Pol-sce jej prekursorami byli dwaj zakonnicy architekci, którzy starali się w swych pracach upo-wszechnić wzorzec rzymskiej świątyni Jezuitów – kościoła del Gesu. Mimo, że Jezuici byli pre-kursorami wczesnego barok, to styl ten nie od razu się przyjął. W miarę upływu czasu, około trzeciej dekady XVII w., manieryzm ustąpił w pełni wczesnemu barokowi. Wyśmienitym przy-kładem kontrreformacji jest fundacja Kalwarii Zebrzydowskiej, położonej w pobliżu Krakowa. Jej fundatorem był rokoszanin M. Zebrzydowski który, postawił tam klasztor z kościołem dla zakonu Bernardynów. Obiekt ten wraz z Drogą Krzyżową stał się celem masowych pielgrzymek (zdj. nr 1 Kalwaria Zebrzydowska – barokowy klasztor Bernardynów, Sanktuarium Maryjne). Obok Wielkich założeń sakralnych powstawały w 1 połowie XVII w mniejsze obiekty o wyso-kich walorach artystycznych. Fundowali je magnaci i były to fundacje o charakterze dewocyj-nym. Poza budowlami o barokowym charakterze były na prowincjach dziesiątki kościołów , w których elementy barokowe łączono z manierystycznymi. Powstał również w owym czasie spe-cyficzny typ polskiej prowincjonalnej świątyni, kojarzącej w sobie różne elementy stylistyczne. Nie tylko architektura sakralna zmieniła się, przemianom i to bardzo istotnym, uległa również architektura świecka, głównie rezydencje. Pierwsze lata rządów Zygmunt III spędził w Krakowie na Wawelu, który przebudował (północne skrzydło zamku, tunelowa klatka schodo-wa). Obok Wawelu Rozbudował rezydencję w Łobzowie. Z woli jego gruntownie przekształco-no również zamek książąt mazowieckich w Warszawie, który po 1611 roku stał się oficjalną siedzibą polskiego monarchy (zdj. nr 2 Warszawa – Plac Zamkowy). Prócz zamku warszawskie-go postawił pałac w Ujazdowie. Królewski mecenat żywo oddziaływał na magnaterię i bisku-pów, którzy szybko zaczęli rywalizować z monarchą, chcąc mu dorównać, głównie splendorem, a przede wszystkim zewnętrzną okazałością. Większość rezydencji w swej pierwotnej formie przepadły, bądź uległy tak jak warszawski pałac gruntownej przebudowie. Zdarzały się w Polsce niezwykłe rezydencje, odbiegające od przyjętych ogólnie wzorów, stanowiące trawestację sztuki włoskiej tzw. palazzo in fortezza. Przykładem takiej rezydencji jest warowny pałac Stanisława Lubomirskiego w Łańcucie (zdj. nr 3 Łańcut – Zamek z XVII w. strona południowa). Również w Częstochowie mamy przykład wczesnobarokowego kościoła (zdj. nr 4 Częstochowa – Kościół św. Barbary). Dominującą rolę w polskim baroku gra rzeźba. U progu XVII stulecia przyjął się w Pol-sce typ nagrobka z figurką zmarłych przedstawionych w pozie klęczącej, adorujących zazwyczaj krucyfiks, bądź Madonnę. Około połowy stulecia ten typ nagrobka wyparty został przez nowy typ pomnika nagrobkowego – typu popiersiowego. Duże zainteresowanie rzeźbą zdradzał Włady-sław IV, który sprowadził współczesną rzeźbę z Florencki i Pragi. To właśnie z jego woli posta-wiono niezwykły pomnik, upamiętniający jego ojca – Zygmunta III. Ta słynna kolumna, od prze-szło trzech stuleci jest symbolem Warszawy (zdj. nr 5 Warszawa – Kolumna Zygmunta III Wazy (1644)). Z epoką Wazów zaczyna się w Polsce w pełni nowożytne malarstwo. Obok sztuki dwor-skiej dominuje w Polsce w tym czasie malarstwo religijne, pilnie śledzone przez cenzurę ko-ścielną. Potępiano tematykę mitologiczną i pogańską. Duże wzięcie miały wszelkie męczeństwa świętych i cykle maryjne. Czasy Wazów to okres tworzenia się portretowego malarstwa sarmac-kiego, o charakterze malarsko-syntetycznym. Zapotrzebowanie na ten rodzaj malarstwa wciąż wzrastał. Jednakże fenomenem polskiego baroku jest portret trumienny, o kształcie zarysu trum-ny. Wykonany na blasze przytwierdzonej do trumny na czas wystawienia. Wraz z abdykacją Jana Kazimierza kończy się epoka Wazów w kulturze polskiej. Sztuka barokowa podzieliła się na dwa nurty: prowincjonalny oraz klasycyzujący. Ta nowa forma poja-wia się i rozwija za panowania Jana III Sobieskiego. W ostatniej ćwierci XVII w. były dwie od-miany baroku: prowincjonalna i dworska. Barok prowincjonalny kontynuował formy zastane w 1 połowie XVII w. i na równi z zasadą Berniniego starały się uczynić na odbiorcy, jak największe wrażenie. Malarstwo przestało trzymać się ram, operowano złudzeniem optycznym. Budowle baroku emotywnego robiące na widzu duże wrażenie to: kościół św. Anny w Krakowie, kościół Jezuitów w Poznaniu, jak również ołtarz główny kościoła w Oliwie oraz kościół św. Piotra i Pawła na wileńskim Antokolu. Drugim nurtem baroku doby Sobieskiego to sztuka harmonii. Dzieło sztuki miało widza pociągać spokojem, harmonią, łagodnością, wytwornością rysunku, przejrzystością kompozycji i równoczesną jasnością barw. Przykładem tego typu obiektu jest pałac Krasińskich w Warszawie. Okazała zewnętrznie i bogato wyposażona była letnia rezydencja Jana III Sobieskiego – pałac w Wilanowie (zdj nr 6 nr 7 Wilanów – wnętrza pałacu). Stoi on na pograniczu obu sztuk, harmonii i emocji. Pałac Jana III to budowla malownicza, lecz brak jej jest koordynacji. Spowodowane było to fazową budową (zdj. nr 8, nr 9 Wilanów). Wokół pałacu powstał park zaliczany do naj-piękniejszych w Polsce (zdj nr 10 Wilanów – park). Warto jest też wspomnieć o zamku Jana So-bieskiego w Podhorcach (zdj. nr 11 Podhorce – zamek króla Jana III). Epoka i mecenat Jana III to rozkwit polskiego malarstwa batalistycznego. Król dbał o propagowanie swojej sławy wojennej słowem, rylcem i pędzlem. Również na ten okres przypada rozkwit malarstwa portretowego dostosowanego do sarmackich upodobań magnaterii i rzesz szlachty. Twórcy cechowi mnożyli liczne portrety króla w całej postaci i w popiersiu, wywie-szane na dworach i kościołach. W okresie tym rozwinęło się gobelnictwo i hafciarstwo. Ośrodkiem produkcji tkackiej były Brody w których produkowano kobierce. W hafcie przeważał wypukły haft o ornamencie roślinnym, nakładany grubą nicią, aplikowany perłami i kamieniami. Rozwinęło się również złotnictwo, zdobiąc kielichy czy monstrancje stosowano pełen zasób ornamentów manierystycz-nych i barokowych. Trzeci okres baroku przypadający na 1 połowę XVIII w. choć niebył to okres najkorzyst-niejszy politycznie i militarnie to możemy pochlubić się wieloma osiągnięciami. W tym okresie następuje przełom architektoniczny – wprowadzenie zasady kątów prostych, dalej rozwija się sztuka baroku dynamicznego. Powstaje nowy typ nagrobka medalionowego, w którym wizeru-nek zmarłego zawarty jest w medalionie rzeźbionym lub malowanym. Około połowy XVIII w. malarstwo freskowe osiągnęło apogeum. W epoce rokoko rozwija się malarstwo iluzjonistyczne, którego przykłady odnajdziemy w środowisku lwowskim. Barokowe, dynamiczne formy przejęło również snycerstwo. Za rządów Augusta III sztuka rokoka osiągnęła pełnię rozkwitu. Wtedy większość war-szawskich pałaców otrzymała nową szatę zewnętrzną. W tym okresie pospolite stało się budo-wanie pałaców usytuowanych pomiędzy dziedzińcem a ogrodem przeciętych osiową alejką. Przykładem tego typu rezydencji magnackiej jest pałac Branickich w Białymstoku (zdj. nr 12 Białystok – Pałac Branickich)W XVIII w. na kresach Rzeczpospolitej wykształciły się dwa fe-nomenalne środowiska artystyczne: wileński i lwowski. Świetną kreacją rokokowej architektury saskiej jest unicka katedra św. Jura (Jerzego) we Lwowie. Architekturę lwowską dopełnia roko-kowa rzeźba, o oryginalnym wyrazie i wysokim poziomie artystycznym, równa czołowym osią-gnięciom sztuki zachodnioeuropejskiej. Wilno w tym okresie stało się wzorem architektury sa-kralnej, którą tworzyły nie tylko fasady kościelne, ale także wnętrza. Rzemiosło artystyczne w tym czasie – zwłaszcza złotnictwo – również uległo rokokowej wybujałości. Złotnictwo późno barokowe przybierało niejednokrotnie kapryśne i fantazyjne formy. Na rynku nie tylko krajo-wym cenione były polskie kobierce z manufaktury w Brodach. Również rozkwit gobelnictwa przypada na okres saski. w XVIII w. Zaczęto wyrabiać pasy szlacheckie na podobieństwo pasów stambulskich. W drugiej tercji tego stulecia nastąpił rozkwit manufaktur, wyrabiających polskie jedwabne i lite pasy. Na czasy saskie przypadł rozwój mebli dworskich. Sztuka saska czyli ostatnia faza baroku powielała dorobek sztuki europejskiej. Nie po-wstawały w tedy dzieła awangardowe, ale na tyle jednak oryginalne, że weszły do europejskiego dziedzictwa artystycznego. Najpełniej kulturę barokową w Polsce i jej fascynację przemijaniem wyrażały dzieła lite-rackie. Szczególną cechą epoki było współistnienie estetyki klasycznej i barokowej. Konstrukcja utworu poetyckiego opierała się na wyszukanym pomyśle, polegającym na zaskakującym zesta-wieniu dwóch antytetycznych pojęć lub obrazów. Ogromną kulturotwórczą rolę pełniła Biblia, która była skarbnicą fabuł literackich baroku. Do najwybitniejszych twórców literatury baroku w Polsce należą : Mikołaj Sęp Szarzyński, który był prekursorem, Jan Andrzej Morsztyn, Jan Chry-zostom Pasek, Wespazjan Kochowski, Wacław Potocki. W baroku wypowiedzi poetyckie zostały poszerzone o słownictwo potoczne, gwarowe, obcojęzyczne. Charakterystyczny dla baroku pol-skiego był rozkwit literatury okolicznościowej, w której przejawiał się tak zwany szlachecki folklor, oraz mieszczańsko-plebejski nurt literatury sowizdrzalskiej, opozycyjnej wobec baroku sarmackiego. W dobie baroku w Polsce powstała ideologia – kultura szlachecka zwana sarmatyzmem. Charakteryzował się samouwielbieniem dla polskości, niechęcią do cudzoziemców oraz inaczej wierzących. Z czasem sarmatyzm został uznany za zbiór wad narodowych, za hamulec niezbęd-nych reform państwowych. Termin sarmatyzm wywodził swój rodowód z domysłów uczonych pierwszej połowy XVI w., historyków i geografów, którzy idąc za panującą powszechnie modą powracania do nazw antycznych – znalezienia swoich przodków. Polsce, Litwie jak również zie-miom położonym na wschód (ziemi moskiewskiej i tatarskiej) nadano imię Sarmacji. Koncepcja ta nie była do końca bezpodstawna. Już antyczni geografowie przekazywali wiele wiadomości o koczowniczych plemionach pochodzenia irańskiego, zwanych Sarmatami lub Sauromatami. Za-mieszkiwali oni tereny nad Donem i dolną Wołgą. Starożytni sarmaci wsławili się hodowlą koni i mieli znakomitą jazdę, co naturalnie uznano za dodatkowy dowód, iż byli przodkami Polaków i Litwinów. Sarmatyzm dla nas jawi się w stroju szlacheckim, który był wyrazem sarmackiego stylu życia i wyodrębnienia stanowego zarazem. Własna kwestia stroju była jednym z elementów po-czucia odrębności i niechęci wobec cudzoziemców. Odmienność bogatego, dość wyraźnie orientalnego, szczególnie w ozdobach i broni, stroju miała swe odpowiedniki w urządzeniu wnętrz. Sarmata był dobrze zbudowany, z dużym wąsem i głową podgoloną do połowy. Sarmata czasów saskich to postać opasła, opita, łysiejąca, opasana bogatym pasem słuckim otaczającym rozdęte kształty. Ubrania pierwszej połowy XVII w. wykształciły się głównie pod wpływem wschodnim, tzw. strój szlachecki, uznany za męski strój narodowy, którego składnikami były żupan, kontusz, delia, a jako nakrycie głowy czapka odszyta futrem lub kołpak. Do tego stroju noszono spodnie długie i kolorowe buty. Nieodłączną częścią stroju była szabla typu orientalnego, ozdobna, nie-kiedy nabijana drogocennymi kamieniami. Mniej charakterystyczne lecz bardziej ulegające wpływom zachodnim były stroje kobiece. Ujawniało się w nich zmiłowanie do zbytków, których z resztą nie brakowało również u mężczyzn. Stroje warstw wyższych, ludzi bogatych, robiono często z materiałów zagranicznych. W drugiej połowie XVII i pierwszej XVIII stulecia kształtuje się ostatecznie polski strój szlachecki, złożony z żupana i kontusza, strój szyty z użyciem materii wełnianych i jedwabnych, zdobiony bogatymi pasami i klejnotami, jak guziki i zapinki. Strój ten uzupełniała bogato zdobiona szabla, dalej kołpak lub czapka futrzana, wreszcie wysokie, kolo-rowe buty. W zimie szlachcic okrywał się podbitą futrem burką lub opończą. Stroje kobiece, szczególnie dam z kręgów magnaterii i bogatej szlachty były pod silnym wpływem mody zagra-nicznej. Ogół szlachcianek nosił suknię dwuczęściową, jubki, kołpaczki jako odpowiednik stroju męskiego. Napływające wzory francuskie – obszerne dekolty odsłaniające górną część piersi wywołały prawdziwą rewolucję. W czasach saskich moda dalej się zmieniła – suknia otrzymała rusztowanie, tzw. rogówkę która podtrzymywała szeroki dół, talię zaś ściskał sznurowany gorset. Sarmatyzm to nie tylko ideologia, ale również styl sztuki. W przeciwieństwie do dworu królewskiego i episkopatu, lansujących rzymski barok – średnia szlachta i mieszczaństwo wpro-wadzały rozwiązania rodzime, często jeszcze renesansowo-manierystyczne, o bryłach gotyckich i charakterystycznej dekoracji stiukowej sklepień (tzw. typ lubelski i typ kaliski). Najwyraźniejsze piętno sarmatyzm odcisnął w malarstwie, głównie portretowym – cha-rakterystyczny stał się tzw. portret sarmacki, którego szczególną odmianę stanowiły portrety trumienne. Malarstwo portretowe w duchu sarmackim zaczęło kształtować się już w końcu XVI w., za panowania Stefana Batorego. Pełny rozkwit osiągnęło w epoce baroku, a kontynuowane było w dobie rokoka. Początkowo kaligraficzne i płaskie, w okresie baroku przyswoiło sobie jakości malarskie i nabrało cech bryłowatości. W rokoku, obok wizerunku stylizowanego i re-prezentacyjnego (atrybutem był pancerz i zarzucony na ramiona purpurowy płaszcz gronostajo-wy), występują głównie podobizny niemal naturalistyczne. W tych czasach portret sarmacki był w opozycji do zachodnioeuropejskiego dworskiego. Sztuka sarmatyzmu osiągnęła swoje apo-geum za panowania Jana III Sobieskiego, który popierał ten nurt sztuki stanowiącej niekiedy instrument politycznej propagandy, nie poparty jednak refleksją teoretyczną. Znamienne dla cza-sów Sobieskiego jest łączenie cech sarmatyzmu z pozorami antykizacji. Jego rezydencja w Wi-lanowie, głównie dekoracja malarsko-rzeźbiarska, stanowiła swoistą apoteozę sarmackiego kró-la-bohatera. W epoce Sasów portret sarmacki ponownie zyskał na znaczeniu. Specyficzny smak sarmacki wyrażał się w rzemiośle artystycznym – ubiór (głównie pasy kontuszowe), wyroby złotnicze, zbroja (ozdobne kałkany, rzędy końskie), kobierce miały zna-miona sztuki i kultury Orientu.
