Stefan Żeromski Ludzie bezdomni Ludzie bezdomni to piąta książka Stefana Żeromskiego. Pisał ja w latach 1898-1899, ale wykorzystał w niej doświadczenia i obserwacje całego dotychczasowego życia. * Budulec życiorysu Joasi stanowiły wspomnienia Żeromskiego z: dzieciństwa w zbiedniałej rodzinie szlacheckiej ze wsi Strawczyn, nauki w kieleckim gimnazjum, okresu tułaczki po cudzych domach, kiedy po śmierci rodziców musiał zarobić na życie korepetycjami. * Atmosferę konspiracji w wątkach Wiktora Judyma i Korzeckiego pozwoliły mu tak dobrze odmalować doświadczenia wyniesione z nauki w Szkole Weterynaryjnej w Warszawie (1886r.), kiedy to współtworzył intensywne życie ideowe ówczesnej młodzieży i dziesięć lat później uczestnictwo w konspiracyjnych wieczorach organizowanych przez PPS (m.in. ukrywał w swoim mieszkaniu Piłsudzkiego, był śledzony i aresztowany). * Cisy są wiernym portretem Nałęczowa roku 1890, kiedy to pracował tam jako guwerner. * Doktor Judym ma swój pierwowzór w Wiktorze Tomaszu Janiszewskim, lekarzu stacji klimatycznej w Zakopanem. * , Starcy (dyrektor, administrator, kasjer i plenipotent sanatorium w Cisowie) to częściowo osoby z kierownictwa zakładu w Nałęczowie, a częściowo ludzie z zarządu Muzeum Polskiego w Rapperswilu, gdzie pisarz pracował w latach 1894 – 1896. * Inne postacie powieści też mają swoje pierwowzory: Korzecki to Edward Abramowski (ideolog spółdzielczości w Polsce), Joasia to Oktawia Rodkiewiczowa (od 1892 r. żona Żeromskiego). * Materiału do cytowanego w pamiętniku Joasi listu Wacława dostarczył list przesłany z zesłania przez przyjaciela pisarza, Wacława Machajskiego. * Fabryka cygar to zakład Br(hna przy ulicy Krochmalnej w Warszawie. * Żeromski odwiedzał Dąbrowę Górniczą, by móc opisać warunki życia i pracy robotników Zagłębia, prosił też paryskich znajomych o dokładne informacje na temat domu noclegowego Chateau Rogue. Pisarz bardzo dokładnie przygotowywał się do pisania utworu, który w efekcie stanowi efekt pasji poznawczej i pozytywistycznych przekonań, że praca pisarska musi łączyć się z rzetelną, naukową nieomal penetracją społecznej rzeczywistości i własnych przekonań. Wydana w grudniu 1899 r. powieść przyczyniła się do powrotu problematyki społecznej i narodowej w polskiej literaturze. Ludzie bezdomni przynieśli Żeromskiemu pozycję duchowego wodza pokolenia . Stał się wielkim autorytetem moralnym dla współczesnych. Wywarł bezpośredni wpływ na sposób myślenia i życia młodych ludzi z początków XX w. Świat przedstawiony powieści Akcja rozgrywa się w wielu miejscach: Paryżu, Szwajcarii, Wiedniu, Warszawie, Cisach oraz Zagłębiu. Poprzez wspomnienia Joasi Podborskiej przenosimy się do Kielc, Głogowa, Krawczyska i Mękarzyc ( Zwierzenia ). Poprzez list Wacława do siostry – aż na Syberię. Bohaterem zbiorowym są mieszkańcy dzielnic nędzy w Warszawie i Zagłębiu oraz wieśniacy z Cisów. Na tym tle umiejscowił Żeromski inteligencję: Joannę Podborska (nauczycielkę), Tomasza Judyma (lekarza) oraz Korzeckiego (inżyniera). Na dalszym planie znajdują się lekarze warszawscy (dr Czernisz, Żyd dr Chmielnicki) oraz dyrektor Kalinowicz. Inteligencja dzieli się na dwie grupy: ludzi pochodzenia szlacheckiego (pisarz obciąża ich odpowiedzialnością za krzywdy, które ich przodkowie wyrządzili ludowi) , z pochodzenia chłopów, którzy dzięki ciężkiej pracy uzyskali wykształcenie (Żeromski przyznaje im naturalne prawo czynnego uczestnictwa w awangardzie postępu ). Problematyka powieści i sposób jej przedstawienia Tytuł powieści sygnalizuje tematykę utworu, jest wieloznaczny i wielofunkcyjny: 1. w dosłownym znaczeniu (oskarżenie porządku społecznego) wskazuje na bezdomność bohaterów: ludzi świata nędzy (żyją w norach i budach, a nie w domach); wydziedziczonej Joasi, która nie ma własnego kąta i żyje u obcych; Wiktora, który tuła się z rodzina po świecie. 2. w znaczeniu metaforycznym rozumiany być może w kategoriach kwalifikacji moralnych, jako: * bezdomność społeczna ludzi, którzy opuszczają dom, bo umierają rodzice i zmuszeni są iść dalej o własnych siłach (Joasia) oraz tych, którzy dzięki wykształceniu wznieśli się ponad poziom własnego środowiska i świadomie je odrzucają, ale nie mogą znaleźć miejsca w nowym (Judym); * bezdomność państwowa i narodowa działaczy spiskowych, romantycznych pielgrzymów do wolnej ojczyzny (Leszczykowski, brat Joasi Wacław, człowiek przynoszący bibułę Korzeckiemu, Korzecki); * bezdomność w sensie egzystencjonalnym, obcość człowieka w świecie, niemożność pogodzenia się ze złem, dekadentyzm, ostateczne odrzucenie świata w akcie samobójczym (Korzecki) Jednocześnie Dom (zazwyczaj symbol rodziny, spokoju i stabilizacji) staje się w powieści Żeromskiego znakiem obojętności wobec krzywdy bliźniego (mieszkanie Czernisza, Kalinowicza, Krzywosąda) i pokusą, którą należy przezwyciężyć ( zakiełkuje we mnie wyschłe nasienie dorobkiewicza ) Ludzie bezdomni to: * powieść psychologiczna – przedstawia stan myśli i uczucia bohaterów; pokazuje jak zmienia się mentalność człowieka pod wpływem przeżyć. Dla oddania stanów uczuciowych pisarz posługuje się symbolem; * powieść społeczna – ukazuje panoramę współczesnego autorowi społeczeństwa, pełnego kontrastów i konfliktów. Świat ludzi bogatych obojętnych wobec krzywdy społecznej, świat klas pracujących pełen nędzy i cierpienia, a co za tym idzie, zwyrodnienia i demoralizacji; * powieść prezentująca różnorodne problemy filozoficzne (koncepcja człowieka otwartego na wielość uzupełniających się kierunków humanizmu europejskiego. Odrzucenie poglądów Schopenchauera, polemika z nitzschenizmem, obawa przed rewolucją) – poglądy Schopenchauera (istota ludzkiej egzystencji bezrozumny popęd niemożliwy do zaspokojenia, poczucie bezsensu życia, kontemplacja sztuki jako jedynej wartości stałej: tęsknoty doktora Tomasza; motyw Wenus z Milo); – poglądy Nietzschego (kult życia, siły i tężyzny biologicznej, nowa moralność nadludzi: Judym o Karbowskim; Korzecki – człowiek jedyną miara dobra i zła); – poglądy Marksa (stosunki gospodarcze czynnikiem regulującym wszystkie procesy życia społecznego, konflikt między klasą pracującą a właścicielami środków produkcji, konieczność społecznego przewrotu); – motywy sokratejskie i platońskie (postać Korzeckiego; pojęcie dajmoniona; prawo do samobójstwa); – motywy ewangeliczne (dyskusja u Kalinowicza: nakaz miłości bliźniego i apostołowania) Kompozycja Ludzie bezdomni stanowi przykład realistycznej powieści młodopolskiej łącząc elementy typowe dla różnych prądów literackich : * Realizm – konkretność miejsca i czasu akcji, – wierność przedstawienia szczegółów życia i jego tła, – koncepcja człowieka jako istoty społecznej (program życiowy Judyma: praca organiczna i praca u podstaw), – krytyczna prezentacja stosunków społecznych * Impresjonizm – opisy przyrody (zbudowane z barwnych plam, eksponują grę powietrza i światła, są zapisem ulotnego wrażenia), – psychika głównych bohaterów (ukazana nie jako wyraźnie określona, zamknięta struktura, ale jako ciąg nastrojów, wrażeń i sprzecznych nieraz stanów nie tworzących logicznej całości), – kompozycja utworu (zbudowany z pojedyńczych punktów czasowych i odrębnych scen nie tworzących łańcucha przyczynowo-skutkowego) * Naturalizm – opisy dzielnic nędzy w Warszawie i Sosnowcu (drobiazgowość i podkreślanie brzydoty; eksponowanie biologicznego widzenia świata) * Ekspresjonizm – łączenie patosu, ekstatyczności i deformacji, – gwałtowne kontrasty, – skłonność do karykatury * Symbolizm – opis Wenus z Milo (t.1 rozdz.1) – rzeźba podziwiana w paryskim muzeum; symbol radości i urody życia – Rybak (t.1 rozdz.1) – obraz Puvis de Chavannes a ukazujący krzywdę społeczną, – kwiat tuberozy (t.1 rozdz.8) – postawa i życie Karbowskiego; symbol bezużytecznego piękna, – motyw krzyku pawia (t.II rozdz. 11) – powtarzający się dwukrotnie wrzask ptaka przeraża Judyma świadomego swej bezradności w obliczu nieubłaganej śmierci zabierającej dzielną kobietę (Oleś Daszewski już niebawem podzieli los bezdomnych ), – zakończenie utworu i jego tytuł – rozdarta sosna to symbol losów Judyma i Joasi, ich rozterek i cierpień.
