Symbolem średniowiecza był krzyż, ponieważ cała sztuka i nauka koncentrowała się wokół religii, oraz miecz, ponieważ w epoce tej toczyło się wiele krwawych, i wyniszczających wojen. Średniowiecze trwało w Europie od IV/V w n.e. do XV w., a w Polsce od X do XV wieku. W społeczeństwie średniowiecznym panował ustrój feudalny i wytworzyła się ścisła drabina zależności i hierarchii. Szczytowe miejsce na tej drabinie zajmowały dwa stany, rycerstwo i duchowieństwo; mieszczanie i chłopi tworzyli stany niższe. Stąd też właśnie krzyż i miecz weszły do średniowiecznej epiki. Należy przy tym pamiętać, iż umiejętność pisania i czytania była zarezerwowana dla wąskiej grupy duchownych, urzędników związanych z dworem. To właśnie ich poglądy, dzięki temu, że zostały spisane, dotrwały do naszych czasów. Z nich czerpiemy naszą wiedzę dotyczącą życia, światopoglądu średniowiecznych ludzi. Dzięki wszechobecności (w Europie) administracji kościelnej, związanego z nią języka łacińskiego, ustroju feudalnego oraz podobnych podziałów społecznych, wytworzyła się specyficzna ogólnoeuropejska mieszanka filozofii i kultury tzw. uniwersalizm średniowieczny. Zakładał on dominującą rolę religii w życiu człowieka, teocentryzm, propagował określone wzorce osobowe. Z uniwersalizmem ściśle powiązana była ówczesna sztuka i literatura. Miecz to symbol rycerstwa, walki, wojen, władzy z czasem także cierpienia, przemocy. Najbardziej znane z literatury miecze to: Excalibur – miecz króla Artura, żyjącego w Brytanii w V w., o którym można znaleźć informacje w legendzie o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu; Durendal – miecz rycerza Karola Wielkiego – Rolanda, którego dzieje opisane są w Pieśni o Rolandzie ; rodzimym przykładem jest Szczerbiec, według legendy wyszczerbiony na kijowskiej Złotej Bramie przez Bolesława Chrobrego, w rzeczywistości koronacyjny miecz królów polskich. W literaturze średniowiecznej, chętnie przedstawiano wyidealizowany obraz bohaterskich czynów i dokonań władców oraz rycerzy. Miało to na celu parenezę (pouczenie) i propagowanie wzorców postępowania wśród czytelników, poprzez powoływanie się na pamięć o legendarnych przodkach. Posługiwano się przy tym najczęściej gatunkiem literackim zwanym eposem rycerskim. Epos rycerski – posiadał język ubogi w środki stylistyczne, operował prostymi i wyrazistymi charakterami, zawierał sceny ujmujące i pełne grozy, narrator jest wszechobecny i wszechwiedzący. Cały utwór pisany był językiem podniosłym i poważnym. Świat ukazany był w dwóch płaszczyznach: ludzkiej i boskiej. Przykładem może być tu postać wspomnianego już hrabiego Rolanda, bohatera Pieśni o Rolandzie pochodzącej z XI w. Akcja tego przykładu epiki rycerskiej miała miejsce w 778 r., nawiązuje do wyprawy cesarza Karola Wielkiego do Hiszpanii przeciwko Saracenom. W trakcie odwrotu francuskich wojsk tylna straż pod dowództwem Rolanda została napadnięta i w pokonana w bitwie przez przeważające siły wroga. Klęska była spowodowana niechęcią Rolanda do wezwania posiłków. Pragnął on samemu rozprawić się z wrogiem, co świadczyło o jego wielkiej odwadze, waleczności i poświęceniu dla cesarza. Co ciekawe bohater nie był zupełnie pozbawiony wad, do których można zaliczyć pychę, brak rozwagi i porywczość, a które to ostatecznie doprowadzą do klęski oddziałów hrabiego. W scenie śmierci Rolanda dokonana zostaje jego apoteoza. Pomodlił się za dusze poległych z jego winy rycerzy, polecił się opiece anioła Gabriela. Chciał umrzeć w kraju wrogów, chcąc, aby Karol (Wielki) powiedział i wszyscy jego ludzie, że umarł jako zwycięzca i jako zacny hrabia . W wyniku zmęczenia nie był już w stanie zniszczyć swego miecza, nie chciał, aby dostał się on w ręce pogan. Gdy umiera aniołowie – Cherubin, Michał i Gabriel – zabierają jego duszę do raju. To jeden z najdoskonalszych wzorców rycerza stworzonych przez literaturę średniowiecza. Utwór miał za zadanie wezwanie całego rycerstwa do wzięcia udziału w walkach z islamem. Był przykładem szlachetności, męstwa, oddania Bogu i władcy, dla rycerzy ruszających od XI do XIII w. na wyprawy krzyżowe przeciw niewiernym. Pieśń o Rolandzie należy do tzw. chanson de geste, czyli pieśni o czynie , znanych już w starożytności (np. dzieje – czyny Aleksandra Wielkiego). Większość z nich pisana była w języku francuskim lub staroprowansalskim, zazwyczaj wierszem dziesięciozgłoskowym, tworzącym większe części kompozycyjne tzw. laisy. Twórcę pieśni określano mianem truwera, a wykonawcę – żonglera. Śpiewane były przy akompaniamencie muzyki, przekazywane ustnie, zostały w późniejszych czasach spisane. Istnieją trzy cykle pieśni o czynie: cykl królewski, związany z osobą Karola Wielkiego (Pieśń o Rolandzie); cykl Garina z Monglane, związany z osobą Wilhelma z Orange; cykl buntowników , czyli zbuntowanych wasali. Inne przykłady utorów związanych z tematyką rycerską to Pieśń o Nibelungach (utwór oparty na mitach i wierzeniach skandynawskich), Słowo o wyprawie pułku Igora (słowiański); Także wśród polskich rycerzy możemy odnaleźć takich, którzy swą odwagą i dokonaniami nie ustępowali zachodnim wzorcom. Przykładem może tu być Zawisza Czarny z Garbowa. Ten XIV-sto wieczny polski rycerz wsławił się m.in. pokonaniem słynnego rycerza hiszpańskiego Jana z Aragonii, walkami z Krzyżakami np. pod Grunwaldem, a także z Turkami. W utworach tych zaznaczył się ideał doskonałego rycerza, człowieka dla którego podstawowe wartości to: miłość ojczyzny, obrona wiary katolickiej, posłuszeństwo i wierność wobec władcy. Dobry rycerz musiał kierować się w swym postępowaniu honorem, być odważny i mężny . Nadrzędnym jego celem miała być walka w obronie chrześcijaństwa. Za czasów Karola Wielkiego na jego dworze przebywał niejaki Einhard. Prawdopodobnie w latach 833-836 napisał Żywot Karola Wielkiego , który stał się później wzorem żywotów władców dla średniowiecznych pisarzy. Na nim wzorował się m.in. Gal Anonim pisząc swoją Kronikę. Ten z kolei ,prawdopodobnie benedyktyński mnich, przebywając na dworze u Bolesława Krzywoustego, postanowił uczcić tego władcę, jego naród i kraj, poprzez napisanie po łacinie kroniki Polski. Dzieło to składa się z trzech części, spisane było po łacinie, jest przykładem prozy historiograficznej. Gatunek ten łączy w sobie elementy historycznej wiedzy i fikcji, podporządkowany jest z celom politycznym, lub dydaktycznym. W części pierwszej Gal Anonim doprowadził historię Piastów do momentu narodzin Bolesława Krzywoustego, szczególną uwagę zwracając na Bolesława Chrobrego. Bolesław Chrobry jest ideałem władcy, do którego powinien dążyć Krzywousty cyt.: Jeżeli ktoś stara się dorównać chlubnemu imieniem Bolesławowi [Chrobremu], niech pracuje nad tym, by swoje życie upodobnić do jego chwalebnego żywota. Wtedy będzie zasługiwał na pochwałę dzielność czynów rycerskich, gdy życie rycerza przyozdobi się chwalebnymi obyczajami. Taką to była pamiętna sława wielkiego Bolesława, i taką cnotę należy głosić [ku] pamięci potomnych [jako wzór] do naśladowania (…) Głównym zamierzeniem jednak pisarza był opis dziejów i chwały Bolesława Krzywoustego cyt.: Jest zaś zamiarem naszym pisać o Polsce, a przede wszystkim o księciu Bolesławie i ze względu na niego opisać niektóre godne pamięci czyny jego przodków. Młodość Krzywoustego ukazana jest w części drugiej. Księga III opisuje poczynania Bolesława jako władcy Polski. Znajduje się tam m.in. opis bohaterskiej obrony Głogowa. Gal eksponuje bohaterstwo, odwagę i męstwo władcy na polu walki, podkreśla jego sprawiedliwość i troskę o poddanych. Już same narodziny księcia opromienione są blaskiem cudowności, rodzice wyprosili syna u Boga. Bolesław już jako dziecko wykazuje cechy, które wskazują, iż wyrośnie z niego dobry władca i mężny rycerz. Przedstawione są tu jego walki z Niemcami, Pomorzanami, Czechami, a także konflikty z przyrodnim bratem Zbigniewem. Zgodnie ze średniowiecznym ideałem władcy, włodarze państwa sprawowali swe obowiązki w imię Boga. Gal podkreśla zasługi Bolesława i jego przodków w umacnianiu chrześcijaństwa na ziemiach polskich, a także poza granicami kraju. Krzywousty w Kronice przedstawiony jest jako ideał władcy. Krzyż to symbol religii chrześcijańskiej, kościoła, cierpienia Chrystusa. W przypadku tego tematu symbolizuje on literaturę o tematyce religijnej. W okresie średniowiecza ten nurt wyraźnie przeważał nad twórczością o charakterze świeckim. Jedynym środowiskiem, które miało dostęp do edukacji oraz posiadało umiejętność czytania i pisania, było wtedy duchowieństwo. Stąd też, szczególnie we wczesnym średniowieczu nastąpił wyraźny rozwój literatury o charakterze religijnym. Przykładem może tu być legenda o Św. Aleksym. Jest to przykład legendy hagiograficznej, w której łączą się motywy zaczerpnięte z żywotów świętych oraz elementy podań. Forma legendy wykształciła się w średniowieczu jako jedna z odmian hagiografii (z gr. Hagios – święty, graphein – pisać), czyli działu piśmiennictwa zajmującego się opisywaniem życia świętych i męczenników. Zapis pochodzi z połowy XV w. i jest kopią wzoru, którego oryginał powstał w V-VI w. w Syrii. Główny bohater – Aleksy, syn Eufamijana i Aglijas, który już w dzieciństwie wykazywał objawy przyszłej świętości, zgodnie z wolą ojca poślubił Fanmijanę. W noc poślubną jednak uciekł z domu i wybrał żywot ascety i żebraka. Przez wiele lat tułał się po świecie. Praktykowane przez niego skrajne umartwianie się doprowadziło do interwencji samej Matkę Boską. W końcu trafił do swojego rodzinnego domu i tam przez 16 lat, nierozpoznany przez nikogo, żył w wielkim ubóstwie cyt.: Każdy nań pomyje… lał , wsztko cirpiał . Dopiero świątobliwa śmierć i jego pośmiertny list odsłoniły jego tajemnicę życia. Przedstawiony w tej legendzie obraz pobożnego sługi, żyjącego z wyboru w ubóstwie, stał się wzorem średniowiecznego ascety. Ideał świętego i ascety zakładał wyrzeczenie się dóbr doczesnej egzystencji, pokutę, cierpienie oraz ciągłą myśl o Bogu. Życie ascety podporządkowane było przygotowaniom do godnej śmierci (ars moriendi – sztuka umierania, preparatio ad mortem – przygotowanie do śmierci), co miało w konsekwencji zapewnić szczęście w Królestwie Niebieskim. Do przykładów polskiej legendy hagiograficznej zaliczyć można legendy o św. Dorocie i o św. Stanisławie. Także najdawniejsze utwory polskie związane są z religią. Przykładem może tu być Bogurodzica , co prawda między krytykami do dziś toczą się spory nad datą powstania tego utworu, jednak nie ulega wątpliwości, że jest to najdawniejsza polska pieśń religijna. Tekst wyraża skierowaną do Matki Boskiej prośbę o wstawiennictwo u jej syna, aby odpuścił ludziom grzechy. W drugiej zwrotce zbiorowy podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do Chrystusa, by zapewnił ludziom na ziemi dostatek. Bogurodzica śpiewana była prawdopodobnie jako pieśń bojowa pod Grunwaldem w 1410 roku oraz była pierwszym koronacyjnym hymnem Jagiellonów. Jest to równocześnie jeden z najstarszych i najcenniejszych zabytków języka polskiego. Do innych zabytków średniowiecznej poezji i prozy religijnej można zaliczyć dwa zbiory kazań: Kazania Świętokrzyskie z XIV w. i Kazania gnieźnieńskie z początku XV w. Są to równocześnie cenne źródła wiedzy o ówczesnym języku. Do popularnych toposów średniowiecznej liryki religijnej należy Stała Matka Boleściwa (łac. Stabat Mater Dolorosa). Topos ten wykorzystany został w utworze Posłuchajcie, bracia miła , często tytułowanym także jako Żale Matki Boskiej pod krzyżem , lub Lament świętokrzyski pochodzący z XV w. Jest ot przykład wypowiedzi lamentacyjnej tzw. skargi, żalu. Wykorzystany jest tu motyw Bolejącej Matki stojącej pod krzyżem katowanego Syna. Symbol ten można także odnaleźć w malarstwie średniowiecznym np. na obrazie włoskiego malarza Masaccio pt.: Ukrzyżowanie . O tym, jak bardzo krzyż i miecz odcisnęły swe piętno na okresie średniowiecza, możemy się przekonać przyglądając się pozostałościom z tego czasu. W dziedzinie architektury, z pozostałych z tamtego okresu zabytków większość to albo kościoły, albo też zamki. Kościoły związane oczywiście z religią, a zamki z rzemiosłem wojennym. Tak sama sytuacje powtarza się w przypadku zabytków literatury tamtego okresu. Trzeba przy tym podkreślić, iż nawet nurt literatury świeckiej, ma wiele elementów wspólnych z religią. Jednym z podstawowych zadań idealnego władcy, a także rycerza jest walka w obronie religii lub szerzenie jej wśród niewiernych. Do najważniejszych wydarzeń w średniowiecznej historii Europy należała walka o władzę między kolejnymi cesarzami, królami a papieżami np. Grzegorzem IX a Henrykiem IV, czy też Janem bez Ziemi a Innocentym III. Drugim ważnym przedsięwzięciem chrześcijańskiej Europy, była próba podbicia i skolonizowania Bliskiego Wschodu – czyli wojny krzyżowe. Przez Europę przeszły liczne krwawe, wyniszczające wojny (np. wojna stuletnia), a także katastrofalne w skutkach epidemie. Literatura uchwyciła i zachowała dla potomnych ówczesne problemy, stosunki społeczne, wojny, światopogląd.
