Od XIX w. obserwuje się kształtowanie i rozwój nowoczesnych systemów szkolnych. Rok 1789 i następne dają początek prądom liberalnym, a na gruncie oświatowym znajduje to wyraz w pedagogice projektującej organizację powszechnego wychowania publicznego. Projekty te jedynie w Polsce zostały wyprzedzone przez KEN. „Projekt organizacji wychowania publicznego” przedstawiony władzom rewolucyjnym we Francji w 1792 przez Condorceta postulował publiczne, powszechne, obowiązkowe, bezpłatne (tzn. dostępne) dla wszystkich nauczanie na wszystkich poziomach oświatowych. Celem wychowania powinno być rozwijanie każdej generacji zdolności fizycznych, intelektualnych i moralnych, aby w ten sposób przyczynić się do stopniowego i ogólnego podnoszenia ludności na wyższy poziom. Każdy człowiek przez wychowanie musi mieć możliwość rozwijania swoich talentów, zaspokajania swych potrzeb, musi znać i umieć korzystać ze swych praw, rozumieć i spełniać swoje powinności, aby podnosić ogólny dobrobyt społeczności „równych obywateli”. W następstwie rewolucji francuskiej XIX w. liberalizm przyznał każdej jednostce podstawowej prawa człowieka, niezależnie od pochodzenia społecznego i pracy zawodowej i podnosiły godność „człowieka zwykłego”.
KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ
To pierwsze na świecie ministerstwo oświat funkcjonujące od 1773 do 1794 r. zajmujące się wszystkimi sprawami oświaty w Polsce. Zawdzięczamy mu stworzenie nowoczesneg systemu szkolnego, obejmującego szkoły elementarne (parafialne), szkoły średnie (podwydziałowe i wydziałowe), zorganizowa seminariów nauczycielskich, zreformowanie szkół wyższych, opracowanie nowych programów nauczania i podręczników do szkół, stworzenie oddzielnego stanu akademickiego (nauczycielskiego), zorganiz administracji szkolnej i wydanie słynnych Ustaw (przepisów). Na czele KEN stał początkowo J. Masalski, później M. Poniatowski. Wielką zasługą było zniesienie monopolu Kościoła w dziedzinie oświaty, szerzenie postępowych idei pedagogicznych, opracowanie podręczników, programów.
Na powstanie KEN złożyło się wiele czynników: ciężka sytuacja polityczna kraju; reformatorskie idee oświecenia na zachodzie; polskie postępowe tradycje oświaty i wychowania; propaganda reform, kasata zakonu Jezuitów. Dorobek KEN można oceniać w dwóch płaszczyznach: pedagogicz i społeczno – politycznej.
Pedagogiczna: stworzenie podstaw organizacyjnych nowoczesnego systemu szkolnego; dostosowanie programu nauczania i wychowania do aktualnych potrzeb życia społecznego i ekonomicznego państwa i narodu; wprowadzenie do szkolnictwa specjalnie przygotowanych nauczycieli świeckich;
Społeczno – narodowa: dzięki wychowaniu patriotyczno – obywatelskiemu ugruntowana została świadomość narodowa i to w takim stopniu, że wystarczyło jej na powstanie narodowe, na różnorodne formy tajnej pracy oświatowej szerzącej wiedzę o Polsce i jej kulturze wbrew polityce zaborców. To w jakim stopniu miał być realizowany program KEN ustalał podręcznik dla nauczycieli G. Piramowicza pt. „Powinności nauczycieli”. Było to wademekum wiedzy nauczycielskiej. Podręcznik ten określał dokładnie osobowość nauczyciela, zakres materiału nauczania i wreszcie rolę szkoły i nauczyciela w środowisku. Zgodnie z nim nauczyciel powinien kierować się w przekazywaniu wiedz naczelną zasadą użyteczności. Za właściwy sposób realizacji programu nauczania Piramowicz uważał zajęcia praktyczne: oglądanie młynów, tartaków, pracy warsztatów itp. Wg. niego pierwszą zasadą nauczania musiała być poglądowość – ogląd wstępem do działania praktycznego przy sporządzaniu modeli i robieniu doświadczeń.
