ODRODZENIE. Wstępna charakterystyka odrodzenia. 1. Odrodzenie -nowy prąd w literaturze i sztuce, a przede wszystkim nowe spojrzenie na człowieka i sprawy jego życia na ziemi. 2. Czas trwania tej epoki -we Włoszech, które były kolebką renesansu -od końca wieku XIV poprzez wiek XV i XVI, w innych krajach europejskich od końca wieku XV do początku wieku XVII. 3. Nazwa ?odrodzenie? wprowadzona przez włoskiego malarza i architekta Giorgio Vasari dla odróżnienia tej epoki od średniowiecza niesłusznie kojarzonego z cofnięciem się kulturowym. 4. Inne nazwy stosowane w odniesieniu do tej epoki: a) renesans -z języka francuskiego znaczy odrodzenie; nazwa ta sygnalizowała właśnie odrodzenie się antycznej kultury i literatury greckiej i rzymskiej traktowanej w tej epoce jako wzór do naśladowania, b) humanizm -nazywany również humanizmem renesansowym (od łac. słów homo -człowiek, humanus -ludzki, humus -ziemia) z uwagi na to, że stawiano wówczas w centrum zainteresowania człowieka i sprawy jego życia na ziemi zgodnie z naczelnym hasłem epoki ?człowiekiem jestem i uważam, że nic co ludzkie nie powinno mi być obce? (słowa te pochodzą z komedii pt.: ?Samo dręczyciel? autorstwa rzymskiego poety Terencjusza). 5. Przyczyny rozwoju haseł odrodzenia Europie: a) upadek Cesarstwa Wschodnio-rzymskiego i będące konsekwencja tego faktu wędrowanie wielu uczonych i artystów po krajach zachodnio europejskich; największa ich grupa nalazła się we Florencji, gdzie pod patronatem patrycjuszowskiej rodziny Medyceuszów rozwinęła ożywioną działalność kulturalną (utworzono tam nawet Akademie Platońską na wzór takiej samej istniejącej w starożytnych Atenach), b) odkrycia geograficzne, które przysporzyły Europie źródeł surowca i rynków zbytu; wzbogaceni na handlu mieszczanie stawali się mecenasami literatów i artystów, zamawiali u nich dzieła mające być formom upamiętnienia znamion wyglądu zewnętrznego lub też cech charakteru, c) wyprawy krzyżowe, które nie odegrały żadnej roli politycznej ale pozwoliły rycerstwu zachodnio-europejskiemu na poznanie bogatej kultury wschodu będącej bezpośrednio spadkobierczynią antycznej kultury greckiej i rzymskiej (po zetknięciu się z jej osiągnięciami rycerzom owym przestały już wystarczać ideały i hasła średniowiecza). 6. Najważniejsze założenia ideologii renesansu: a) postawienie w centrum zainteresowania człowieka i spraw jego życia zgodnie z dominującą w epoce teorią antropocentryzmu (gr. antropos- człowiek, łac. centrum -środek), b) głoszenie radości życia, nawoływanie do umiejętnego korzystania z każdej chwili sprzyjającej radości zgodnie z hasłem ?carpe diem? antycznego poety rzymskiego Horacego, c) nawoływanie do głębszego poznania antycznej filozofii i literatury -studia o takim charakterze uznawano ?prawdziwie ludzkimi? (z jęz. łac. ?studia humaniora?), d) kult człowieka o wszechstronnych uzdolnieniach i zainteresowaniach (łac. homo uniwersalis), e) podkreślenie uczuć patriotycznych traktowanych nawet jako miara wartości człowieka; propagowano z tym twórczość w językach narodowych, a prekursorem w tym względzie byli dwaj włoscy poeci Dante i Petrarka (prekursor jest to człowiek wyprzedzający epokę, wprowadzający jakąś nowość w określonej dziedzinie -łac. pracursor -wyprzedzający). Geneza ?Makbeta? W. Szekspira. 1. W. Szekspir najwybitniejszy przedstawiciel angielskiego odrodzenia, dramatopisarz o światowej sławie; urodził się w miasteczku Stratford w roku 1564 i tam też zmarł w roku 1616. Przez wiele lat swego życia związany był z Londyńskim teatrem ?Pod Kulą Ziemską5. ?Makbet? jako jeden z najkrótszych dramatów Szekspira reprezentujących drugi okres jego twórczości. 6. Zaczerpnięcie pomysłu tematycznego utworu ze średniowiecznej kroniki Rafała Holinscheda. 7. Odmienny od owej kroniki sposób przedstawienia niektórych postaci; Holinsched przedstawił Makbeta jako ambitnego szkockiego szlachcica dochodzącego swoich słusznych praw do tronu, Szekspir natomiast ukazał go jako człowieka opanowanego żądzą władzy, Banko natomiast, który w kronice występuje jako postać negatywna w dramacie Szekspira jest uosobieniem szlachetności. 8. Czas trwania akcji ?Makbeta? -okres panowania królowej Elżbiety w Anglii i Marii Stuart w Szkocji. 9. Treść utworu- historia dojścia do władzy i krótkotrwałego panowania szkockiego szlachcica Makbeta, który opanowany żądzą władzy, pobudzony przepowiednią czarownic, zamordował prawowitego króla Dunkana, gdy ten był gościem w jego zamku, a następnie objął tron i rządził jak tyran pozbawiając życia wielu swoich podwładnych, a nawet przyjaciela Banka, ostatecznie zgodnie z przepowiednią poniósł śmierć w sytuacji, gdy Las Birnamski zbliżył się do murów jego zamku i zginął z ręki człowieka nie narodzonego przez kobietę. Makbet jako typowy bohater Szekspirowski. Tytułowy bohater ?Makbeta? jako przykład postaci dynamicznej -takiej, której osobowość ulega w toku akcji radykalnemu, nie pozytywnemu przeobrażeniu(przyczyną tego była przepowiednia czarownic, która obudziła w nim rządzę władzy).2 Dowody na to, że przed otrzymaniem przepowiedni Makbet był postacią pozytywną: a) sam twierdził z głębokim przekonaniem, że służbę ojczyźnie i królowi należy traktować jako zaszczytny obowiązek, b) ofiarnie walczył z Norwegami, którzy zagrozili jego kraju, c) jego szczególne zasługi w tym względzie dostrzegł i docenił zarówno król Dunkan (nadał mu tytuł tana Glamisu i Kawdoru, zapowiedział wizytę w jego zamku co było także formą wyróżnienia) jak i prości żołnierze, jeden z nich nazwał Makbeta ?dzielnym?, c) łączyły go więzy głębokiej przyjaźni z wartościowym człowiekiem jakim był Banko (źli ludzie nie mają prawdziwych i wartościowych przyjaciół), d) jego szlachetność i łagodność usposobienia podkreślała nawet żona. 3. Przepowiednia czarownic (oznajmiły bohaterowi, że będzie królem) jako moment zwrotny w losach i postawie życiowej Makbeta: a) powodowany rządzą władzy i chęcią przyśpieszenia momentu realizacji owej przepowiedni zabił podstępnie króla Dunkana, gdy ten gościł w jego zamku (sprzeniewierzył się w ten sposób nie tylko podstawowym normom etycznym, ale także zasadzie gościnności), b) uknuł także plan obarczenia za królobójstwo pokojowców Dunkana, których także zamordował w udanym gniewie, c) bojąc się spełnienia przepowiedni dotyczącej Banka (miał on zostać ojcem królów) wydał najemnym zabójcą rozkaz zamordowania go , a także jego syna, d) rządził jak typowy tyran i despota, wszędzie wietrzył chęć podstępu i działania na jego niekorzyść dlatego wydał rozkaz zamordowania rodziny zbiegłego do Anglii Makdufa, e) w poczuciu niepewności dotyczącej swoich przyszłych losów powtórnie odwiedził czarownice by się upewnić, że nie zagraża jego panowaniu (nie uwierzył w to by las mógł zbliżyć się do jego zamku jak też w istnienie człowieka nienarodzonego przez kobietę), f) uświadomił sobie nieuchronność swojej klęski, gdy zobaczył wojska Malkolma niosące przed sobą gałęzie wycięte w lesie, zbliżające się do jego zamku i gdy Makduf oświadczył mu, że został przedwcześnie wyjęty z łona matki. 4. Śmierć Makbeta w tych warunkach (zginął z ręki Makdufa) jako rodzaj kary za zbrodnie, których się dopuścił. 5. Typowość ?Makbeta? jako bohatera Szekspirowskiego kierującego się w swoim postępowaniu wielką namiętnością tj. rządzą władzy, która doprowadziła do jego życiowej klęski (w przypadku Hamleta była to chęć zemsty, Otella- zazdrość, Romea i Julii -miłość). Renesansowa ideologia ?Makbeta?. 1. Ścisły związek sposobu prezentacji postaci drugoplanowych ?Makbeta? z ideologią renesansu: a) Lady Makbet -żona tytułowego bohatera, która wprawdzie sama nie dopuściła się żadnego przestępstwa ale była inspiratorką zbrodni popełnionych przez męża i utwierdziła go w przekonaniu słuszności a nawet konieczności takiego właśnie działania; ona podsunęła mu pomysł zamordowania króla goszczącego w jego zamku, pomazała krwią zamordowanego ręce jego pokojowców pomagając w ten sposób ślady prowadzące do prawdziwego sprawcy zbrodni. Sprytnie wytłumaczyła panom szkockim niezwykłe zachowanie się Makbeta w czasie uczty, wykazywała się niezwykłą odpornością psychiczną; jednakże i ona załamała się ostatecznie, dostała pomieszania zmysłów najprawdopodobniej pod wpływem wyrzutów sumienia i w obłąkaniu popełniła samobójstwo, b) Malkolm – jeden z synów zamordowanego króla Dunkana, który uciekła z kraju natychmiast po śmierci ojca słusznie przypuszczając, że i jemu grozi podobne niebezpieczeństwo, wykazał się nie tylko rozsądnej oceny sytuacji ale także zdolnościami organizacyjnymi (szybko przygotował armię do wymarszu) i strategicznymi (jego pomysłem było nacięcie przez żołnierzy gałęzi, które miały maskować ruchy wojsk), cechował się również ostrożnością w kontaktach z obcymi, jak też współczuciem dla narodu szkockiego gnębionego przez Makbeta, który chciał jak najprędzej uwolnić z pod panowania despoty. 2. Wyeksponowane w ?Mak-becie? poglądy określające renesansową ideologię tego utworu: a) uwypuklenie dążeń człowieka do osiągnięcia szczęścia na ziemi -Makbet i jego żona utożsamiali owo szczęście z panowaniem, dlatego dążyli do zdobycia i utrzymania tronu nawet przy pomocy zbrodni postępując w myśl zasady ujętej w słowa: ?cel uświęca środki?, b) zdecydowane potępienie tyrani i despotyzmu w podkreśleniu kary jaka spotkała Makbeta i jego żonę, c) prezentacja w osobie Malkolma ideału władcy odpowiadającego marzeniom humanistów włoskiego odrodzenia. ?Makbet? jako typowy dramat szekspirowski. 1. Zespolenie w ?Makbecie? niemal wszystkich cech znamiennych dla dramatycznej twórczości W. Szekspira (występujących również w innych jego utworach): a)temat zaczerpnięty z historii, bohater kierujący się wielką namiętnością prowadzącą do jego życiowej klęski, b) tytuł utworu będący jednocześnie imieniem bohatera, powtarzający się motyw walki dobra ze złem, c) bohater wywodzący się z warstw uprzywilejowanych, przedstawienie walk toczonych przez bohatera na dwóch płaszczyznach: z wrogiem zewnętrznym i z własnym sumieniem, d) zerwanie z zasadą trzech jedności, wprowadzenie: postaci ze świata ponadzmysłowego (duchy), scen zbiorowych i krwawych (uczty i bitwy), e)pomieszanie tragizmu z komizmem. Wartości artystyczne ?Makbeta?. 1. Dynamiczna akcja (niemal każda scena wnosi coś nowego do jej rozwoju). 2. Dostosowanie tła do rozgrywających się wydarzeń (burzliwa noc w czasie, której został zamordowany król Dunkana, wrzosowiska i przebywające na nich czarownice). 3. Prezentacja stanów wewnętrznych postaci zgodnie z zasadami realizmu psychologicznego (wyrzuty sumienia Makbeta zasygnalizowane w obrazie ducha Banka, którego on widział w czasie uczty). 4. Napisanie utworu wierszem białym (bezrymowym) i prozą będące wyrazem dążeń humanistów odrodzenia do swobody w zakresie form wypowiedzi. 5. Wprowadzenie elementów humoru dla odprężenia i rozbawienia widzów z galerii (rozmowa Odźwiernego z panami szkockimi). Podłoże rozwoju odrodzenia w Polsce. 1. Czas trwania odrodzenia w Polsce – od końca wieku piętnastego poprzez cały szesnasty aż do początków siedemnastego ; jego rozkwit przypada na okres od roku 1543 (wydania ?krótkiej rozprawy? M. Reja) do 1584 (śmierci J. Kochanowskiego).2. Przyczyny rozwoju haseł odrodzenia w Polsce – podłoże dyplomatyczne ,- działalność humanistów zarówno rodzimych w rodzaju Zbigniewa Oleśnickiego (doskonale opanował klasyczną łacinę) jak i obcych: Włocha Filipa Buonacorsiego zwanego Kalimachem, oraz Niemca Konrada Caltisa – kulturotwórcze oddziaływanie królewskiego dworu Zygmunta Starego ożenionego z włoską księżniczką Boną Sforza – ruchy reformacyjne. 3. Reformacja – ruch skierowany przeciwko Kościołowi i stosunkom feudalnym. 4. Najwybitniejsi przedstawiciele reformacji w krajach europejskich. – w Czechach – Jan Hus profesor uniwersytetu w Pradze – w Niemczech Marcin Luter (wystąpił ze swoimi tezami w roku 1517) – we Francji – Jan Kalwin (z pochodzenia Szwajcar) – w Polsce – Jan Łaski. 5. Główne odłamy reformacji w Polsce – luteranizm przyjmowany głównie przez mieszczaństwo niemieckiego pochodzenia – kalwinizm popularny wśród szlachty – arianizm – typowo polski odłam reformacji (arian nazywano również ?braćmi polskimi? lub też antytrynitarzami z uwagi na ich niewiarę w istnienie Trójcy Świętej). 6. Wyodrębnienie się radykalnego odłamu polskich arian pod przywództwem Marcina Czechowica (protestowali oni przeciwko wojną oraz niesprawiedliwości społecznej będącej konsekwencją stosunków feudalnych. 7. Zasługi polskich arian. – podniesienie poziomu szkolnictwa zarówno na szczeblu podstawowym (oni właśnie byli pierwszymi, którzy wprowadzili podział na klasy ) jak i wyższym (w Rakowie koło Kielc założyli akademię, która w czasie swojego rozkwitu kształciła do tysiąca studentów – opracowanie reguł polskiej gramatyki i ortografii przez Piotra Stratoriusza Początki rozwoju drukarstwa w Polsce. 1. Zapoczątkowanie rozwoju drukarstwa dzięki wynalezieniu czcionki drukarskiej przez J. Gutenberga z Moguncji w roku 1450. 2. ?Biblia? jako pierwsza wydrukowana książka (wydrukowano ją w roku 1453, jeden z jej 45 zachowanych egzemplarzy znajduje się w bibliotece seminarium duchownego w Pelplinie na Pomorzu). 3. Drukowanie książek na pergaminie, a później na papierze o doskonałej jakości. 4. Inkunabuły (łac. incunabula -kołyska)- starodruki wydane przed rokiem 1500; w Polsce za takie starodruki uważa się teksty wydane do roku 1801. 5. Pojawienie się w Polsce najpierw wędrownych drukarni (w Krakowie i we Wrocławiu około roku 1470). 6. Pierwsza stała drukarnia założona w Krakowie w roku 1503 przez przybyłego z Moguncji Kacpra Hochfedera (jej właścicielem był krakowski mieszczanin Jan Haller). 7. Najstarsze teksty wydrukowane w języku polskim : a) ?Kalendarz astronomiczny na rok 1474?, b) teksty modlitw : ?Ojcze nasz??, ?Zdrowaś??, ?Wierzę?? wydrukowane w ?Statutach synodalnych? biskupów Wrocławskich w roku 1475, c) ?Bogurodzica? wydrukowana na pierwszej stronie ?Statutu Łaskiego? w roku 1506, d) ?Historia umęczenia Pana naszego Jezusa Chrystusa?-pierwsza książka wydrukowana w języku polskim, która jednak zaginęła i dlatego przez wiele lat za taką książkę uważano ?Raj duszy? -modlitewnik opracowany przez Biernata z Lublina, wydany w roku 1513. 8. Najbardziej zasłużone polskie oficyny drukarskie (tłocznie-drukarnie): a) drukarnia Łazarzowa założona w Krakowie przez Hieronima Wietora, prowadzona przez Łazarza Andrysowicza (stąd jej nazwa), a później jego syna Jana Januszewskiego (takie nazwisko otrzymał przy nobilitacji), w drukarni tej wydawane były utwory J. Kochanowskiego, b) kalwińska drukarnia Macieja Wierzbięty (wydawano w niej utwory M. Reja). A. Frycz Modrzewski -?ojciec demokracji polskiej?. 1. Bujny rozwój publicystyki w okresie odrodzenia w Polsce uwarunkowany dążeniami jej światłych twórców do poprawy sytuacji panującej w ojczyźnie oraz chęcią skłonienia współrodaków aby kierowali się w swoim postępowaniu nakazami zawartymi w starorzymskim haśle ?dobro Rzeczypospolitej najwyższym prawem?. 2. Publicystyka -dział piśmiennictwa prezentujący aktualne problemy z życia politycznego, społecznego i kulturalnego mający na celu kształtowanie opinii publicznej. 3. Najwybitniejsi przedstawiciele publicystyki polskiego odrodzenia: A. Frycz Modrzewski, Piotr Skarga; autor ?Kazań sejmowych?; Jan Ostroróg -twórca dzieła pod tytułem ?Memoriał w sprawie uporządkowania Rzeczypospolitej?. 4. ?O poprawie Rzeczypospolitej? jako najwybitniejsze dzieł A. Frycza Modrzewskiego składające się z pięciu ksiąg: ?O obyczajach?, ?O prawach?, ?O wojnie?, ?O kościele?, ?O szkole?. 5. Ukazanie się pierwszego niepełnego wydania tego dzieła w roku 1551 (bez księgi ?O kościele? i ?O szkole?), a drugiego już pełnego w Bazylei w roku 1554. 6. Zaprezentowanie w tym dziele całego szeregu postulatów dotyczących poprawy sytuacji istniejącej w ojczyźnie wyrażających jednocześnie postępowe poglądy A. Frycza Modrzewskiego na temat polskiego prawodawstwa i układu stosunków społecznych jako przyczyna nazwania go ?ojcem demokracji polskiej?. 7. Księga I ?O obyczajach?: a) uwypuklenie ważnej roli uczciwości jako tego czynnika, który ułatwia odróżnianie dobra od zła (jej nakazami zdaniem publicysty winni się kierować przede wszystkim senatorowie podejmujący ważne decyzje ustawodawcze, b) rozważania na temat rozpatrywanych w senacie możliwości dwóch kar za mężobójstwo: kary śmierci lub też grzywny pieniężnej (tę pierwszą stosowano zgodnie z polskim prawem i obyczajem w odniesieniu do plebejuszów, tę drugą natomiast w odniesieniu do szlachty zgodnie z przysługującym jej przywilejem). 8. Księga II ?O prawach?: opis sytuacji jaka zaistniała w pewnym mieście, w którym szlachcic i plebejusz tak dotkliwie pobili innego szlachcica, że ten umarł po upływie miesiąca czy dwóch; zgodnie z polskim prawem wykluczającym możliwość karania dwóch ludzi za jedno mężobójstwo przed sąd pozwano plebejusza i skazano go na śmierć, zaś szlachcic nie poniósł żadnych konsekwencji co wywołało oburzenie opinii publicznej, b) wskazujący na demokratyczne i postępowe przekonania publicysty komentarz eksponujący jego oburzenie niesprawiedliwością polskiego prawa, które przewidywało krańcowo różne kary za ten sam czyn dla ludzi żyjących w tej samej Rzeczypospolitej zupełnie tak jak gdyby żyli w dwóch obcych, odległych od siebie krainach (w myśl tego prawa plebejusz za zabicie szlachcica karany był śmiercią, zaś szlachcic za zabicie plebejusza płacił tylko dziesięć grzywien), c) pełne goryczy stwierdzenie A. F. Modrzewskiego, że Rzeczypospolita, w której panuje taka niesprawiedliwość prawa nie ma szans na zapewnienie swoim obywatelom spokoju i szczęścia. 9. Księga III ?O wojnie?: a) wynikające ze zdecydowanie negatywnego stosunku autora do wojen uwypuklenie ogromu zła, które jest ich następstwem, b) stwierdzenie, że przykre konsekwencje owych wojen ponoszą nie ci, którzy je wywołują, a więc królowie i książęta, lecz prości ludzie (przeświadczenie to podkreśla jeszcze autor powołując się na słowa z listu Horacego: ?szaleją królowie, trzeszczy skóra Greków?), c) wymienienie całego szeregu przykładów zła będącego konsekwencją wojen (śmierci z głodu czy od miecza, utrata mienia na skutek rabunków, pożarów i spustoszeń), d) stwierdzenie, że żadne korzyści wynikające z wojen nie zrekompensują strat będących ich następstwem. 10. Księga V ?O szkole?: a) krytyczna ocena wydawania pieniędzy na przedmioty zbytku, ?niekonieczne rzeczy? w sytuacji, gdy brak funduszów na odnowienie i utrzymanie szkół, b) wyeksponowanie szczególnych korzyści jakie czerpie z tych szkół religia i państwo, c) wskazanie na konieczność otaczania troską szkół i nauczycieli jako szczególnie zasłużonych dla Rzeczypospolitej. Patriotyczny charakter ?Kazań sejmowych? P. Skargi. 1. Piotr Skarga (1536-1612) prawdziwe nazwisko Powęski jeden z najwybitniejszych publicystów okresu odrodzenia w Polsce (był członkiem zakonu Jezuitów, silnie związany z królem Zygmuntem III Wazą). 2. Twórczość P. Skargi: ?Kazania sejmowe?- zbiór ośmiu kazań wydrukowany w roku 1597, ?Żywoty świętych?. 3. Przejawy patriotyzmu w ?Kazaniu wtórym. O miłości ku ojczyźnie?: a) ubolewanie nad osłabieniem politycznym Polski, wynikającym z jej wewnętrznego rozprężenia, b) wyliczenie sześciu najważniejszych ?chorób? Rzeczypospolitej, a wśród nich takich jak osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwość prawa i obojętność na losy rzeczpospolitej, c) porównanie ojczyzny do matki, nazwanie jej ?gniazdem matek wszystkich? d) wyliczenie całego szeregu dóbr, szlachta posiada dzięki ojczyźnie: możliwość życia w wolnym kraju, dostatek dóbr materialnych (żywności, pieniędzy, kosztownych szat i służby), e) ubolewanie nad tym, że szlachta źle używa owych dóbr nie bacząc ani na konieczność służenia dzięki nim dobru, a nie złu też nie licząc się z niebezpieczeństwami (np. ewentualnych wojen), które mogą jej zagrozić, f) jednoznacznie krytyczna ocena takiej koncentracji uwagi li tylko na własnych potyczkach przy całkowitej obojętności na sprawy ogółu i ojczyzny, g) porównanie ojczyzny do statku, któremu grozi utonięcie: sugestia, że w takiej sytuacji wszyscy tym okrętem płynący powinni zapobiegać katastrofie, a nie troszczyć się o jednostkowe korzyści, gdyż taka postawa jest przejawem braku rozsądku. 4. ?Kazania sejmowe? P. Skargi jako przykład doskonałego opanowania przez tego publicystę sztuki oratorskiej (pięknego wysławiania się). Geneza ?Krótkiej rozprawy? M. Reja. 1. Najwybitniejsi przedstawiciele literatury pięknej polskiego odrodzenia: Jan Kochanowski, Mikołaj Rej, Szymon Szymonowic, Biernat z Lublina, Klemens Janicki autor elegii ?O sobie samym do potomności? 2. Twórczość M. Reja (żył w latach 1505-1569, został nazwany ?ojcem literatury polskiej? z uwagi na to, że był pierwszym, który pisał swoje utwory wyłącznie w języku polskim a) utwory o charakterze parenetycznym- ?Zwierciadło?, którego obszernym fragmentem jest ?Żywot człowiek poczciwego? b) drobne utwory o charakterze żartobliwym- ?Zwierzyniec?, ?Figliki? c) Zbiór kazań przeznaczony na użytek domowy pt. ?Postylla? d) poemat o poszukiwaniu właściwej drogi życia: ?Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego?. 3. ?Krótka rozprawa? jako utwór reprezentujący wierszowane dialogi wydany po raz pierwszy w roku 1543 (pełny tytuł tego utworu: ?Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem i Plebanem?). 4. Wydanie tego utworu nie pod własnym nazwiskiem autora lecz pod pseudonimem Ambrożego Korczboka Rożka sygnalizującym beznadziejność przedstawionej w nim sprawy (w czasach Reja powiedzenie ?nasza rzecz jako Rożkowa? oznaczało sprawę przegraną, beznadziejną). 5. Przedstawione w ?Krótkiej rozprawie? dialogi między reprezentantami stanów istniejących w XVI-wiecznej Polsce: Panem, który jest przedstawicielem szlachty, Plebanem wypowiadającym się w imieniu duchowieństwa i Wójtem, który reprezentuje chłopów. 6. Wady szlachty uwypuklone w dialogu plebana i wójta: a) całkowita obojętność wobec istotnych problemów życia ojczyzny napiętnowania w sposobie prezentacji posłów sejmowych, z których każdy dbał przede wszystkim o własne sprawy (?Na swe skrzydło gonił? natomiast ?Pospolitej Rzeczy żadnych nie ma na pieczy?), b) przecenianie korzyści materialnych widoczne w sposobie zdobywaniu i sprawowaniu urzędów, c) życie ponad stan prowadzące z reguły do ruiny majątkowej, d) bezwzględny wyzysk stosowany wobec chłopów. 7. Nieprawidłowości w życiu duchowieństwa w rozmowie Pana i Wójta a) lekceważący stosunek do obowiązków duszpasterskich (zaniedbywanie nieszporów, rezygnacja z odprawiania porannej mszy zwanej jutrznią w sytuacji, gdy księdzu ?ciążyła głowa? po pijaństwie poprzedniego dnia), b) wykorzystywanie uczuć religijnych chłopów w celu pomnażania swoich zasobów materialnych (?iż gdy wydam dziesięcinę, bych był na gorszy nie zginę, a dam li dobrą kolędę, że a nogami w niebie będę?), c) dopuszczanie do profanacji czyli znieważaniu miejsc kultu religijnego, szczególnie w czasie odpustu przekształcających się w jarmarki, kiedy to ?kury wrzeszczą, świnie kwiczą, na ołtarzu jajca liczą?. 8. Przedstawienie w tym utworze chłopów, jako warstwy społecznej wyzyskiwanej zarówno przez szlachtę jak i duchowieństwo co w szczególny sposób podkreśla wypowiedź Wójta: ?ksiądz pana wini, pan księdza, a nam pustym zewsząd nędza?. 9. ?Krótka rozprawa? wyrazem zarówno patriotyzmu jak i postępowości poglądów społecznych M. Reja, który chociaż sam był szlachcicem potrafił dostrzec i napiętnować krzywdzący stosunek owej szlachty do chłopstwa. 10. Nadanie temu utworowi bardzo popularnej w dobie renesansu formy dialogu stosowanej już w starożytności (dialogi i proza Platona) jak i w średniowieczu. Wzór szlachcica- ziemianina w ?Żywocie człowieka poczciwego? M. Reja. 1. Szczególna popularność w literaturze polskiego renesansu, dzieł o charakterze parenetycznym przedstawiających wzorcowe portrety reprezentantów różnych stanów i profesji np. ziemianina, wiernego, poddanego czy dworzanina. 2. Najbardziej znane utwory o takim właściwie charakterze: ?Książe? Machiavellego, ?Dworzanin polski? Ł. Górnickiego, utwory M. Reja: ?Żywot człowieka poczciwego? będący obszernym fragmentem ?Zwierciadła?, a w pewnym sensie również ?Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego?. 3. Refleksje na temat stanu szlacheckiego zawarte w poszczególnych fragmentach ?Żywota człowieka poczciwego? ?Prawe ślachectwo jakie być ma? a) wyrażenie przeświadczenia, że o prawdziwej przynależności do szlacheckiego stanu decyduje nie herb i możliwości powoływania się na przodków szlachciców ale posiadanie takich zalet nierozerwalnie z owym stanem związane jak: szlachetność, dbałość o dobrą sławę, powagę, b) jednoznaczna sugestia autora, że jeśli któryś ze szlachciców takich zalet nie posiada, a manifestuje tylko zewnętrznie przynależność do tego stanu przy pomocy herbów, podobny jest do ptaka co swoje gniazdo kula, ?Szara pycha jako szkodliwa? a) przestroga pod adresem szlachciców aby nie ulegali bezzasadnej pysze wynikającej z samej świadomości, iż należą do tego uprzywilejowanego stanu, b) nakreślenie odstręczającego obrazu takiego właśnie pyszałkowatego, a przy tym ubogiego szlachcica, którzy narażają się na śmieszność formowania swojego zachowania mającymi zaakceptować jego pewność siebie, a nade wszystko poczucie wyższości (wykpienie jego sposobu ubierania się, chodzenia, mówienia, a także demonstrowania sygnetu ze szlacheckim herbem ) ?Rok na cztery części rozdzielon? a) uwypuklenie całego szeregu możliwości jakie daje szlachcicowi podział na cztery pory roku b) zachwyt nad wiosną jako tę porę roku, która daje szlachcicowi cały szereg przyjemności wynikających ze szczepienia i sadzenia drzew owocowych, krzewów róż, siania warzyw, które to prace dodają później określone, pożyteczne efekty. ?Lato gdy przydzie co i nim czynić? a) podkreślenie zalet, wiejskiego, szlacheckiego życia w okresie lata gdy właściciel ziemski może się cieszyć różnorodnymi przejawami swojego dostatku materialnego (widokiem dojrzałych owoców i warzyw, odgłosami wydawanymi przez zwierzęta domowe), b) uwypuklenie owej radości wynikającej z posiadanego bogactwa w zwrocie ?używaj miła duszo, masz wszystkiego dobrego dosyć? .4. Prezentacja w omawianym utworze M. Reja ideału życia człowieka dostosowanego do mentalności i sposobu pojmowania świata przeciętnego polskiego szlachcica. 5. Literackie walory ?Żywota człowieka poczciwego? a) typowe dla twórczości M. Reja częste stosowanie zdrobnień, jak np. szałwijka, majeranik, kurki, gąski, rybki, b) posłużenie się stylem gawędziarskim ,-długie rozbudowane, często nawet rozwlekłe zdania. Życie i twórczość Jana Kochanowskiego. 1. Jan Kochanowski urodzony w roku 1530 w Sycynie koło Zwolenia, a zmarły w 1584 w Lublinie jako najwybitniejszy poeta Polski i Słowiańszczyzny do czasów Mickiewicza i Słowackiego (przez bezimiennego rymopisa został nazwany ?kochankiem wieku?). 2. Najważniejsze fakty z życia późniejszego poety wywodzącego się ze średniowiecznej szlachty: a) dzieciństwo spędzone w humanistycznej atmosferze rodzinnego domu (jego matka Anna z Białaczowskich słynęła z inteligencji i dowcipu, wspominał o niej Ł. Górnicki w swoim ?Dworzaninie polskim?), b) krótkotrwały okres studiów w Królewcu i Krakowie, c) dogłębne studia humanistyczne w Padwie (doskonałe poznanie klasycznej łaciny oraz antycznej literatury greckiej i rzymskiej), d) podróż po krajach zachodnioeuropejskich, pobyt w Paryżu, nawiązanie kontaktu z grupą poetycką ?Plejada? propagującą twórczość w języku narodowym, e) powrót na stałe do kraju w roku 1559, f) dziesięcioletni okres pobytu na dworach możnych panów i biskupów (Piotra Myszkowskiego, Filipa Podniewskiego, Jana Firleja), g) przeniesienie się na stałe do Czarnolasu w roku 1569, ożenek z Dorotą Podlodowską, prowadzenie życia typowego dla szlachcica, ziemianina (z koncentracją uwagi na twórczość literacką), h) otrzymanie od króla Stefana Batorego tytułu Wojskiego sandomierskiego, i) nagła śmierć w Lublinie. 3. Złożenie zwłok poety w kościele parafialnym w Zwoleniu (znajduje się tam w kaplicy Kochanowskich tablica z łac. inskrypcją przekazującą potomnym pamięć o tym wielkim Polaku). 4. Trzy okresy w twórczości J. Kochanowskiego: a) zagraniczny reprezentowany przez elegie Łacińskie, napisany po polsku wiersz ?O śmierci Jana Tarnowskiego?, utwór pt. ?Do króla Zygmunta Augusta?, b) dworski -powstała w nim największa ilość pieśni i fraszek, poemat humanistyczny pt. ?Zuzanna?, ?Zgoda?, ?Satyr albo dziki mąż?, c) czarnoleski -treny, ?Odprawa posłów greckich?, ?Pieśń świętojańska o Sobótce?, tłumaczenie ?Psałterza dawidowego?, fraszki i pieśni o charakterze refleksyjnym. Geneza fraszek J. Kochanowskiego. 1. Fraszka- krótki utwór wierszowany o różnorodnej treści i tematyce i charakterze (filozoficzne, żartobliwe, refleksyjne); nazywany też dworzanką, facecją lub figlikiem. 2. Napisanie przez Kochanowskiego około trzystu fraszek ściśle związane z jego aktywnym uczestnictwem w życiu dworskim obfitującym w zabawy i różnego rodzaju spotkania towarzyskie. 3. Wprowadzenie nazwy fraszka do literatury polskiej przez Kochanowskiego (od włoskiego wyrazu frasca -gałązka, drobnostka). 4. Poprzednicy Kochanowskiego w dziedzinie fraszkopisarstwa: Biernat z Lublina, Mikołaj Rej. 5. Wydanie fraszek w roku 1584. 6. Przyczyny napisania tak dużej ilości fraszek przez Kochanowskiego: a) uczestnictwo poety w życiu towarzyskim w Sycynie rozwijającym się za panowania ostatnich Jagiellonów, b) jego dowcip i dar trafnej obserwacji, c) chęć popularyzowania renesansowej radości życia. 7. Podział fraszek Kochanowskiego ze względu na ich treść (żartobliwe, refleksyjne, filozoficzne) jak i formą (narracyjne -dłuższe i epigramatyczne -krótkie; z języka greckiego epigramma- napis). Renesansowa koncepcja życia we fraszkach J. Kochanowskiego. ?Do fraszek?. 1. Rodzaj wprowadzenia do całości tych drobnych utworów nazwanych ?nieocenionymi i wdzięcznymi?, w których poeta jak sam określa nawiązuje do tych chwil życia, gdy szczęście mu sprzyja jak też tych o wiele bardziej licznych, kiedy los nie jest dla niego łaskawy. 2. Porównanie bogactwa treściowego fraszek do mitycznego Labiryntu i przestroga skierowana pod adresem ewentualnego badacza ich treści, że może się w niej zagubić, gdyż nawet sam poeta ma możliwość orientacji w tym bogactwie tylko dzięki swojemu talentowi. 3. Renesansowe cechy utworu: a) danie wyrazu satysfakcjonującej poetę świadomości, że jest autorem wartościowych utworów, b) pierwiastki mitologiczne (wzmianki o Labiryncie i Minotaurze). ?Na sokalskie mogiły?. 1. Nadanie utworowi charakteru monologu jednego z Polaków poległych w bitwie z Tatarami pod Sokalem w roku 1519. 2. Zawarty w tym monologu apel skierowany do przechodnia aby nie opłakiwał poległych ale im zazdrościł śmierci poniesionej w obronie ojczyzny. 3. Związki fraszki z założeniami renesansu: a) uwypuklenie wartości uczuć patriotycznych, b) bezpośrednie nawiązanie w zakończeniu utworu do antycznego hasła: ?dulce et decorum est pro patria mori? (?słodko i zaszczytnie jest umierać za ojczyznę?). ?Na swoje księgi?. 1. Określenie fraszek jako tych utworów, w których przedmiotem zainteresowania autora nie są ważni bohaterowie w rodzaju Achillesa ale ?śmiechy, żarty, pieśni, tańce i biesiady?. 2. Żartobliwe stwierdzenie poety, że nie popłaca w życiu ani powaga, ani poświęcenie się pracy, ale właśnie pisanie fraszek, które wywołują wesołość czytających. 3. Typowe dla renesansu głoszenie radości życia. ?Do gór i lasów?. 1. Utwór noszący pewne znamiona autobiografii, gdyż poeta przedstawił w nim na zasadzie retrospekcji czyli spojrzenia wstecz minione okresy swego życia, a więc: a) młodość w czasie, której nie kierował się w postępowaniu nakazami powagi (?Na statek człowiek mało dbał?), b) podróże po krajach zachodnioeuropejskich(Francji, Niemczech, Włoszech), c) rozmaite zajęcia, którym się oddawał student, dworzanin, tytularny proboszcz poznański). 2. Związki utworu z założeniami renesansu a) pierwiastki mitologiczne (wzmianka o Proteusie) b) bezpośrednie nawiązanie do hasła Horacego ?carpe diem? w słowach: ?srebrne w głowie nici, a ja z tym trzymam co kto w czas uchwyci? (sugerują one konieczność korzystania z każdej sprzyjającej radości chwili życia). ?O żywocie ludzkim?. 1. Fraszka o charakterze refleksyjnym, w której poeta zastanawia się nad sensem, a właściwie bezsensem ludzkiego życia, gdyż: a) nie ma w nim nic trwałego i pewnego (ani w sferze myśli, ani też czynu), b) nieuchronnie przemijają te wszystkie wartości, których zdobyciu człowiek poświęca wiele starań, a nawet trudów (?moc, pieniądze, sława, wszystko to minie jako wolna trawa?), c) sam człowiek ze względu na nieuchronną skończoność swojego życia został porównany do kukiełki z teatru marionetek, która po skończonym przedstawieniu chowana jest w pudełku (człowiek -w trumnie). 2. Rozważania nad sensem ludzkiego życia, jako element wiążący z założeniami renesansu. ?Raki?. 1. Przykład igraszki słowne bardzo popularnej w dobie renesansu. 2. Uzasadnienie tytułu utworu możliwością czytania go wprost (zawiera wówczas pochwałę zalet kobiecych takich jak: poczucie godności, bezinteresowną miłość, wierność, prawdomówność) i wspak (prezentuje kobiety cechujące się przede wszystkim: przecenianiem dóbr materialnych, brakiem wierności, kłamliwością, wymaganiem od mężczyzn podarunków). ?Do Hanny?. 1. Fraszka o charakterze epigramatycznym (dwuwersowa, będąca rodzajem apostrofy do dziewczyny o imieniu Hanna, aby w sytuacji, gdy przyjęła pierścionek zaręczynowy obdarzyła również uczuciem narzeczonego). 2. Zawarte w podtekście w utworze przeświadczenie o ważnej roli miłości jako uczucia upiększającego ludzkie życie. ?O miłości?. Typowo renesansowe uwypuklenie znaczenia miłości jako tego uczucia, które może i powinno się stać udziałem wszystkich, czasem nawet niezależnie od ich woli. ?Ku muzom?. 1. Apostrofa do mieszkających na mitycznym Parnasie muz, opiekunek sztuk zawierająca prośbę poety aby: a) pozwoliły mu służyć sobie w dalszym ciągu, b) zapewniły mu pośmiertną sławę dzięki napisanym przez niego utworom (tę właśnie sławę jak sugeruje poeta ceni sobie więcej niż dobra materialne). Rodzaje pieśni J. Kochanowskiego. 1. Pieśń -utwór liryczny o układzie stroficznym odznaczający się dźwięcznością, melodyjnością oraz różnorodnością tematyki (patriotyczna, religijna, miłosna). 2. Popularność tego gatunku już w okresie starożytności, jego nazwa wskazuje na tradycyjne związki z muzyką. 3. Nawiązanie przez Kochanowskiego piszącego pieśni do wzorców stworzonych przez starożytnego poetę Horacego (był on autorem zbioru pieśni pt. ?Carmina?). 4. Przyjęcie do niego tzw. filozofii złotego środka zespalającego w sobie elementy stoicyzmu i epikureizmu, a zalecającej zachowanie umiaru w szczęściu i godnej postawy wobec nieszczęść. 5. Rodzaje pieśni Kochanowskiego (nie mają one tytułów; w ich roli występują pierwsze zwroty utworów zwane incipitami): a) patriotyczne ?Wieczna sromota? (pieśń o spustoszeniu Podola), b) religijne ?Czego chcesz od nas Panie?, c) refleksyjne: ?Chcemy być sobie radzi?, ?O dobrej sławie?, d) miłosne ?Trudna rada w tej mierze?, e) obyczajowe ?Pieśń świętojańska o Sobótce?. Patriotyczny charakter pieśni ?Wieczna sromota?. 1. Napisanie pieśni V (?O spustoszeniu Podola?) w roku 1575 pod wpływem wieści o zniszczeniu polskiej ziemi przez Tatarów w okresie bezkrólewia po ucieczce Henryka Walezego z Polski (wziętych zostało do niewoli 50 tyś. Polaków). 2. Potraktowanie tego faktu jako przejawu słabości politycznej Polski, której ziemie pustoszyli dziki, niecywilizowany naród, żyjący w polach pod namiotami, zaś do spraw wewnętrznych próbują się wtrącać obce państwa (Turcy do wyboru króla). 3. Wynikające z patriotyzmu autora jego wezwanie skierowane do Polaków, aby drogą walki orężnej z wrogiem zmyli tę hańbę jaką było spustoszenie Podola, aby byli gotowi do ofiar na rzecz ojczyzny zarówno w sensie materialnym (przekuli służące do uczt srebrne półmiski na pieniądze przeznaczone na potrzeby wojska strzegącego bezpieczeństwa granic kraju) jak też osobistego uczestnictwa w walkach z wrogiem ojczyzny. 4. Przestroga pod adresem współrodaków, że jeśli nie wyciągną właściwych wniosków z przykrego faktu, jakim było zniszczenie i spustoszenie polskiej ziemi zyskają sobie kompromitujące ich przysłowie: ?Polak przed szkodą i po szkodzie głupi. Humanistyczny ideał życia w pieśniach J. Kochanowskiego. ?Pieśń o dobrej sławie? (XIX). 1. Utwór w charakterze dydaktyczno – refleksyjnym zawierającym cały szereg jaką postawę powinien zająć człowiek w swoim życiu nacechowanym nieuchronnością przemijania i śmierci. a) podejmowanie starań zmierzających ku temu aby w sytuacji kiedy ?musi zniszczeć ciało? zapewnić sobie ?imię? dobrą sławę utrwalającą pamięć jego istnienia, b) w normach starań tego typu zrezygnować z koncentrowania uwagi li tylko na dobrach materialnych i dążeniu do zaspokojenia przyziemnych potrzeb (?tkając, lejąc w się wszystko póki zstawa szyje?) c) dbać o swoją człowieczą godność daną przez Boga wywyższającego ludzi ponad inne istoty (dał im rozum i mowę), d) konsekwentnie podejmować wysiłki zmieniające do pomnożenia wspólnego dobra na miarę swoich możliwości i predyspozycji (?służmy poczciwej sławie a jako kto może, niech ku pożytku dobra spólnego pomoże?), e) obdarzenie talentem i darem wymowy winni więc występować w obronie ideałów wolności i sprawiedliwości, f) wyposażenie w siłę fizyczną staną do orężnej walki z wrogami ojczyzny, g) mieć pełną świadomość, że śmierć poniesiona w obronie rodzinnego kraju zapewnia zdobycie dobrej sławy u potomnych (podobnego rodzaju wnioski wyraził Kochanowski we fraszce ?Na sokalskie mogiły?. ?Niezwykłym i nie lada piórem opatrzony? (XXIV). 1. Przedstawienie się przez poetę istoty ?ze dwojej złożonej natury? czyli śmiertelnej i nieśmiertelnej ludzkiej i ptasiej (łabędzia ptaka poświęconego muzom). 2. Danie wyrazu przeświadczenia, że dzięki swojemu talentowi poeta staje się nieśmiertelny (metaforyczny obraz przeistaczania się człowieka w łabędzia). 3. Uwypuklenie przekonania poety, że dzięki swoim utworom stanie się sławny w wielu bardzo odległych od ojczyzny krajach północnych i południowych, w Rosji, Anglii, Niemczech, Hiszpanii i Włoszech. 4. Zawarte w końcowej strofie pieśni przekonanie, że w tej sytuacji zbędne są wszelkie obrzędy pogrzebowe, skoro obdarzony talentem poeta nie podlega prawom śmierci i przemijania dotyczących wszystkich innych ludzi. ?Nie zawżdy, piękna Zofija.?(XXIII) 1. Głęboko refleksyjny charakter utworu określony uwypukloną w nim zadumą nad nieuchronnością przemijania ludzkiego życia (młodości, urody, zdrowia: ?nie zawżdy człek młody ani tej co dziś urody?). 2. Zawarta w podtekście utworu sugestia, że w tej sytuacji człowiek powinien umieć dostrzegać sprzyjające radości chwile i odpowiednio z nich korzystać zgodnie z hasłem ?carpe diem?. ?Pieśń o cnocie?. (XII) 1. Przykład bardzo popularnego w dobie renesansu oratorstwa czyli sztuki pięknego wysławiania się i przemawiania (za mistrza w tym względzie uważano starożytnego mówcę Cycerona). 2. Wyeksponowanie głównej myśli tej pieśni w stwierdzeniu, że prawość i szlachetność postępowania rzadko bywa doceniana przez innych ludzi, a najczęściej budzi zazdrość i niechęć tych , którzy nigdy ni potrafią zdobyć się na zajęcie takiej postawy życiowej. 3. Uznanie za najważniejsze kryterium owej szlachetności, bezinteresowności służby ojczyźnie, która w wielu wypadkach może nie być doceniona w życiu ziemskim ale na pewno zostanie nagrodzona po śmierci; przekonanie to zostało ujęte w słowa morału- aforyzmu kończącego utwór: ?a jeśli komu droga otwarta do nieba, tym co służą ojczyźnie?. 4. Wskazanie na szczególną wartość służby ojczyźnie podobnie jak we fraszce ?Na sokalskie mogiły?, czy pieśni ?O dobrej sławie?. ?Srogie łańcuch na swym sercu czuję.? 1. Pieśń miłosna określająca stan uczuć miłosnych zakochanego mężczyzny; pieśń uwypuklająca wartość miłości jako jednego z najistotniejszych uroków życia. 2. Wypowiedź podmiotu lirycznego w tym utworze eksponująca radość i szczęście miłości pomimo, iż żartobliwie nazywa ją ?srogim łańcuchem na sercu? i ?pięknym sidłem?. Z powodu tego uczucia odczuwa w pełni radość ? ?rozkosz sprawia mu nawet westchnienie, które postronni mogliby traktować jako symbol troski?, zachwyca się urodą wybranki swego serca, a szczególnie jej oczyma dziwnej piękności, błogosławi dzień, w którym wpadł w sidła miłości. ?Chcemy być sobie radzi.? 1. Pieśń o charakterze refleksyjnym, w której poeta: a) nawołuje do korzystania z każdej chwili życia sprzyjającej radości w zabawie, której powinny towarzyszyć: syto zastawione stoły, dobre wino i muzyka, b) uświadomienie człowiekowi, że jego przyszłość jest wielką niewiadomą uzależnioną od woli Boga nie zaś starań samego człowieka, c) uwypuklenie nieustannej zmienności ludzkiego losu, który raz przynosi mu szczęście innym zaś razem nieszczęście, d) daje wyraz przeświadczeniu, że winien on umieć godnie znosić nieszczęścia i nie wywyższać się wówczas gdy los mu sprzyja, spotyka go szczęście, ( ?Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić, Temuż mężnie wytrzymać, w owym się nie wznosić?) e) sugeruje, że człowiek powinien umieć się godzić z tym co życie niesie i rozsądnie ograniczać swoje potrzeby. Sielankowy charakter ?Pieśni świętojańskiej o Sobótce?. 1. Sielanka (nazwa pochodzi od wyrazu sioło- wieś) utwór przedstawiający życie z pewną skłonnością do idealizacji tego życia (nazwany też jest idyllą, bukoliką lub eklogą). 2. Antyczny rodowód tego gatunku literackiego, który już w dobie starożytności dzielił się na dwa rodzaje: a) sielankę realistyczną przedstawiającą prawdziwy obraz życia wsi (jej twórcą był grecki poeta Teokryt), b) sielankę konwencjonalną (konwencja- rodzaj umowy) przedstawiający wyidealizowany obraz życia wsi i ludzi zabawiających się udawanie wieśniaków. 3. Nawiązanie w ?Pieśni świętojańskiej o Sobótce? do obrzędów przypadających na wigilię św. Jana, a będących schrystianizowaną formą pogańskiego obrzędu ku czci boga ognia Kupały (uczynił go przedmiotem opisu J.I. Kraszewski w swojej powieści pt. ?Stara baśń?. 4. Przynależność tego utworu do dzieł reprezentujących trzeci okres twórczości J. Kochanowskiego; jest to obszerny poemat o życiu wsi, składający się z wstępu i dwunastu pieśni śpiewanych przez panny ubrane na biało i przepasane czarodziejskim zielem ?bylicą. 5. Zalet życia wiejskiego wyeksponowane w pieśni panny XII: a) możliwość bezpiecznego i uczciwego zdobywania dóbr materialnych, b) dostatek będący efektem pracy na roli (miód, wełna, pełne spichrze, możliwość łowienia ryb czy polowania), c) poczucie bezpieczeństwa, a nawet psychicznego komfortu wynikające z porównania warunków życia na wsi z niebezpieczeństwami egzystencji najemnych żołnierzy, czy żeglarzy narażonych w każdej chwili na śmierć, jak też dworzan uwikłanych w intrygi, d) świadomość zupełnej samowystarczalności w zakresie organizacji spraw życia codziennego (szczególnie w przypadku gospodyń, które nie musiały niczego kupować), e) możliwość właściwego wychowania dzieci, które wzorując się na starszych wyrastają w przeświadczeniu o szczególnej wadze uczciwości i szlachetności jak też umiejętności rozsądnego ograniczania swoich potrzeb. 6. ?Pieśń świętojańska o Sobótce? jako przykład sielanki realistycznej przedstawiającej obraz życia nie chłopa lecz szlachcica ?ziemianina (z sielanki konwencjonalnej pochodzi występująca w tym utworze wzmianki o skaczących leśnych faunach). ?Treny? J. Kochanowskiego jako całość kompozycyjna. 1. ?Treny? J. Kochanowskiego ?cykl składający się z 19 utworów lirycznych o charakterze funeralnym czyli żałobnym reprezentujący czarnoleski okres jego twórczości. 2. Przyczyny napisania trenów ? liczne nieszczęścia jakie spotkały rodzinę poety (śmierć jego brata oraz dwóch córek tj. Hanny i Urszuli). 3. Poświęcenie trenów 2,5-letniej córce Urszuli, z którą autor wiązał nadzieje na to, że odziedziczy po nim talent poetycki. 4. Treny ?liczne utwory wyrażające ból i żałość po śmierci bliskiej osoby (są to inaczej epitafia, żale lub lamenty). 5. Pisanie przez Kochanowskiego trenów wchodzących w skład cyklu w różnej kolejności; można przypuszczać, że bezpośrednio po śmierci dziecka powstały te, które wyrażają największą rozpacz, a dopiero później takie, które odzwierciedlają stopniowe uśmierzanie się ojcowskiego bólu. 6. Ułożenie owych trenów w przemyślaną całość kompozycyjną po upływie pewnego czasu od śmierci dziecka: a) ?Tren I? jest rodzajem wprowadzenia do całości, b) treny 2-8 ilustrują nasilanie się ojcowskiego bólu, c) treny od 9 do 11 przedstawiają najgłębszą rozpacz poety, d) treny 12-19 obrazują powolne uśmierzanie owej rozpaczy, aż do znalezienia pociechy w ?Trenie XIX? noszącym tytuł ?Tren albo sen?; autor opisał w nim swój sen, w którym zobaczył swoją zmarła matkę z Urszulką na ręku; zwróciła się ona do syna ze słowami, aby nie rozpaczał tak bardzo po śmierci córeczki, która wprawdzie na skutek przedwczesnego zgonu nie zdążyła poznać wielu uroków życia; zwróciła się też do niego z charakterystycznymi słowami: ?cierpienia ludzkie po ludzku znoś?. ?Treny?- poetyckie odzwierciedlenie ojcowskiego bólu J. Kochanowskiego. ?Tren I? 1. bezpośrednie odwołanie się do skarg, lamentów i żalów, aby przybyły do poety i pomogły mu opłakiwać śmierć dziecka. 2. Porównanie owej śmierci do smoka pożerającego słowicze pisklęta i zagrażającego życiu usiłującej ich bronić matki. 3. Gorzkie refleksje na temat ludzkiego życia, w których nie ma nic trwałego ani pewnego, a ono samo jest wiecznym błądzeniem (?Błąd ? wiek człowieczy?). 4. Środki artystyczne zastosowane w utworze: a) apostroficzność (bezpośrednie odwołanie się do skarg i żalów), b) sugestywne porównanie śmierci do smoka, c) emocjonalne epitety (?wdzięczna dziewka?, ?słowiczki liche?, ?matka uboga?), d) pytania retoryczne i zdania wykrzyknikowe uwypuklające emocjonalny charakter utworu. ?Tren V?. 1. Porównanie przedwcześnie zmarłej Urszulki do młodej oliwki, ściętej przez ogrodnika w trakcie oczyszczania sadu. 2. Pełne goryczy pretensje pod adresem Persefony (żony Hadesa, władcy mitycznej krainy umarłych), że powodując śmierć dziecka, wywołał jednocześnie wielką rozpacz jego rodziców. 3. Środki artystyczne: a) mistrzowskie posłużenie się porównaniem Homeryckim obejmującym niemal cały utwór (Urszulka do oliwki), b) liczne epitety o charakterze emocjonalnym (?sroga śmierć?, ?rodzicom troskliwym?, ?duchem zaraźliwym?), c) zakończenie utworu pytaniem retorycznym. ?Tren VI?. 1. Jednoznaczna sugestia autora, że przedwcześnie zmarła Urszulka odziedziczyła po nim talent poetycki (porównał ją do wybitnej poetki greckiej Safony, udokumentował słuszność tej sugestii zachowaniem się córeczki, która nieustannie śpiewała piosenki). 2. Porównanie przedwcześnie zmarłego dziecka do śpiewającego słowika. 3. Włożenie w usta zmarłej Urszulki tekstu weselnej pieśni śpiewanej przez panny żegnające dom i rodziców w dniu zamążpójścia. 4. Uwypuklenie wielkiej rozpaczy rodziców na zawsze żegnających swoje dziecko. 5. Środki artystyczne zastosowane w tym trenie: a) porównanie Urszulki do śpiewającego słowika, b) apostrofa do zmarłej (?ucieszna moja śpiewaczko?), c) liczne zdania wykrzyknikowe uwypuklające emocjonalny charakter wypowiedzi zbolałego ojca, d) liczne zdrobnienia (?ustek?, ?słowiczek?, ?szczebiotko?). ?Tren IX?. 1. Nadanie utworowi charakteru rozbudowanej apostrofy do mądrości traktowanej jako wartości bezwzględnej, gdyż: a) uwalnia człowieka od zbyt wygórowanych pragnień, a także zwykłych trosk, b) upodabnianie go do istoty doskonałej nie przeżywającej ani trosk, ani bólu, zajmującej zdystansowaną postawę wobec wszystkiego co niesie życie, c)uwalnianie go nawet od strachu przed śmiercią, d) pozwala na obiektywną ocenę wartości innych ludzi niezależnie od tego jakie pozory stwarzają (?ty okiem swym nieuchronionym nędznika upatrujesz pod dachem złoconym?), e) umożliwia zachowanie umiaru z korzystania z dóbr tego świata. 2. Pełna goryczy końcowa refleksja poety, że mądrość, której poświęcił tak wiele lat ze swojego życia w niczym nie umniejszyła jego bólu po śmierci córeczki, że rozpacza tak jak każdy inny przeciętny człowiek (?między inne, jeden z wiela policzony?). 3. Środki artystyczne: a) apostrofa do mądrości obejmująca niemal cały utwór, b) zwielokrotnione epitety dobrane na zasadzie gradacji czyli stopniowania (?bezpieczna, nieodmienna, niepożyta stoisz?), c) celowe stosowanie przerzutni (kończenie w następnym wersie myśli zaczętej w poprzednim), końcowe zdania wykrzyknikowe uwypuklające bezmiar rozgoryczenia i rozpaczy poety. ?Tren X?. 1. Wynikające z głębokiej rozpaczy zbolałego ojca rozpatrywanie rożnych form i możliwości pośmiertnego bytowania Urszulki: a) w niebie w gronie małych aniołków, b) na mitycznych wyspach wiecznej radości, c) w łodzi Charona wiozącego ją przez rzekę Styks i dającego jej do picia wody z rzeki zapomnienia, d) przemienioną w słowika na zasadzie reinkarnacji, e) będący wyrazem głębokiej rozpaczy chwilowe zwątpienie w istnienie pozagrobowe (?gdziekolwiek jest jeśli jest?). 2. Wynikająca z tej rozpaczy prośba do zmarłej aby go pocieszała i ukazała mu się w formie snu lub przywidzenia. 3. Środki artystyczne: a) bardzo duża ilość pytań retorycznych unaoczniających wewnętrzne rozterki poety ogarniętego rozpaczą, b) celowe zastosowanie anafory (zaczynanie kolejnych wersów od wyrazów: czyś, czyliś), c) liczne zdrobnienia znamienne dla utworów poświęconych dzieciom. Renesansowe cechy trenów. 1. Zainteresowanie różnorodnymi aspektami życia człowieka (nie tylko radościami i szczęściem ale także smutkiem i cierpieniem). 2. Odwołanie się do wątków antycznych i mitologicznych (wzmianki o Charonie, Persefonie, poetce greckiej Safonie). 3. Uwypuklenie wartości talentu poetyckiego w podkreśleniu bólu J. Kochanowskiego po śmierci córki pogłębionego jeszcze świadomością, że odziedziczyła po nim talent poetycki, którego nie miała szansy rozwinąć. 4. Przywiązanie do życia ziemskiego wyakcentowane w ubolewaniu autora trenów, że jego przedwcześnie zmarła córka nie zdążyła poznać wszystkich uroków tego życia. 5. Znamionujące samodzielność myślenia (doceniana w dobie renesansu), chwilowe zwątpienie w możliwości życia pozagrobowego. Znaczenie J. Kochanowskiego w literaturze polskiej. 1. Stworzenie dzieł, które swoim wysokim poziomem dorównywały osiągnięciom literatury europejskiej; sam Kochanowski miał świadomość swoich szczególnych zasług w tym względzie czemu dał wyraz w słowach wstępu do tłumaczenia ?Psałterza Dawidowego?: ?I wdarłem się na skałę dumnej Kaliopy gdzie dotychczas nie było śladu polskiej stopy?. 2. Upowszechnienie przejętej od Horacego filozofii złotego środka współbrzmiącej z założeniami ideologii renesansu. 3. Konsekwentne dążenie do rozwijania i pogłębiania uczuć patriotycznych rodaków (akcentowanie ich szczególnej wartości we wszystkich niemal utworach). 4. Stworzenie arcydzieła liryki w cyklu trenów poświęconych Urszulce. 5. Udoskonalenie starych i wprowadzenie nowych gatunków literackich (nadanie językowi literackiemu znamion artystycznego kunsztu). Humanizm ?Żeńców? Sz. Szymonowica. 1. Szymon Szymonowic (1558-1629) jako jeden z najwybitniejszych przedstawicieli literatury pięknej polskiego odrodzenia (uzyskał nobilitację dzięki J. Zamojski, z którym współpracował przy organizowaniu drukarni w Zamościu). 2. Napisanie znacznej części utworów w języku łacińskim ?ody, elegie i epitalmia tj. pieśni weselne. 3. Zbiór ?Sielanek? napisanych w języku polskim a wydanych w roku 1614 (składa się on z 20 utworów) jako ta część literackiego dorobku Szymonowica, która przysporzyła mu sławy. 4. Najpopularniejsze utwory wchodzące w skład tego zbioru: ?Żeńcy?, ?Kołacze?, ?Pastuszy?, ?Pomorlica?, ?Wierzby?. 5. Bezpośrednie przyczyna napisania ?Żeńców? ? zdarzenia, którego świadkiem był sam autor w czasie jednej ze swych podróży: zobaczył ekonoma bijącego chłopki pracujące na pańszczyźnianym polu. 6. Treść sielanki- opis pracy pańszczyźnianych chłopek przy żniwach dozorowanych przez ekonoma. 7. Zaprezentowanie warunków tej pracy i życia chłopów za pomocą dialogów Oluchny i Pietruchny, piosenek śpiewanych przez Pietruchnę, a także wypowiedzi samego starosty. 8. Uwypuklające humanizm ?Żeńców? wyeksponowanie w utworze niezwykle trudnych warunków życia chłopstwa i doznawanych przez tę grupę społeczną krzywd: a) konieczności wykonywania ciężkiej pracy przy żniwach od wczesnego świtu do późnego zmierzchu niejednokrotnie bez możliwości odpoczynku nawet w najbardziej upalne dni (Oluchna mówi o tym, że pracujące kobiety są bliskie omdlenia), b) całkowite uzależnienie się od często zmieniających się humorów starosty ? ekonoma, który mógł bić pracujące kobiety z błahego powodu i niejednokrotnie nawet bez przyczyny, c)zmuszanie do pracy toż po przebytej chorobie przed odzyskaniem pełni sił (przykład Maruszki, która w takich właśnie okolicznościach została wypędzona do pracy przy żniwach i tam jeszcze zabita przez ekonoma). 9. Wynikające z uzależnienia Szymonowica od szlachty przemilczenie faktu, że właściwym sprawcą krzywdy chłopów był dziedzic, którego autor nie przedstawił ograniczając się do ukazania rzecznika jego interesów tj. starosty. M. Sęp Szarzyński jako prekursor baroku w literaturze polskiej. 1. Prekursorski charakter twórczości Szarzyńskiego (1550-1581), który żył w dobie renesansu ale w jego poezji wystąpiły wszystkie znamiona typowe dla literatury następnej epoki tj. baroku. 2. Dogłębna, humanistyczna wiedza tego poety zaprzeczającego jego nacechowanemu skromnością stwierdzeniu jakoby ?uczony mało pił wody?. 3. ?Rytmy albo wiersze polskie?- zbiór utworów tego poety wydany w roku 1601 obejmujący niewielką tylko część jego literackiej spuścizny (wzorował się w swoich utworach na Horacym i Kochanowskim). 4. Najbardziej znamienne cechy twórczości Mikołaja Sępa Szarzyńskiego określające jej prekursorski charakter: a) częste posługiwanie się kunsztowną formą sonetu (w dobie odrodzenia popularne były dwie jego odmiany takie jak włoska i francuska), b) stosowani dużej ilości wyszukanych przenośni, zwielokrotnionych epitetów, pytań retorycznych i antytez czyli przeciwieństw, a także przerzutni, c) operowanie długimi, zawiłymi zdaniami, d) wynikający z nieuleczalnej choroby poety konsekwentne odwracanie się od spraw życia doczesnego ku myślą ku Bogu i wieczności, e) uznanie katolicyzmu za najważniejsze wartości (sam poeta nazywał się: ?wielkim Panny Maryjnej służką?), f) traktowanie życia ludzkiego z wędrówką ku nieuchronnej śmierci. 5. Sonet- utwór liryczny składający się z czterech strof, z których dwie pierwsze są 4-ro wersowe i najczęściej maja charakter opisowy oraz układ rymów abba, zaś dwie następne są trzy wersowe, wyrażają uczucia i refleksje, a układ rymów mają dowolny. ?O wojnie nasze, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem?. 1. Przedstawienie człowieka jako istoty słabej, skazanej na nieustanną walkę z pokusami świata i ciała, która nie zapewnia mu jednak ostatecznego ukojenia (wynika to ze świadomości, że dramatyzm ludzkiego istnienia zamyka dopiero śmierć wiodąca ku spokojowi wiecznemu). 2. Autor odwołuje się do Boga jako jedynej nadziei i ostoi człowieka w zmaganiach z pokusami świata, ciała i szatana. 3. Posłużenie się przez poetę wyszukanymi środkami stylistycznymi ? nazwanie życia ziemskiego ?bytem naszym podniebnym?, zaś szatana ?srogim ciemności Hetmanem?. ?O nietrwałej miłości świata tego?. 1. Znamienne dla Szarzyńskiego uwypuklenie rozdwojenia ludzkiej natury: na ciało człowieka skłaniające go ku dobrą materialnym, doczesnym (bogactwo, władza, uroda) ulegającym przemijaniu i zepsuciu, i nie uwalniającym jednakże od trwogi przed nieszczęściem i śmiercią; i duszę skłaniającą ku celom wyższym, szczególnie najszlachetniejszego rodzaju miłości jaką jest miłość Boga i bliźniego. 2. Uznanie Boga i miłości do niego za wartość najwyższą, nazwanie go ?wieczną i prawą pięknością?, a także ?celem swej miłości?. 3. Najbardziej znamienne (typowe dla twórczości Szarzyńskiego i poezji barokowej) środki formalne zastosowane w tym utworze: a) długie, rozbudowane zdania, b) pytania retoryczne, c) wiele epitetów (?wiecznej i prawej piękności?), d) przeciwstawienia czyli antytezy (?i nie miłować ciężko, i miłować nędzna pociecha?), e) częste stosowanie przerzutni i szyku przestawnego. Ideowe i artystyczne osiągnięcia literatury polskiego odrodzenia. 1. Stworzenie dzieł dorównujących swoim wysokim poziomem osiągnięciom literatury europejskiej (?Treny? Kochanowskiego). 2. Zgodne z ideałami renesansu uwypuklenie wartości uczuć patriotycznych poprzez prezentację wzorców postaw nacechowanych miłością do ojczyzny jak też zdecydowane piętnowanie prywaty i obojętności wobec spraw kraju. 3. Preferowanie renesansowej radości życia i nawoływanie do umiejętnego korzystania z każdej chwili sprzyjającej tej radości. 4. Prezentacja całokształtu problemów związanych z egzystencją człowieka na ziemi (społecznych, politycznych, osobistych). 5. Propagowanie ideałów humanizmu i humanitaryzmu widoczne w podejmowaniu prób występowania w obronie pokrzywdzonego człowieka i piętnowania niesprawiedliwości prawa (?Żeńcy? Szymonowica, publicystyka A.F. Modrzewskiego, ?Krótka rozprawa? M. Reja). 6. Udoskonalenie starych i wprowadzenie nowych gatunków literackich (pieśń, sonet, fraszka sielanka, tren, dramat). 7. Zapoczątkowanie rozwoju polskiego drukarstwa. 8. Udoskonalenie polskiego języka literackiego głównie dzięki zasługom Kochanowskiego.
