MŁODA POLSKA ROZDZIOBIĄ NAS KRUKI WRONY Tematem tego opowiadania jest wątek powstania styczniowego – ukazanie śmierci powstańca. Żeromski demaskuje mit o powstaniu – wspólnej walki szlachty i chłopów, wskazuje klęskę powstania styczniowego – to był czyn, który był na nią skazany, bo nie jednoczył ludzi. Winrych wybiega w przyszłość – dopiero po klęsce ludzie będą znajdowali elementy i podstawy swojej polityki – stańczyków, lojalistów – którzy chcieli ugody z zaborcą. Rozprawia się z gloryfikacją powstania, mówi, że twórcy będą fałszować historię. Rozprawia się ze sposobem pokazywania powstania przez pozytywistów. Winrych w swych myślach przedśmiertnych ma nadzieję na nieśmiertelność duszy oraz idei. Wierzy, że ktoś ją podejmie. Przedstawiona jest rzeczywistość powstania. Nowelka pozbawiona jest komentarza do czytelnika – mają przemawiać fakty. Chłop dziękuje Bogu za to, co udało mu się zabrać. Za postępek chłopa Żeromski wini społeczeństwo, które spowodowało jego zniszczenie. Oskarża szlachtę za ciemnotę, nędzę, niewolę i polityczną nieświadomość ludu. Przyczyny klęski powstania – miało doprowadzić do uwłaszczenia chłopów, spotkało się z ich niezrozumieniem, bo nieświadomi politycznie chłopi, wrogo nastawieni do powstańców i powstania, często nawet współpracują z Rosjanami. Wynika to z tego, że od szlachty polskiej doczekali się krzywd i niewolnictwa. Sami nie wiedzieli w jakiej sprawie walczą, nie czuli się związani silnymi narodowymi więzami ze społeczeństwem polskim. Krytyka gotowości do współpracy z zaborcą, gdy powstanie upada. Oskarżenie szlachty za doprowadzenie chłopa do takiej sytuacji. Pokazanie skłonności chłopów do czerpania korzyści z czyjejś klęski i tragedii. Jest to tym bardziej drastyczne, jeżeli zestawimy to z heroizmem i bohaterstwem powstańców. Naturalizm – w opisach (jedzenie koni przez wrony, itd.), obrazach cierpienia; w pokazywaniu ciemnych stron człowieka; drobiazgowe, bardzo szczegółowe opisywanie zdarzeń – wrony, zabijanie powstańców. LUDZIE BEZDOMNI Ukazanie się Ludzi bezdomnych (1899) stało się wydarzeniem literackim i ideowym. Powieść ta ugruntowała pozycję pisarza, od momentu jej wydania cieszyła się wielką popularnością. Stefan Żeromski w niezwykle staranny sposób przygotowywał się do jej pisania, m.in. zbierał materiały o domu noclegowym Chateau Rouge w Paryżu. Ważną rolę odegrał też jego wcześniejszy pobyt w Nałęczowie (w powieści Cisy), a także zaznajomienie się z warunkami pracy i życia górników w Zagłębiu. Akcja powieści toczy się u schyłku XIX wieku, w Paryżu, Warszawie, Cisach i Zagłębiu. Bohaterowie utworu Tomasz Judym – młody lekarz-chirurg, syn warszawskiego szewca alkoholika. Dzięki sprzyjającym okolicznościom życiowym udało mu się zdobyć wykształcenie i wyjechać do Paryża na praktykę lekarską. Za swoje posłannictwo uważa pomoc ludziom ubogim, jest wrażliwy na ludzką krzywdę. Początkowo szuka pomocy i współpracy z innymi lekarzami. Nie widzi jednak z ich strony zainteresowania losem ludzi z nizin społecznych, dlatego wybiera samotną walkę o poprawę warunków bytowych najbiedniejszych. W imię swoich ideałów odrzuca miłość Joasi w obawie, że zakładając rodzinę stanie się egoistą i człowiekiem nieczułym na problemy społeczne. Joasia Podborska – dwudziestokilkuletnia panna, przyjaciółka pani Niewadzkiej, guwernantka Natalii i Wandy Orszeńskich. Joasia jest ładną, mądrą, pracowitą i wrażliwą na piękno dziewczyną. Zakochuje się w Tomaszu Judymie i ma nadzieję na szczęśliwą przyszłość u jego boku. Pragnie go wspierać, pomagać mu, nie boi się trudów, biedy, ciężkiej pracy. Wiktor Judym – brat Tomasza, robotnik i działacz rewolucyjny. Poszukiwany przez policję wyjeżdża najpierw do Szwajcarii, a potem wraz z żoną i dziećmi do Ameryki. Niewadzka – bogata wdowa po założycielu uzdrowiska w Cisach, wychowuje wnuczki Natalię i Wandę. Natalia Orszeńska – siedemnastoletnia panna, odważna, niezależna, łamie utarte konwenanse i ucieka z młodym lekkoduchem, Karbowskim. Wanda Orszeńska – młodsza siostra Natalii. Korzecki – inżynier, dawny znajomy Judyma, proponuje mu objęcie posady przy kopalni Sykstus . Inżynier jest zaangażowany w działalność konspiracyjną. Korzecki jest typowym dekadentem, samotnym, znużonym życiem, toczącym nieustanną, wewnętrzną walkę ze śmiercią , ciągle dręczą go rozterki i niepokoje egzystencjalne; popełnia samobójstwo. Węglichowski – lekarz, dyrektor zakładu w Cisach. Jan Bogusław Krzywosąd Chobrzański – administrator zakładu w Cisach, człowiek o burzliwej przeszłości, znawca antyków i dzieł sztuki. Les-Leszczykowski – kupiec wspomagający młode talenty, razem z przyjaciółmi organizował uzdrowisko w Cisach. Powstaniec, który z powodu swej przeszłości politycznej musiał opuścić ojczyznę. SYZYFOWE PRACE W powieści Syzyfowe prace (1898) Stefan Żeromski ukazał perfidię i okrucieństwo systemu ucisku i wynarodowienia, stosowanego przez carat, a zarazem nowe narodziny patriotycznego oporu i dążeń narodowo-wyzwoleńczych. Swobodne przetworzenie materiału wspomnieniowegopozwoliło pisarzowi zamknąć w Syzyfowych pracach dwie przenikające się wzajemnie prawdy realistyczne – jedną, powszechnie sprawdzalną i powtarzalną, o typowych przeżyciach wiodących od ufnej naiwności dziecięcej ku pierwszym spotkaniom z powagą życia, ku decyzjom, poprzez które młody człowiek określa swe miejsce w społeczeństwie. I prawdę drugą – o sytuacjach historycznych i ideowych, w jakich dorastało pokolenie urodzone po klęsce ostatniego powstania. Żeromski z zadziwiającą – przy tak krótkim dystansie czasowym – celnością wyboru pokazuje, jak z chaosu sprzecznych tendencji (ich skomplikowaną różnorodność warto tu uprzytomnić sumarycznym choćby wyliczeniem: uraz klęski wyradzający się w zastraszony lojalizm i zręczna taktyka rusyfikatorów; opóźnione echa pozytywizmu przynoszące ferment intelektualny, a zarazem wykruszający opór narodowy; utajone, ale żywotne tradycje powstania i wielka siła romantycznej poezji; odruchy buntu wniesione przez młodzież ludową i promieniowanie kółek konspiracyjnych) wyrasta świadomość narodowa i wrażliwość społeczna młodego pokolenia. O wszystkim tym pisano po Żeromskim jeszcze wiele, nieraz subtelniej i głębiej, zwłaszcza w opisie psychologicznych perypetii dojrzewania. Nowatorstwo jednak Syzyfowych prac tak wielostronnie i głęboko zapisało się w naszej tradycji literackiej, że późniejsze, choćby doskonalsze osiągnięcia nie umniejszyły znaczenia tej powieści. Żarliwy patriotyzm Żeromskiego, począwszy od wczesnych utworów, przechodzi niekiedy w nacjonalistyczne rozjątrzenie. DYLEMATY MORALNE BOHATERÓW ŻEROMSKIEGO Doktor Piotr – problem moralny wynika z konfliktu pokoleń, innych warunków wychowania i niezrozumienia. Ojciec okrada robotników, lecz nie uważa tego za niesłuszne – uważa ich za istoty niższego rzędu – za te pieniądze opłaca naukę syna. Wykształcony syn, oburzony postępowaniem ojca, nie mogąc przejść nad tym do porządku dziennego, wyjeżdża, decydując się tym samym na samotność, wyobcowanie ze środowiska. Zostawia jednak ojca nieświadomego winy, gdyż ten ma utrwalony przez pokolenia stosunek do chłopa – uważa, że uczucie do syna jest ważniejsze. Ludzie bezdomni – Judym chciał postępować zgodnie z ideałami pozytywizmu, lecz było to nierealne, gdyż nie brał pod uwagę możliwości ekonomiczno-gospodarczych. Jego idealizm kłóci się z chęcią znalezienia rodziny, z miłością do Joasi (rozrywany wewnętrznie, nie wie, której z tych rzeczy się poświęcić). OPOWIADANIA ŻEROMSKIEGO- POSTAWA WOBEC SPRAW CZŁOWIEKA Określany jako sumienie narodu , Stefan Żeromski w nowelach zajmuje się obroną pokrzywdzonych, troszczy się o dobro publiczne, lituje się nad biednymi i nieszczęśliwymi. W nowelach dotyczących powstania zajmuje się losami pojedynczych ludzi, przedstawia ich osobiste tragedie. Poprzez naturalistyczne obrazy bez komentarza porusza czytelnika, wzbudza żal i zainteresowanie dolą chłopa. Losy człowieka są częścią dramatu, który rozgrywa się w naturze, podkreśla złe traktowanie chłopów przez dziedzica. Zmierzch – opis tragedii matki, która nie może zająć się dzieckiem, bo musi pracować, aby przeżyć. Beznadziejność egzystencji, problemy deklasacji szlachty i awansu społecznego, konflikt między synem a ojcem ( Doktor Piotr ). NATURALIZM ŻEROMSKIEGO I REYMONTA Stefan Żeromski Nowele – bardzo dokładne i drastyczne opisy zdarzeń (zabicie powstańca w Rukiw , cierpienie matki w Zimie , ukazywanie ciemnych stron człowieka w Rukiw ), pokazywanie degeneracji fizycznej, psychicznej i moralnej (bicie żony w Zmierzchu ), brak komentarza – treść ma wstrząsnąć czytelnikiem – dlatego jest tak drastyczna, podkreślenie beznadziejności chłopskiej egzystencji, której ci nie mogą zmienić. Ludzie bezdomni – uprzywilejowanie opisów drastycznych – wędrówka Judyma na Ciepłą i Krochmalną, opisy mieszkań i warunków życia ludzi, praca w fabryce cygar, opisy czworaków w Cisach, dom noclegowy w Paryżu, osada górnicza, przedstawienie problemów moralnych, brak komentarza. Władysław Reymont Chłopi – drastyczne opisy uniesień miłosnych, nędzy; koncepcja losów człowieka: zdeterminowanie biologiczne, walka o byt, konieczność ulegania rytmowi przyrody, instynktom, impulsom, namiętnościom; kierowanie się emocjami, a także ambicjami związanymi z pozycją społeczną. CHŁOPI Powieść Reymonta podzielona jest na cztery części: Jesień, Zima, Wiosna, Lato. Podział taki podkreśla związek życia ludzkiego z naturą, jego ciągłość i trwałość, a jednocześnie jego dynamiczność, jego nieustanne zmiany, które zawsze się dokonują mimo odwiecznego porządku. Tytuł odzwierciedla dokładnie treść utworu, bowiem jego bohaterem są chłopi, ich życie rodzinne i gromadzkie, zajęcia rolniczo-gospodarskie, obrzędy świeckie i religijne. Język powieści oparty jest na gwarze łowickiej, którą autor znał bardzo dobrze. Nie jest to jednak czysta gwara, Reymont świadomie ją stylizuje, by stała się bardziej przystępna dla współczesnego czytelnika. Język utworu najbardziej jest zbliżony do gwary w partiach dialogowych, w narracji bezpośredniej i momentach nastrojowych autor wprowadza język literacki. Akcja powieści nie ma wyraźnego wątku centralnego. Na plan pierwszy wysuwają się wątki związane z rodziną Borynów – małżeński dramat Macieja i dzieje romansu Jagny i Antka. Są one mocno rozbudowane dlatego, że w losy Borynów wplatają się problemy istotne dla całej lipeckiej zbiorowości. To, co kształtuje życie chłopów, to zjawiska typowe dla społeczności wiejskiej, tworzące ze wsi odrębną, swoistą formację kulturową. Wieś podzielona jest na najbogatszych, średniozamożnych, biedotę i komorników. Bogacze trzymają się razem, z biedotą, którą gardzą, nie utrzymują kontaktów. Na wesele Boryny zaproszono tylko najzamożniejszych gospodarzy. Bogatego Macieja nie obchodził los biedoty. Kiedy proszono go o interwencję u dziedzica w sprawie zatrudniania najuboższych przy wyrębie dworskiego lasu, zdecydowanie odmówił. Ciekawe jest to, że ci, którzy nie mają nic, sami czują się mniej warci, jakby sam fakt posiadania podnosił człowieka we własnych oczach i oczach innych. Kiedy Hanka, jako żona Antka Boryny weszła do środowiska najpierwszych we wsi, zajmowała w kościele miejsce blisko ołtarza, przeznaczone dla najbogatszych. Kiedy została wyrzucona przez Macieja i musiała powrócić do dziadowania , nie miała już odwagi stanąć między gospodarzami. Z kolei Kuba, zajmujący w kościele ostatnie miejsce, gdy stał się posiadaczem złotówki, pchał się śmiało ku przodowi i śpiewał pełnym głosem, rzucił ostentacyjnie pieniądz na tacę i jak inni swobodnie wybierał resztę. Niełatwy los mieli we wsi komornicy. Nikt się z nimi nie liczył, nikt o nich nie pamiętał. Przypominano sobie o nich, kiedy byli potrzebni wsi. Tak było wtedy, gdy Lipce podjęły decyzję walki o las. Kiedy jednak przestali być użyteczni, znowu o nich zapominano. Gdy chłopi odsiadują w więzieniu karę za bijatykę z dworską służbą, zorganizowana została pomoc sąsiedzka dla lipeckich kobiet, ale do komornic nikt nie zajrzał. W niewiele lepszej sytuacji znajdowała się służba wiejska. Wprawdzie ma zapewniony jaki taki dach nad głową i posiłek, ale odpłacać za to musi ciężką pracą od świtu do nocy, a za wynagrodzenie musi jej wystarczyć byle jaki przyodziewek, para portek na rok lub kilka rubli. Swoistymi cechami, ściśle związanymi z życiem społeczności wiejskiej, charakteryzuje się postawa chłopa wobec wyboru autorytetów, którym oddaje prawo przodownictwa w gromadzie. Miernikiem wartości człowieka jest ilość posiadanej ziemi i inwentarza, siła charakteru, pracowitość oraz umiejętność dobrego gospodarowania. Dlatego poważaniem całej wsi cieszył się Maciej Boryna, właściciel 30 mórg gruntu i znakomity gospodarz. Do niego, a nie do wójta – przedstawiciela wsi z urzędu – zwracają się chłopiwe wszystkich ważniejszych sprawach gromadzkich. Wprawdzie jest on czasami bezwzględnym i wyrachowanym egoistą, ale wieś mu to wybacza. Postać Boryny zyskała wyraźnie sympatię i uznanie samego Reymonta. Pracę rolnika, jej trud i efekty uznał pisarz za błogosławioną misję, która służy całej przyrodzie i całej ludzkości. Świadczy o tym niezapomniana scena śmierci Macieja Boryny. Półprzytomny chłop idzie na pole, nabiera w koszulę ziemi o rozsiewa ją ruchem ręki, z którym zrósł się od lat, który zna tak dobrze, że może go wykonać bezwiednie, bez świadomości tego co robi. Wyrazem najwyższego hołdu złożonego trudowi rolnika jest przedśmiertna wizja Boryny, w której Bóg osobiście zaprasza go do siebie: (…) niebosię rozwarło przed nim, a tam, w jasnościach oślepiających Bóg Ojciec, siedzący na tronie ze snopów, wyciąga u niemu ręce i rzecze dobrotliwie: Pódzi-że, duszko człowiecza, do mnie. Pódzi-że, utrudzony parobku… . Z powyższą sprawą wiąże się ściśle następna – pragnienie posiadania ziemi. Chłop żyje dzięki ziemi, żyje dla ziemi, dla niej też się żeni. Dominikowa wydaje Jagnę za mąż za znacznie starszego Borynę tylko dlatego, że udało się jej wymusić na nim zapis 6 morgów ziemi na rzecz córki. Posiadanie ziemi to nie tylko gwarancja spokojnej egzystencji, to także szacunek otoczenia i mocna pozycja w rodzinie. Człowiek bez gruntu to jak bez nóg, tula się ino, tula, a do nikąd nie zajdzie . Z pragnienia jego posiadania wyrósł spór pokoleniowy o ziemię. Znamienne dla chłopów myślenie kategoriami ekonomicznymi powoduje, że niektórzy z nich do końca swego życia nie chcą odpisać ziemi dzieciom. Wiedzą bowiem, jaki los spotkał tych, którzy to zrobili. Ojciec Hanki, stary Bylica, żyć musi jak dziad, godzić się na nie zawsze łaskawy chleb u córki, aż wreszcie decyduje się na żebraninę pod kościołem, by zdobyć choć trochę grosza, a tym samym choć trochę niezależności. Dzieci Jagustynki wygnały ją z domu, kiedy odpisała im gospodarkę. By jakoś żyć, wynajmuje się u gospodarzy do każdej roboty. Własne nieszczęście i własna krzywda zrodziły w niej zapiekły żal do świata i ludzi. Zepchnięta na margines życia, swój ból maskuje kpiną i śmiechem – tyla mojego, co się pośmieję – mówi. Tragiczny los spotkał Agatę, która każdego roku przez jesień i zimę wędruje w poszukiwaniu choćby lichego zarobku, wracając do dzieci tylko na wiosnę i lato, gdyż może przydać się w gospodarstwie, a przez to zasłużyć na strawę i kąt pod własnym przecież dachem. Strach przed pójściem na wycug , przed życiem na łasce dzieci powoduje, że stary Boryna nie chce odpisać ziemi Antkowi. Choć jest to powodemczęstych awantur, choć syn go często nienawidzi, to jednak Maciej wie, że ma w domu autorytet, a Antek go szanuje i słucha. Nie odpisuje ziemi synom Dominikowa i może być panią całą gębą i traktować synów jak parobków. Kolejną cechą, charakteryzującą wieś jako odrębną formację społeczną, jestsolidarność gromadzka. Rozwarstwieni i często skłóceni ze sobą chłopi, w sprawach istotnych dla wsi potrafią stworzyć zwartą jedność. Wystarczy wymienić tu walkę o las, zebranie w sprawie rosyjskiej szkoły w Lipcach czy historię samosądu nad Jagną. Powróćmy do Macieja i Antka. Gdy wieś podjęła decyzję walki z dworem o las, stary Boryna początkowo się waha, gdyż woli nie zrywać dobrych kontaktów, jakie go łączyły z dziedzicem; ale gdy poczuje więź, jaka go łączy ze sprawą wszystkich lipeckich gospodarzy, odda się jej bez reszty i bez wahania przyjmie stanowisko przywódcy. Dla ratowania interesów wsi nie pójdzie na żadne ustępstwa, zaryzykuje nawet własnym życiem. Podobną więzią z gromadą związany jest Antek. Kiedy wieś wypędza Jagnę, Antek nie stanie w jej obronie. Woli nie narażać się zbiorowości, by obejmując gospodarkę po ojcu zachować równy mu prestiż i przodujące stanowisko w gromadzie. Wzruszające przejawy owej więzi gromadzkiej występują wtedy, gdy którąś z rodzin los dotknie nieszczęściem lub gdy ktoś potrzebuje po prostu ludzkiej pomocy. Wielu znajduje się wtedy takich, którzy wesprą potrzebujących, poratują materialnie lub choćby dobrym słowem. Krytyka literacka nazwała dzieło Reymonta epopeją chłopską, zawiera bowiem to, co zgodnie z tradycją epopeja zawierać powinna – rozległy i wszechstronny obraz społeczeństwa lub reprezentatywnej jego części, ukazanych w przełomowym momencie historycznym. Bohaterem powieści są chłopi, najliczniejsza grupa narodu, ukazani w różnych sytuacjach, w konkretnych układach strukturalnych wsi, w codziennej pracy i dniach świątecznych. Poznajemy dwa istotne urzędy wiejskie – gminę i parafię, wprowadza się nas w życie parobków i komorników, do izby bogaczy i biedoty, do karczmy i kościoła, do pokojów organisty i księdza i w dostatni świat dziedzicowego dworu. Wciągają nas pasjonujące obrzędy związane z pracą na roli, jak np. sianokosy, w czasie których stosowane są reguły obyczajowe, ustalone wielowiekową tradycją, czy tradycyjne jarmarki, prezentujące dorobek pracy w polu i zagrodzie. Według ustalonego porządku przebiegała uczta wigilijna. W czasie wizyt w konkretnej sprawie nie wypadało od razu przystępować do rzeczy, ale długo i zawile dyplomatyzować by po rozmowie o wszystkim i niczym wyłożyć cel odwiedzin. Obyczaj rządzi wyprawianiem chrzcin, zaręczyn, wesela i pogrzebu, on utrwalił chodzenie z niedźwiedziem czy kogutkiem, pochowek śledzia czy dyngus, formy przyjmowania księdza przybywającego po olędzie i obdarowywanie go za duszpasterską posługę. Szatkowanie kapusty i darcie pierza to także przyjęty obyczaj wspólnych zgromadzeń, w czasie których była okazja do zabaw, a także do posłuchania legend i baśni i poznania nowinek ze świata. Ogromną rolę, podobnie jak w Panu Tadeuszu , odgrywa w Chłopach przyroda. Jest ona realną potęgą żywiołową, regulującą życie chłopa jako rolnika i wpływającą na jego życie osobiste. Nieustanna zależność od przyrody powoduje, że bohaterzy powieści stają się żywiołowi, dzicy i prawdziwi jak sama natura. Takie też są rodzinne i sąsiedzkie spory kończące się nieraz krwawymi bijatykami, taka jest namiętna miłość Antka do Jagny. Takie dzikie i szalone są zabawy, podczas których rozbawiony tłum tworzy jedno zbiorowe ja , nie pamiętające o niczym prócz własnej uciechy. Przełom XIX i XX wieku to wprawdzie jeszcze czasy starych układów i tradycji we wsi, ale jest to już zapowiedź zbliżającego się przełomu, głównie w świadomości klasowej i społecznej chłopów. Niemałą rolę odegrały w tym wydarzenia rewolucji 1905 roku, a przede wszystkim działalność oświatowa Rocha, jego wysiłki obudzenia w chłopach poczucia społecznej krzywdy i świadomości tkwiącej w nich siły. Kiedy ksiądz usiłuje ostudzić bojowe nastroje we wsi przed walką o las, Antek mu odpowiada: Póki się z nami nie ugodzi, to ani chojaka ruszyć nie damy… A nie damy i tyle… (…) Jak się parę łbów dworskich siekierami rozwali, to zaraz będzie sprawiedliwość . Nawet spychani na margines życia gromadzkiego komornicy upominają się o swoje prawa. Gdy zarysowuje się szansa parcelacji gruntów dworskich, Kobus domaga się ziemi także dla najbiedniejszych, na którą najwięcej szans mają najzamożniejsi. Chłopi w swoim szerokim epickim obrazie przedstawiają więc zarówno barwną panoramę codziennego życia chłopów, jak i dokonujące się w nichzmiany, które przeistoczą kiedyś strukturę ekonomiczną i obyczajową wsi. DLACZEGO CHŁOPI TO EPOPEJA WSI POLSKIEJ 1. Bohater zbiorowy – cała wieś (tak jak w Panu Tadeuszu – epopei narodowej). 2. Czas powtarzalny, święty, wieczny. Powtarzalny – cykliczny, nie można go cofnąć ani zatrzymać; pory roku regulują życie chłopów. Święty, bo niezmienny, niezależny od niczego – jedyna wartość, która się nie zmienia; obrzędowy rok kościelny wyznacza czas. 3. Fabuła epizodyczna. 4. Wyeksponowanie przyrody – człowiek uzależniony od przyrody, która zmusza go do podjęcia działań (zima – odpoczynek); karmi, ale wymaga maksimum poświęceń; chłop ściśle związany z cyklem przyrody i pogodą – pory roku wpływają na nastrój ludzi. 5. Szczegółowość opisów, realizm; przedstawienie struktury społeczeństwa; codzienne życie chłopów, najciekawsze sprawy, etnograficzny zapis obrzędów i obyczajów, naturalizm – drastyczne sceny. 6. Uniwersalność czasu, odgrodzenie Lipiec od świata – cały świat jest kształtowany przez przyrodę, ziemię, gospodarstwo, rodzinę, czyli gromadę. CHŁOP POTĘGĄ JEST ………….. . Wesele – chłopi garną się do polityki, chcą się interesować krajem, ale są zacofani i nie mogą być równorzędnym partnerem dla inteligencji. Chcą się do niej zbliżyć, ale ta boi się ich. Gotowi do działania, czekają na wodza – chcą aktywnie uczestniczyć w powstaniu. Gdy inteligencja zawodzi, czują, że są zdradzeni. Mają pretensje, że inteligencja bawi się nimi, a nie dostrzega trudności. Ciągle jednak przechowują wartości narodowe w tradycji, stają sięcoraz bardziej uświadomieni społecznie, ale ciągle jeszcze zbyt ciemni i nieokrzesani . Zmierzch , Zapomnienie – chłop zezwierzęcony , zdegenerowany przez biedę,żyje z dnia na dzień, staje się przedmiotem (tak traktuje go dziedzic – porównanie do świata zwierząt w Zapomnieniu ). Chłop jest manipulowany, gdyż nie zna prawa. Brakuje mu jakichkolwiek wyższych uczuć, nie kocha rodziny, nie wie, ile ma dzieci. Nieludzko pracuje, aby przeżyć. Nie myśli o niczym poza egzystencją. W takiej sytuacji nie ma mowy o powstaniu narodowym. Podobnie jest w noweli Rozdzióbią nas kruki, wrony… , gdzie chłop zabiera rzeczy należące do powstańca, nie przejmując się zupełnie toczącym się powstaniem. Chłopi w tych nowelach mają niewiele wspólnego z hasłem Wyspiańskiego. Ludzie bezdomni – tu chłopi są biedni, pozostają bierni wobec wydarzeń, nie przejawiają żadnej inicjatywy, żyją w swoim świecie, mają małe możliwości i wiedzę i nie starają się tego zmienić. Chłopi – chłop jest przeświadczony, że ziemia jest jego żywicielką, od której zależą wszelkie plany, że jest nierozerwalnie związany z naturą, a wszystko zależy od ilości posiadanej ziemi; kult pracy. Społeczność chłopska rządzi się swoimi prawami, zbiorowość decyduje o moralności. Chłopi są gotowi do obrony interesów wsi, nieufni wobec dworu, religijni, okrutni wobec nieużytecznych. Reymont: duża znajomość wsi, opis realistyczny, panoramiczny, posiada wartości uniwersalne, nie wyszczególnia tematu. Żeromski: opis tendencyjny, widzi tylko biedotę, chce wstrząsnąć społeczeństwem, przedstawia sytuację ekonomiczną.Wyspiański: wyszczególnia sprawy narodowe. MORALMOŚĆ PANI DULSKIEJ Tragifarsa kołtuńska, jak nazwała swój dramat autorka, nie figuruje w rejestrze gatunków. Jest to zestawienie dwóch krańcowych gatunków. W tragedii bohater zostaje postawiony przez los wobec konieczności dokonania wyboru pomiędzy dwiema równie umotywowanymi, ale sprzecznymi ze sobą racjami. Farsa natomiastto typ komedii opierającej się na humorze sytuacyjnym, który nie ma żadnych funkcji moralizatorskich, a jedynie bawi. Pozostaje wyjaśnienie jeszcze znaczenia słowa kołtun. Jest to nazwa domniemanej choroby lub po prostunie czesana, posklejana czupryna. Słowo to stało się z czasem symbolem ciemnoty i braku kultury. Młodzież młodopolska określała tak człowieka zacofanego, mającego dziwaczne, niesłuszne poglądy i obyczaje etyczne. Najczęstszym obiektem ataków młodych artystów stało się mieszczaństwo, jako typowy przykład kołtunerii. Dostrzegano w nim ostoję zacofania, moralnej i ideowej obłudy oraz ograniczenia potrzeb życiowych do posiadania. Zdemaskowanie tych cech kołtuńskich jest właśnie celem G. Zapolskiej i jej tragifarsy.Jako pierwsza na scenie pojawia się pani Aniela i wywołuje lekki uśmieszek swoim niedbałym strojem, dokładnie opisanym w didaskaliach (przydeptane pantofle, przerobiony kapelusz, pierze we włosach). Pani Aniela ma chytre, niespokojne oczy oraz piskliwy i krzykliwy głos. Wrzask Dulskiej będzie rozbrzmiewał podczas całego dramatu. Nie przeciwstawi się mu sterroryzowany przez żonę Felicjan, pozorny tylko będzie bunt Zbyszka. Dulska ma bowiem w domu władzę absolutną. Wszystkie te elementy składają się na farsowy charakter dramatu. Tragedię stanowi tu natomiast obłudna moralność Dulskiej, dwulicowość jej zachowań w domu i na ulicy, gra pozorów, nietolerancyjny i agresywny światopogląd. Dulska zmusza ludzi, by się jej podporządkowali, niepodporządkowanych – niszczy. Tragiczna jest także naturalna kolej rzeczy, że dzieci przejmują cechy i światopogląd po rodzicach. Mechanizm ten widzimy na przykładzie Heli i Zbyszka. Dramat prowadzi do bardzo pesymistycznych wniosków: moralny klimat tej mieszczańskiej rodziny działa zabójczo na młode pokolenie. Tragiczny jest także los służącej Heli. Postać Zbyszka waha się pomiędzy ujęciem dramatycznym i farsowym. Wynika to z kontrastu: jego szybkie i szokujące swą odwagą decyzje, stanowcze i ostateczne w rzeczywistości okazują się słowami bez pokrycia. Jest on bowiem człowiekiem słabym i tchórzliwym. Efekty farsowe i komediowe wynikają z przeciwstawienia charakterów, moralności i mentalności (np. zapsuta Hela i naiwna Mela), z kontrastu pomiędzy całkowicie biernym Dulskim i jego aż nazbyt czynną małżonką. MIESZCZAŃSTWO W MORALNOŚCI……… W utworze Zapolska ukazuje zakłamanie społeczeństwa, niewolnicze przywiązanie do pieniądza i wartości materialnych, brak jakiejkolwiek moralności.Mieszczanie głoszą hasła świętego życia rodzinnego, lecz w rzeczywistości rodziny są rozbite. Wszystkimi tymi słowami chcą zamaskować prawdziwe motywy – chciwość i zazdrość. Liczą się dla nich tylko te osoby, które mają pieniądze. Boją się plotek i skandalu, dlatego wyznają zasadę, że brudy swoje trzeba prać w domu, aby nikt o nich nie wiedział – stąd bierze się właśnie fałszywy obraz rodziny poza domem. DEKADENTYZM SYMBOLIZM IMPRESJONIZM Co to jest dekadentyzm, symbolizm, impresjonizm i w jakich utworach pisarzy Młodej Polski znajduje swe odbicie? Dekadentyzm – postawa, którą cechuje irracjonalizm i pesymizm. Uznaje bezsensowność istniejących form społecznych. Bezsilność jednostki ludzkiej prowadzi do charakterystycznego buntu artysty przeciw społeczeństwu – sztuka dla sztuki, wolna od celów społecznych i użytkowych. Postawa bierna – nirwana, postawa aktywna – krytyka filistra, ucieczka w poezję. Charakterystyczne utwory to Koniec wieku XIX i Przeżytym Kazimierza Przerwy Tetmajera. Symbolizm – dążenie do wyrażania w sztuce wiecznych i ogólnoludzkich problemów duchowych, których istoty docieka się nie na drodze poznawania rozumowego, lecz intuicyjnie i emocjonalnie, głównie dzięki symbolom. Charakterystyczne utworyto: Anioł Pański (Kazimierz Przerwa Tetmajer), Krzak dzikiej róży (Jan Kasprowicz), Dies Irae , Deszcz jesienny (Leopold Staff). Impresjonizm – w poezji charakterystyczna metoda kompozycji wiersza, zespół luźnych obrazów bądź refleksji, odzwierciedlających zmienne wrażenia twórcy,utrwalanie przelotnych wrażeń. Etap przeobrażenia poglądu naturalistycznego – artysta może utrwalić tylko swoje przelotne wrażenie, moment, bo świat jest zmienny. Cechy (dotyczące głównie malarstwa): – próba uchwycenia chwilowego wrażenia optycznego, – subiektywizm, – nowy warsztat malarski: 8 jasnych kolorów, – eliminacja z obrazu jednolitej plamy, – operowanie światłocieniem, grą świateł, – nowa tematyka: miejska codzienność, – wyjście w plener. Charakterystycznym utworem jest Widok ze Świnicy do doliny Wiechlickiej Kazimierza Przerwy Tetmajera. NATURALIZM PROZY MŁODOPOLSKIEJ Emil Zola sformułował główne założenia kierunku naturalistycznego: – literatura powinna naśladować rzeczywistość w sposób ścisły i szczegółowy, odtwarzać zaobserwowane fakty, dążyć do fotograficznej wierności; – nie ma tematów zakazanych dla literatury, pisarz powinien sięgać również do spraw najciemniejszych i drażliwych; – pisarz, podobnie jak uczony, szuka przede wszystkim prawdy – ukazuje rzeczywistość w sposób obiektywny. Rygorystyczne wymogi stawiane przez E. Zolę powodowały, że naturalizm bardzo rzadko był konsekwentnie realizowany. Wynikające z niego tendencje artystyczne wzbogacały jednak różnorodne techniki pisarskie i wkomponowywały się w odmienne koncepcje literatury. Ze względu na unaukowienie twórczości, do naturalizmu sięgali pozytywiści. Odwaga sięgania po tematy uznane wcześniej za wstydliwe , prowadząca do moralnego szokowania mieszczańskich odbiorców, skłaniała ku naturalizmowi także modernistów. Porównajmy teraz, jak dalece różnym celom technika ta miała służyć, na przykładzie twórczości Stefana Żeromskiego i Władysława Reymonta. Bohaterowie Żeromskiego osadzeni byli przede wszystkim w narodowej tradycji kulturowej, a nie w naturze, co wyraźnie oddalało twórczość Żeromskiego od naturalizmu. Pisarz korzystał jednak bardzo często z naturalistycznej techniki opisu, nie wahającej się przed pokazywaniem najbardziej nawet drastycznych szczegółów – zachowywał się rzeczywiście jak badacz, zmuszony do analizy przykrego zjawiska ( Rozdzióbią nas kruki, wrony… – drapieżne ptaki atakują konia i człowieka; sceny z okresu rewolucji w Przedwiośniu ). Bliska naturalizmowi była też w twórczości Żeromskiego tendencja sięgania po tematy najtrudniejsze zarówno w sferze obyczajowej ( Dzieje grzechu ), jak i w analizie przeszłości narodowej ( O żołnierzu; tułaczu ). Technikę naturalistyczną wykorzystywał więc Żeromski do wzmocnienia sugestywności utworów, które miały odsłaniać najboleśniejsze problemy społecznei narodowe. Przemieniał je tym samym w narzędzie moralizatorskiej dydaktyki, sprzecznej w istocie z założeniami naturalizmu. Znacznie głębiej odwoływał się do pomysłu Zoli Reymont. W jego powieściach bowiem człowiek jawił się jako integralny element natury, kierujący się w swoim działaniu przede wszys tkim pierwotnymi instynktami i opędami. Przedstawione w Chłopach życiemieszkańców wsi regulowane było rytmem pór roku. Jedynie zmiany w przyrodzie wpływały na rodzaj prac i sposób życia bohaterów. Motywacje ich działania też sprowadzały się do zaspokojenia biologicznych potrzeb i dzy posiadania. Życie przypomina naturalną walkę o byt. Zgodnie z założeniami naturalizmu, Reymont ograniczał wartościowanie etyczne. Jego bohaterowie byli tacy, jakimi ukształtowały ich warunki i możliwości. Sięgał natomiast po naturalistyczną technikę opisu. Moment, w którym Kuba amputuje sobie nogę, osiąga wymiar ekspresjonistyczny, będąc jednocześnie elementem, relacjonowanej z pewnego dystansu, prawdy o życiu. Powieści Reymonta przemieniały więc naturalizm w filozofię zakładającą, że motywacje ludzkich działań, uwikłane w cywilizację i kulturę, tkwią niezmiennie w podstawowych, biologicznych uwarunkowaniach. Przeświadczenie to prowadziło także do, wciąż jeszcze wówczas wymagającego pisarskiej odwagi, eksponowania roli erotyzmu w życiu człowieka. W twórczości Żeromskiego naturalizm był techniką pisarską, zaś w dziełach Reymonta – sposobem interpretowania świata. GŁOWNI PRZEDSTAWICIELE OKRESU MŁODEJ……….. POEZJA Poezja francuska: Artur Rimbaud- autor ciekawych, poetyckich i nastrojowych wierszy, zadziwiających fantastycznymi wizjami i śmiałą wyobraźnią; – Statek pijany – poprzez obrazy niezwykłych krajobrazów, egzotycznych mórz, sugeruje tęsknotę poety za ciekawszym, pełnym niespodzianek życiem, a jednocześnie zawiera w sobie niechęć do współczesnego świata (pogoń za bogactwem).Stefan Malarme – Wiatr morski – występuje tu pragnienie ucieczki od świata, który poza rozczarowaniami i nudą nie daje niczego, co zaspokoiłoby człowieka wrażliwego. Karol Baudelaire- Kwiaty zła – bezsens ludzkiej egzystencji, absurd życia, które zagraża człowiekowi wiecznym cierpieniem, niepewnością każdego dnia, nieuchronnym przemijaniem zbliżającym do ostatecznego końca, do śmierci. – Zegar , Padlina . Poezja rosyjska: Aleksander Błok – wizja świata, który jest wrogiem człowieka, niesie cierpienia i prowadzi do nieuchronnej śmierci. Poezja polska: Kazimierz Przerwa-Tetmajer – kilkanaście powieści i 3 dramaty, opowiadania Na skalnym Podhalu , powieść historyczna Legenda Tatr ; – Koniec wieku XIX – nazywa się go manifestem pokolenia – wiersz pesymistyczny, rysuje sylwetkę dekadenta, dla którego życie jest udręką i wobec którego jest bezsilny; jest przekonany o bezsensowności jakiegokolwiek czynu, jakiejkolwiek reakcji; – Hymn do Nirwany – wyraz tęsknoty za unicestwieniem, modlitwa o stan bezczucia, który oderwie poetę od zła, miernoty, od konieczności myślenia i patrzenia na świat; – Evviva l arte – krytyka pod adresem społeczeństwa, w którym pogoń za dobrobytem, za pieniądzem przesłania te ludzkie potrzeby, które wzbogacają duszę. Jan Kasprowicz (poeta, dramaturg) – do 1891 r. – radykalizm, zainteresowanie problematyką chłopską (wiersz W chałupie , cykl 40 sonetów Z chałupy ); – w okresie późniejszym odchodzi od realizmu, porzuca postawę społeczną, staje się symbolistą i impresjonistą; – Krzak dzikiej róży – krzak drży o swoje życie, stara limba dowodzi, jak szybko przemija czas, jak łatwo może się zmienić piękno i młodość w chorobę, brzydotę; – Hymny – nawiązują do hymnów średniowiecznych; autor wykorzystuje ówczesne pojmowanie Boga, aby rozpatrzyć problem dobra i zła; – pesymistyczna postawa życiowa oparta na przeświadczeniu o nieuchronności katastrofy. Leopold Staff – rozpoczynał jako modernista, ale od początku próbował przezwyciężyć dekadenckie nastroje – cykl Sny o potędze ; – inspirowany nietzschenizmem i romantyzmem; – obowiązkiem człowieka jest praca nad samym sobą, wewnętrzne doskonalenie się, dążenie do duchowej potęgi; – sonet Kowal – niechęć do słabości, do niemocy serca; – tom Gałąź kwitnąca – wyżej od materialnych zdobyczy ceni dążenia do ideałów i marzenia, gdyż one kształtują człowieka i jego osobowość; – tom Uśmiechy godzin – ten tom i poprzedni uczyniły go najwybitniejszym przedstawicielem klasycyzmu; – Przedśpiew – głosił afirmację życia, stworzył model człowieka dobrego i pogodnego, który ze zrozumieniem i spokojem przyjmuje zarówno szczęście, jak i cierpienie; – Deszcz jesienny – dominuje tu melancholia, smutek, pesymizm; świadomość bezsensu istnienia. Tadeusz Boy-Żeleński – tłumaczenia z francuskiego ( Pieśń o Rolandzie , komedie Moliera, Komedia ludzka Balzaca, utwory Prousta, Gide a i wiele innych); – Słówka – wiersze kabaretowo-satyryczne ( Zielony Balonik ); Tadeusz Miciński (liryk, dramaturg, powieściopisarz, publicysta)- świat widział w nieustannej walce dobra ze złem, a zwycięstwo dobra i prawdy w duchowym doskonaleniu się ludzkości; – posługiwał się symbolem, alegorią i groteską; – stawiał sobie zadanie moralnego odrodzenia społeczeństwa; – dramaty: Bazylissa Teofanu , Kniaź tiomkin ; – zbiór poezji W mroku gwiazd – jeden z wierszy Ananke . PROZA Ogólne cechy prozy młodopolskiej: – rezygnacja z odautorskiego komentarza, ocen, moralistyki; – poprzestaje na opisach, relacjach, działaniu bohaterów i ich monologach wewnętrznych; – rezygnacja z funkcji poznawczej na korzyść ekspresji; – ukazanie wewnętrznego życia człowieka, jego stanów psychicznych. Proza angielska: Herbert Wells – autor powieści fantastyczno-naukowych: Wehikuł czasu , Człowiek niewidzialny , Pierwsi ludzie na Księżycu . John Galsworthy – Saga rodu Forsytów – cykl powieściowy. Joseph Conrad (Korzeniowski) – Lord Jim , Korsarz , Zwierciadła morza ; – sławił piękno i grozę morskich przygód, interesował go nieopanowany ocean życia ludzkiego . Proza rosyjska: Fiodor Dostojewski – reprezentował nurt psychologiczny; – poddawał swoich bohaterów głębokiej analizie moralnej; – Zbrodnia i kara , Biesy , Idiota , Bracia Karamazow . Lew Tołstoj – Wojna i pokój , Anna Karenina , Zmartwychwstanie ; – podejmował próby odnalezienia drogi ratunku dla świata zagrożonego skutkami cywilizacji; – wszystko można przezwyciężyć drogą chrześcijańskiej miłości, wzajemnego zrozumienia, pokorą wobec losu; – wszystko zależy od wewnętrznych wartości człowieka (nakaz doskonalenia się moralnego). Proza polska: Stefan Żeromski (1864-1925) – zbiór nowel Opowiadania ( Doktor Piotr , Zmierzch , Zapomnienie , Siłaczka ); – pierwsza powieść Promień ; Syzyfowe prace , Ludzie bezdomni ; – powieść historyczna Popioły ; Duma o hetmanie ;- dramat Róża ; Ponad śnieg jaśniejszym się stanę , Turoń , Uciekła mi przepióreczka ; – tragedia Sułkowski ; – powieści Uroda , Wierna rzeka ; – powieść Przedwiośnie , poemat prozą Puszcza jodłowa . Władysław Stanisław Reymont (1867-1925) – Pielgrzymka do Jasnej Góry , Komediantka , Fermenty , Ziemia obiecana (powieść o Łodzi);- Chłopi (nagroda Nobla), trylogia Rok 1794 . DRAMAT Trzy tendencje: – dramat naturalistyczny z przewagą komedii społecznych, wyrastający z tradycji realistycznych (G. Zapolska, K. Kisielewski, T. Rittner); – dramat symboliczny (S. Wyspiański, S. Przybyszewski); – dramat ekspresjonistyczny, zupełnie nowatorski; występują elementy ekspresjonizmu (wyrażanych ukrytych głęboko treści) – T. Miciński. Dramat belgijski Maurice Maeterlinck (dramaturg, symbolista) – Ślepcy – ślepcy i sytuacja, w jakiej się znajdują, są symbolami egzystencji ludzi końca wieku. Dramat norweski Henryk Ibsen – Nora , Podpory społeczeństwa , Upiory , Wróg ludu , Dzika kaczka ; – poruszają zagadnienie roli prawdy i kłamstwa w życiu ludzkim, problem moralnej odpowiedzialności za siebie i innych; – reprezentuje dramat realistyczny, ukazujący najbardziej zawiłe konflikty ludzkiego życia. Dramat polski Stanisław Wyspiański (1869-1907) – widzi konieczność podjęcia swoją sztuką walki z marazmem społeczeństwa polskiego, konieczność obudzenia w nim pragnienia podjęcia czynu zbrojnego, torującego drogę do niepodległości; – Wesele (1901), dwa wątki: realistyczny i fantastyczno-symboliczny; – Wyzwolenie (1903); po tematykę swych dramatów sięgał do epoki romantyzmu: Warszawianka , Lelewel , Noc listopadowa ; dokonywał rozrachunku z historią; – sięgał także do czasów antycznej Grecji: Akropolis , Protestilas i Leodamia , Meleanger , Achilles , Powrót Odysa ; nowa interpretacja ludzkiej egzystencji, sugeruje konieczność aktywnej i bohaterskiej postawy wobec przeciwieństw losu; – zainteresowania tradycją narodu polskiego: Legenda , Bolesław Śmiały , Skałka ; – tragedie współczesne: Klątwa , Sędziowie . Gabriela Zapolska (1857-1921) – nowele, powieści: Kaśka Kariatyda , Przedpiekle , tom nowel Akwarele ; – dramaty: Żabusia , Moralność pani Dulskiej , Skiz , Ich czworo , Panna Maliczewska ; – demaskuje środowisko mieszczańskie, jego obłudę moralną; pani Dulska – symbol wszystkiego co wstrętne w ludzkiej moralności. MOTYW SAMOTNEJ DUSZY I UDRĘCZONEJ JEDNOSTKI W POEZJI MŁODEJ……. Na Anioł Pański (Kazimierz Przerwa-Tetmajer) – wiersz smutny, przygnębiający pesymizmem; refleksje nad przemijaniem życia ludzkiego – smutne, bezcelowe, beznadziejne. Symbolem życia ludzkiego i przemijania jest rzeka, reszta jest jego tłem; motyw osmętnicy i jej wędrówka (neologizm), oznaczający los ludzki, życie, które kończy się zawsze na cmentarzu; obraz duszy idącej przez pola, analogiczny do osmętnicy (podobne drogi i obraz). Deszcz jesienny (Leopold Staff) – typowy tematycznie i nastrojowo dla poezji Młodej Polski – melodyjność, monotonia, bezsens życia, depresja; zarysowuje się tu wyraźny wpływ Schopenhauera – odnosi się wrażenie, że życie to bezsensowna, nie kończąca się wędrówka w ciemną dal, towarzyszą jej smutek, żal, cierpienie, niszczenie wszystkiego, co piękne i radosne; wiersz jest pejzażem wewnętrznym, trzy obrazy pogłębiają nastrój. POSTAWY ŚWIATOPOGLĄDOWE W LIRYCE Przeżytym (Kazimierz Przerwa-Tetmajer) – przedstawia kryzys filozofii pozytywizmu i swoją niewiarę w program i światopogląd, który się nie sprawdził – wiara w rozumowe poznawanie świata jest niesłuszna, poglądy, że myśl ludzka jest potęgą oraz że rozwój świata prowadzi do dobra, są mylne. Poeta uważa, że to pokolenie nie ma przyszłości, nie ma dla niego miejsca w społeczeństwie. Brak jest w nich wiary, siły, aby podnieść się z upadku – mogą żyć jedynie wspomnieniami, nie mając nadziei na przyszłość. Jedyną ich wartością jest miłość, więc będą trwać na swoich posterunkach. Jeśli jednak, mimo wszystko, będą wierzyć w jakieś ideały, to może przyszłość będzie lepsza niż się spodziewają (postawa aktywna). Kowal (Leopold Staff) – sonet napisany pod wpływem Nietsche go – różni się od innych wierszy tamtego okresu, ponieważ jest apoteozą czynu i tęsknotą do tego, głosi hasło doskonalenia wewnętrznego. Ta postawa jest wystąpieniem przeciwko dekadentyzmowi – idea pracy nad własną osobowością, charakterem i siłą. Świat, który powstanie dzięki pracy kowala, będzie uporządkowany i pełen ładu. Jeżeli praca mu się nie uda, powinien zginąć. Słabi nie powinni istnieć (mówi tu o sobie), w jego sercu nie ma miejsca na słabość. Próbuje i musi pokonać charakterystyczne postawy epoki, przeraża go to, że jest słaby, chce być potężny, doskonały wewnętrznie, nie akceptuje swojej słabości. Występuje nadczłowieczeństwo psychiczne (u Nietsche go – fizyczne), odrzuca wszystko, co nie jest związane z zasadą chrześcijańską. Nie zgadza się, że świat istnieje poza dobrem i złem. Nie gardzi litością i altruizmem, nie występuje przeciwko moralności i nie tworzy nowej. Nadczłowieka mają stworzyć wysiłek i praca,czyli najlepsze wartości etyczne. Kowal – symbol siły i potęgi jednostki. WESELE Wesele jest utworem ściśle związanym z problemem walki zbrojnej o wolność. Jest ono zarazem pytaniem i odpowiedzią na pytanie: czy ówczesne społeczeństwo złożone głównie z chłopów i inteligencji było w stanie połączyć się we wspólnej walce? Jak będzie widać z charakterystyki postaci i końcowej sceny, nie było to wtedy możliwe. Akcja powstańcza, do której wielkie przygotowania rozpoczęły się już w akcie II, skończyła się fiaskiem. Rozpuszczono wici, chłopi się zebrali i w ciszy oczekiwali na rozwój wypadków. Jednak inteligencja w ostatnim momencie bała się podjąć przywódczej roli, a chłopi sami nie mogli się zdecydować na atak. Czyn faktycznie nie nastąpił, a cała akcji zakończyła się chocholim tańcem symbolizującym marazm, niemoc narodu do wspólnego ruchu. Wesele pokazało, że te dwie warstwy praktycznie się nie znały, jedna była nieufna w stosunku do drugiej. W takich warunkach ciężko jest się zjednoczyć. Wyście sobie, a my sobie, każdy sobie rzepkę skrobie . W Weselu przedstawione zostały dwie najważniejsze wtedy warstwy społeczne. Ocena dla obu wypadła równie niekorzystnie. Głębsza charakterystyka obejmuje kilka osób reprezentujących obie te grupy. Do inteligencji należą: Pan Młody – artysta, poeta, zakochany w chłopach, w ich zdrowiu, tężyźnie. Jego żona podoba mu się, bo jest taka oryginalna i różna od panien z miasta (wszystko dlatego, że jest chłopką). On kocha wieś, od razu zdrowiej się czuje, jak sobie nago po rosie polata. Mówi poetyckim językiem i łatwo wpada w poetycki zachwyt nad byle czym. Cały czas odzywa się w nim nutka wątpliwości, czy aby ten ożenek nie jest mezaliansem. Wyraża to Hetman: Czepiłeś się hamskiej dziewki . Poeta – pisze utwory czysto dekadenckie, nikomu niepotrzebne. Z tego powodu nie czuje się szczęśliwy – chce tworzyć coś wielkiego, poezję namawiającą do wielkich czynów, tak wielkich jak Bitwa pod Grunwaldem. Jego pragnienia uosabia Rycerz, symbol męstwa i czynu. Poezja ma być silna jak ten Rycerz. Dziennikarz – przedstawiciel konserwatywnego stronnictwa stańczykowskigo. Zajmowało się ono głównie udowadnianiem, że winę za obecny stan Polski ponosi szlachta i popełnione przez nią błędy. Polityka stańczykowców polegała na trwaniu w bezczynności i w posłuszeństwie zaborcom. Negują oni sens jakiejkolwiek walki o niepodległość. Dziennikarz przeżywa z tego powodu rozterki, nie wie czy postępuje słusznie. Jego obawy wyrażone są w pojawieniu się widma Stańczyka, który mówi mu, że przeszłość Polski to nie tylko klęski, ale także dni pełne chwały. Nie wolno usypiać kraju, jak to sugerują stańczykowcy. Dziennikarz wie, że to co robi, jest złe: usypiam duszę mą biedną i usypiam brata mego , ale nie chce się zmienić. Stańczyk widząc to wręcza mu ze słowami ironii laskę błazeńską: Masz tu kaduceus polski, mąć nim wodę, mąć. (…) mąć tę narodową kadź, serce truj, głowę trać! Nos – uosabia najbardziej typowe i negatywne cechy artystycznej cygan erii.Nos to nie tylko pijaczyna. W jego pijackich wyznaniach da się odkryć elementy światopoglądu oczywistej proweniencji. Gdy twierdzi, że: Wszystko nudzi Wszystko mi się przykrzy już (…) , gdy wykrzykuje: evviva l arte, kult Bachusa i Astarte. Ha! trza znosić Fata, Los, konsekwentnie próżny trzos (…) , gdy wyznaje wreszcie: Piję, piję, bo ja muszę, bo jak piję, to mnie kłuje wtedy w piersi serce czuję, strasznie wiele odgaduję (…) jest przecież najwyraźniej karykaturą idei światopoglądowych Stanisława Przybyszewskiego oraz jego stylu życia. Gospodarz – jest inteligentem ożenionym z chłopką i już od wielu lat żyjącym wśród nich. Można się spodziewać, że zna chłopów i ich problemy. Jednak on tak samo się nimi zachwyca jak Pan Młody. Twierdzi, że chłop ma tę pierwotną piastowską szlachetność, którą widać przy wszystkich jego pracach. Gospodarz jest tym, którego wybrał Wernyhora do poprowadzenia powstania. Powierzył on mu Złoty Róg. Gospodarz zaczął dobrze, jednak już z rana nie wie, co ma robić. Upił się i nie potrafi zebrać myśli. Kiedy już dochodzi do siebie i widzi zebranych chłopów, boi się podjąć przywódczej roli mimo gróźb Czepca, że jak on nie pójdzie z chłopami, to chłopi pójdą na niego. Czyn nie dochodzi do skutku właśnie z winy Gospodarza, gdyż ten nie dopilnował wszystkiego, nie przewidział, że Jasiek może nie podołać zadaniu i zgubić róg. Do chłopów należą: Czepiec – prezentuje wartość ludu, jego energię i siłę tak potrzebną inteligentom. Jest nawet oczytany i interesuje się bieżącymi sprawami, czemu dziwi się Dziennikarz. Mówi, że chłopi także mają uczucia patriotyczne i są gotowi do walki. Ale właśnie nie ruszają do boju, gdyż nie mają przywódcy. Czepiec, jak większość chłopów, boi się decydować, chce to powierzyć inteligencji, dlatego tak uparcie zmusza Gospodarza do podjęcia się dowodzenia. Dziad – jest pełen obaw i nieufności w stosunku do inteligentów. On pamięta jeszcze krwawe wystąpienia chłopskie pod dowództwem Jakuba Szeli, który to właśnie ukazuje się dziadowi. To wszystko nie pozwala na pełne zbliżenie się chłopów i inteligencji. Jaśko – jest symbolem niedojrzałości chłopów do czynu, ich odwiecznego przywiązania do własności prywatnej. Obarczony odpowiedzialnym zadaniem, Jaśko pragnie błyszczeć przed innymi, schyla się po czapkę z piórami – i gubi Złoty Róg. Symbolika w utworze Symbolika w Weselu jest bardzo bogata. Symbole to: Złoty róg – jest symbolem wyzwolenia, sygnału wzywającego do powstania, budzącego w ludziach wolę walki. Ma moc wyrwania ludzi z letargu. Pawie pióra – własność, prywata. Ostrzeżenie przed stawianiem dążenia do bogactwa ponad sprawy narodowe. Jasiek schylając się po czapkę zaprzepaścił szansę powstania. Złota podkowa – symbol szczęścia odłożonego na przyszłość albo chciwości. Chochoł – symbol uśpienia narodowego – naród śpi, jest odrętwiały jak ta róża owinięta słomą na zimę. Jednak nadejdzie wiosna i wszyscy ożyją. Wernyhora – symbol walki narodowej, wezwanie do czynu. Rycerz – Zawisza Czarny – symbol męstwa i czynu. Jakub Szela – przestroga przed siłą chłopską i przed powtórnym wystąpieniem chłopów. Symbolizuje nieufność Dziada do inteligencji. Stańczyk – symbol mądrości. Przypomina dawne czasy chwały Polski. Hetman Braniecki – symbol zdrady narodowej (Targowica). Scena końcowa – marazm narodowy. Chocholi taniec to bezczynne i usypiające dreptanie w miejscu. Symbole mogą być odczytywane wieloznacznie. Powyższe zestawienie jest najpowszechniejsze, jednak nie można powiedzieć, że jest jedynym, słusznym. Wyspiański poprzez symbole przedstawił bardzo różne treści, które nie zawsze mogą byćjednoznacznie odczytane. Symbole dodają dramatowi tajemniczości. Wizja malarska utworu W didaskaliach dokładnie przedstawiona jest dekoracja, stroje postaci, a nawet gra świateł i cieni. Ukazana jest też przestrzeń pozasceniczna oraz koncepcja widm. Wraz z rozwojem akcji kolory przechodzą od wesołych do szarych – smutnych, tajemniczych. Muzyka w utworze Jest nieodłączną częścią akcji, słychać ją cały czas, ale w różnym nasileniu, wywołuje odpowiedni nastrój. Na początku wesoła, przechodzi poprzez wolniejszą aż do usypiającej. Także metafory i porównania pochodzą z zakresu muzyki. Stosuje Wyspiański wiele wyrazów onomatopeicznych, a w wielu miejscach wiersz jest śpiewany: Co się w duszy komu gra, Co kto w swoich widzi snach . Na końcu Chochoł gra na skrzypcach. Język utworu Język utworu jest zindywidualizowany. Chłopi mówią gwarą podkrakowską, np. Czepiec w akcie I: Cóż tam panie w polityce? Chińcyki trzymają się mocno!? . Niektóre wypowiedzi brzmią jak przysłowia, np. Radczyni: Topi się kto bierze żonę . Stosuje też poeta neologizmy i archaizmy (wypowiedzi Gospodarza). Wesele jako szopka Na niezmiennej scenie pojawiają się jedna za drugą pary aktorów, by wypowiedziawszy kwestię ustąpić miejsca innym. Ten ruch podobny jest do obrotu wokół osi – charakterystyczny dla szopki. Staje się on wizualną namiastką zdarzeń, działania, którego faktycznie nie ma. Sytuacja jest właściwie statyczna. Szopka to zaaranżowanie, nieprawda, zabawa w coś. Takie rozumienie tekstu podsuwa Żyd w akcie I s. 27: Taka szopka, bo to nie kosztuje nic potańcować sobie raz . Termin ten powraca na końcu utworu w wezwaniu Chochoła: Tańcuj, tańcuj, cała szopka . Wizja teatralna Sugerują ją didaskalia. Na ścianie w izbie Gospodarza wisi obraz Wernyhory, pędzla Matejki, a on sam (nie Matejko) pojawia mu się jako zapowiedź czynu. Drugie płótno przedstawia Racławice, zaczyna ono odgrywać rolę, gdy pojawią się chłopi uzbrojeni w kosy. Pod Racławicami także byli chłopi, którzy jednak walczyli. Tutaj jednak nie chłopi zawinili, oni chcieli walczyć. Wielkość Wesela to nie tylko rezultat zawartego w dramacie potężnego ładunku myśli, patriotycznej troski, lecz także efekt niezwykłego artyzmu, umiejętności stworzenia z elementów pozornie sobie obcych wielkiego, mieniącego się wszystkimi kolorami, harmonijnego dzieła sztuki. Oszczędność słów, doskonale dobrane efekty, mistrzowska umiejętność gry kontrastami, w wyniku czego sytuacje poetyczne, liryczne sąsiadują z brutalnym realizmem, ze scenami, gdzie się mówi codziennym językiem, nie stroniącym od wulgarności – to kolejne osiągnięcia artystyczne dramatu. W mistrzowski sposób Wyspiański charakteryzuje postaci. Wystarczy mu gest, temat dialogu, by postać zaprezentowała się w pełni, w sposób plastyczny. Jest przy tym wrażliwy na osobliwości ludzkich charakterów. SPOŁECZEŃSTWO W WESELU – OCENA Główną przyczyną nieporozumień między inteligencją a chłopami jest zakorzeniona w świadomości wspólnej galicyjska rabacja Jakuba Szeli. Rozmowa Dziennikarza ze Stańczykiem prowadzi do pesymistycznych wniosków. Gospodarzowi ukazuje się natomiast Wernyhora (legendarny ukraiński bard, symbol wezwania do czynu), który pragnie namówić go do powstania. Niestety Gospodarz nie jest zdolny do poprowadzenia narodu do walki. Inteligencja nie może być ięc siłą przewodniąnarodu. Widmo Jakuba Szeli pojawia się przed Dziadem, rabację przypomina sobie Pan Młody. Ukazuje mu się Hetman (w rabacji zginęło wiele szlachty, z której wywodzi się inteligencja). Dziennikarzowi z kolei ukazuje się Stańczyk. Dziennikarz, przedstawiciel Stańczyków, jest nieufny do programu swojego stronnictwa. Z dyskusji, jaką prowadzi Stańczyk z Dziennikarzem, wynika, że w społeczeństwie panuje marazm, Polacy nie wierzą w wyzwolenie narodu. Przeszłość, choćby chwalebna, jest już tylko przeszłością. Poecie (Tetmajerowi) ukazuje się natomiast Zawisza Czarny. Rycerz symbolizuje moc, odwagę, zwycięstwo – jest przeciwnością dekadenckich, pesymistycznych utworów poety. PROBLEMATYKA NARODOWOWYZWOLEŃCZA Wesele jest utworem jak najbardziej związanym z problemem walki zbrojnej o wolność. Jest ono zarazem pytaniem i odpowiedzią na pytanie: czy ówczesne społeczeństwo, złożone głównie z chłopów i inteligencji, jest w stanie połączyć się we wspólnej walce? Jak widzimy z charakterystyki postaci i końcowej sceny,nie było to wtedy możliwe. Akcja powstańcza, do której wielkie przygotowania rozpoczęły się już w akcie II, skończyła się fiaskiem. Rozpuszczono wici, chłopi się zebrali i w ciszy oczekiwali na rozwój wypadków. Jednak inteligencja w ostatnim momencie bała się podjąć przywódczej roli, a chłopi sami nie mogli się zdecydować na atak. Czyn faktycznie nie nastąpił, a cała akcja zakończyła się chocholim tańcem, symbolizującym marazm – niemoc narodu do wspólnego ruchu. Wesele pokazało, że te dwie warstwy praktycznie się nie znały, jedna była nieufna w stosunku do drugiej. W takich warunkach ciężko jest się zjednoczyć ( Wyście sobie, a my sobie, każdy sobie rzepkę skrobie ).
