BAROK:
Mikołaj Sęp-Szarzyński i Jan Andrzej Morsztyn – porównaj światopoglądy i poetyki:
Mikołaj Sęp – Szarzyński i Jan Andrzej Morsztyn to twórcy dwóch różnych epok . Mikołaj Sęp-Szarzyński chronologicznie należy do ostatniego pokolenia twórców renesansu , zaś Andrzej Morsztyn przedstawiciel baroku . Jednak w poezji Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego odnaleźć możemy barokową koncepcję świata i człowieka , również poetyka zbliża go do tego okresu . W swojej poezji Szarzyński traktuje życie jako ciągłą walkę . Wskazuje na to już tytuł sonetu O wojnie , którą wiedzie człowiek z szatanem , światem i ciałem . Przyczyną tej wojny jest antynomia prowadząca do wewnętrznego rozdarcia . Z jednej strony dusza człowieka dąży do Boga , z drugiej zaś marne ciało sprawia , że ulega on wielu pokusom . W walce tej jedyną ostoją człowieka jest Bóg i wiara , zaś przy takiej koncepcji życia śmierć przynosi spokój i wyzwolenie . Człowiek jawi się jako słaby i rozdarty w sobie . W kolejnym sonecie pt. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego poeta ukazuje dążenie człowieka do wartości , które nie mają żadnego znaczenia. Stwierdza, że jedyną miłością i ostoją jest Bóg. Tak więc Szarzyński podkreśla dramatyzm ludzkiego losu. W jego utworach dominuje inwersja, czyli szyk przestawny , bogata metaforyka , liczne epitety , peryfrazy i antytezy . Te kunsztowne figury artystyczne podkreślają wizję świata zawikłanego , pełnego sprzeczności i mrocznego . Zupełnie inaczej kształtuje wizję świata Jan Andrzej Morsztyn – polski marynista . W jego utworach ważniejsza jest forma , nie treść . Tematem najczęściej jest miłość , ale traktowana w sposób konwencjonalny . Poeta swe utwory opiera na koncepcie , czyli pomyśle , który ma przede wszystkim zaskakiwać kształtem językowym . W wierszu Niestatek , poeta wyraża pogląd , iż kobiety nie są stateczne . Barokowym konceptem jest tu wyliczenie rzeczy nieprawdopodobnych , z których każda może zdarzyć się prędzej , niż to iż kobieta stanie się stateczna . Również sonet Do trupa szokuje czytelnika zestawieniem człowieka zakochanego i nieboszczyka , jak i refleksją , że lepiej być trupem niż zakochanym Poezja Jana Andrzeja Morsztyna , w przeciwieństwie do twórczości Szarzyńskiego nie ma przesłania intelektualnego , trudno więc porównać ich światopoglądy . Podobieństwo można znaleźć jedynie w tym , iż obydwaj pojmują świat jako pełen sprzeczności . Za to z pewnością ich poetyki są zbliżone , pełne kunsztownych figur .
Nurty poezji barokowej ( J. A. Morsztyn, Daniel Naborowski, Wacław Potocki):
Poeta Jan Andrzej Morsztyn reprezentował nurt baroku dworskiego. Lekkie, błyskotliwe wiersze o tematyce głównie towarzyskiej i miłosnej są rezultatem znajomości reguł i współczesnych szkół poetyckich, sprawności językowej zdobytej przez przekłady, a także naśladowanie poezji antycznej, włoskiej, francuskiej i polskiej. Morsztyn drwił z wszelkich świętości, wyrażał postawę amoralizmu. Poezja Morsztyna inspirowana była właśnie nurtem tzw. marinizmu.W wierszu pt. Niestatek koncept to wyliczenie, wprowadzenie do utworu świadomej dysharmonii. Pierwsza część wiersza, owo wyliczenie, zawiera gradację. Rozbudowane porównanie ma charakter hiperboliczny. Autor wyraził pogląd, iż kobiety są niestateczne. Jednocześnie dał czytelnikowi do zrozumienia, że twórczość poetycka nie zawsze nastawiona jest na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości. Utwór ten nie zawiera żadnego przesłania natury moralnej, czy intelektualnej. Jest to zabawa słowna, popis elokwencji i erudycji autora.Drugi utwór tego samego autora to sonet pt. Do trupa . Tu paradoks barokowy wyraża się w zestawieniu śmierci i miłości. Poeta wyraża refleksję, iż lepiej być trupem niż zakochanym.Kolejnym twórcą barokowym jest Daniel Naborowski, który uprawiał głównie poezję kunsztowną, wyrafinowaną, w której przywoływał pojęcie marności (łac. vanitas). Twórczość tego poety wprowadza w krąg barokowego zafascynowania śmiercią, przemijaniem, czasem. W wierszu pt. Marność autor nawiązuje do Pisma Św. a motyw marności czyni motywem centralnym. Wszystko co nas otacza i my sami jesteśmy marnością ponieważ przemijamy. Nie jest to jednak powód by człowiek popadał w rozpacz. Powinien kochać, radować się, a marności świata przeciwstawić pobożność, radość i czyste sumienie. Wtedy dopiero możliwe jest wyzwolenie od lęku metafizycznego, fraszką okaże się nawet śmierć.Także utwór pt. Krótkość żywota porusza problem przemijania ludzkiego życia. Poeta próbuje pokazać, jak wielką znikomością jest czas ludzkiego życia wobec wieczności. Owo tempo przemijania obrazuje nam przy pomocy kunsztownych paradoksów. W końcu poeta odnajduje ten koncept, który pozwala mu ukazać subiektywnie istotę krótkości ludzkiego żywota. Posługuje się kunsztowną metaforą i przypomina, że w skrajnych przypadkach łono matki i kołyska mogą stać się grobem cyt.: (…) wielom była
Kolebka grobem, wielom matka ich mogiła.
Wiersz pt. Do Anny zawiera anaforę, która opisuje przemijanie wszystkich elementów świata. Puenta liryczna wiersza jest jego konceptem, a zarazem paradoksem. Choć wszystko przemija, to jednak poeta zada despekt (pokona) czas, ponieważ jego miłość nigdy nie przeminie (zaneguje prawa natury). W utworze pt Cnota grunt wszytkiemu faktowi przemijania, nieuchronnej śmierci przeciwstawił Naborowski cnotę (starożytne virtus). Bogactwo, szczęście rodzinne, wszystko to marność.Wierszem o zupełnie różnym charakterze jest utwór pt. Na oczy królewny angielskiej… . Tu autor popisuje się swoją pomysłowością językową, artystyczną i próbuje w kunsztowny sposób powiedzieć, iż oczy królewny są piękne. Część pierwsza wiersza zbudowana jest na zasadzie gradacji. Na końcu utworu poeta umieścił puentę liryczną, która jest jednocześnie syntezą cząstkowych porównań, ukazanych w części pierwszej. Innym twórcą nurtu sarmackiego był Wacław Potocki , który starał się budzić sumienie sarmatów , krytykując ich wady w utworach takich jak np.: Nierządem Polska stoi . W utworze tym autor nawiązuje do porzekadła, według którego ostoją państwa szlacheckiego jest brak silnych rządów. W Polsce wydawane są rozliczne prawa, konstytucje, ustawy, które nie są przestrzegane. Nikt nie jest wstanie wyegzekwować prawa wobec możnych magnatów. Kolejne dzieło Potockiego to Zbytki polskie , gdzie autor opisał staropolski zwyczaj wystawności, fascynację zbytkiem, dobrami materialnymi. Dla Potockiego ów zbytek stoi w żywym kontraście ze stanem dóbr publicznych. Dziwi poetę fakt, iż w społeczeństwie katolickim panuje taki przepych.Potocki jest także twórcą barokowej epopei pt. Transakcja wojny chocimskiej z 1670 r. Przedstawił w niej przebieg bitwy z Turkami i Tatarami, bohaterstwo polskich rycerzy, które miało stać się przykładem dla XVII w. sarmatów. Z kolei Pospolite ruszenie to próba pokazania sceny z życia obozowego, oraz niesubordynacji wolnej szlachty, która nie ma ochoty stawić się do walki.
Sarmata o sobie i inni o sarmacie:
W XV w. pojawiło się przekonanie wśród szlachty polskiej, iż pochodzi ona od starożytnego ludu Sarmatów, który kiedyś zajmował ziemie polskie. Sarmaci to lud pochodzenia irańskiego, który zamieszkiwał dorzecze Wołgi i może rzeczywiście panował na ziemiach polskich. W ten sposób szlachta wyjaśniała genezę swoich przywilejów. Początkowo w dawnej średniowiecznej kulturze dominował wzorzec rycerski, który w XV i XVI w. zaczął przekształcać się w ideał życia ziemiańskiego, który stał się podstawą sarmatyzmu.J. Ch. Pasek w swoim dziele zawarł portret szlachcica i żołnierza korzystnie retuszowany. Pamiętniki obejmują lata 1656 – 1688 i są świadectwem historycznym mentalności szlachcica, ziemianina, żołnierza, pomnikiem dawnej kultury polskiej, kapitalnym zabytkiem staropolskiej polszczyzny. Są jednocześnie doskonałym obrazem życia rodzinnego. Pamiętniki napisane są stylem gawędy szlacheckiej, opowieści ustnej, przetykanej łaciną.W dziele Paska wyodrębnić można dwie części: pierwsza obejmuje lata 1656 – 1666 i traktuje o wojennych przygodach autora, druga zaś (obejmuje lata 1667 – 1688) opisuje życie ziemiańskie Paska. Autor, jako żołnierz zwiedził dalekie kraje i na kartach Pamiętników zamieścił ich osobliwości, przede wszystkim obyczajowe i kulturowe. Przykładem może być rozdział pt. W obozie , gdzie autor opisuje typowy dzień w obozie, picie i bijatyki. Część ta daje czytelnikowi pojęcie o anarchii panującej w armii.W części drugiej J. CH. Pasek ujawnia się jako obywatel i gospodarz, oraz daje bogaty opis sarmackiego życia ówczesnej szlachty, jej zwyczajów, charakterystycznych cech, typu religijności. Np. opisuje autor poszukiwanie przez siebie żony i związane z tym obyczaje. Nie jest to małżeństwo z miłości, lecz o wyborze decyduje stan majątkowy kandydatki. Ważną rolę odgrywają swaci, którzy biorą udział w pierwszym spotkaniu przyszłych małżonków. We fragmencie tym odnajdziemy również zdarzenia świadczące o ciemnocie i wierze w zabobony. Pasek, który chciał mieć potomka, był przekonany, iż żona nie może zajść w ciążę, ponieważ ktoś położył w łóżku deskę z trumny. Pamiętniki to arcydzieło pamiętnikarstwa staropolskiego. Pasek odmalował barwnie żywot rycerza, w niektórych fragmentach, na kształt anegdoty, przedstawił między innymi oświadczyny, czy różnorodne konkursy. Dzięki Pamiętnikom Paska czytelnik może poznać polską obyczajowość dawnych wieków, a przede wszystkim typowego XVIIw. sarmatę. Innym twórcą nurtu sarmackiego był Wacław Potocki , który starał się budzić sumienie sarmatów , krytykując ich wady w utworach takich jak np.: Nierządem Polska stoi . W utworze tym autor nawiązuje do porzekadła, według którego ostoją państwa szlacheckiego jest brak silnych rządów. W Polsce wydawane są rozliczne prawa, konstytucje, ustawy, które nie są przestrzegane. Nikt nie jest w stanie wyegzekwować prawa wobec możnych magnatów. Kolejne dzieło Potockiego to Zbytki polskie , gdzie autor opisał staropolski zwyczaj wystawności, fascynację zbytkiem, dobrami materialnymi. Dla Potockiego ów zbytek stoi w żywym kontraście ze stanem dóbr publicznych. Dziwi poetę fakt, iż w społeczeństwie katolickim panuje taki przepych.Potocki jest także twórcą barokowej epopei pt. Transakcja wojny chocimskiej z 1670 r. Przedstawił w niej przebieg bitwy z Turkami i Tatarami, bohaterstwo polskich rycerzy, które miało stać się przykładem dla XVII w. Sarmatów. Z kolei Pospolite ruszenie to próba pokazania sceny z życia obozowego, oraz krytyka niesubordynacji wolnej szlachty, która nie ma ochoty stawić się do walki.W okresie baroku sarmatyzm przekształcał się ze stylu życia w szlachecką ideologię i był synonimem męstwa, oraz tego wszystkiego, co najcenniejsze w tradycji Polski szlacheckiej.
W epoce zwanej Oświeceniem termin sarmatyzm nabiera wyrażnie negatywnego znaczenia, jest ostro krytykowany jako synonim ciemnoty i zacofania. Sam król – Stanisław August Poniatowski rozpoczął kampanię antysarmacką, walkę o przebudowę światopoglądu szlachty. Do walki tej zaangażował publicystykę, teatr i literaturę piękną, której czołowym przedstawicielem stał się Ignacy Krasicki, zwany księciem poetów . W swych utworach Krasicki realizował zamierzenia króla, np. w satyrze pt. Pijaństwo skrytykował nie tylko tytułowy nałóg . Ośmieszył także źle pojętą staropolską gościnność , która polega na upiciu gości . Poeta krytykuje warcholstwo , skłonność do bijatyk i politykierstwo przy kielichu .Także pierwsza nowożytna powieść polska pt. Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki ukazuje nowy model tzw. sarmaty oświeconego, wiernego tradycji, ale tylko tym elementom, które są naprawdę cenne. Tytułowy bohater opowiada o wychowaniu w domu uczciwym, szlacheckim , o zgubnym wpływie francuskiego guwernera, wprowadzającego go w świat warszawskich salonów, o wyjeździe do Paryża, rozrzutności, którą szybko się tam wsławił, wreszcie o wyspie Nipu, na której osiadł. Obraz wyidealizowanej wyspy o sprawiedliwym ustroju i szczęśliwym społeczeństwie pozwalał na zasadzie kontrastu dostrzec wady współczesnej autorowi cywilizacji.Po licznych perypetiach bohater pełen maksym patriotycznych i żarliwości o dobro publiczne powrócił do Polski, gdzie zaczął walkę o naprawę Rzeczpospolitej. Ostry opór szlachty, a wreszcie zerwani sejmu spowodowały, że Doświadczyński powrócił do rodzinnej wsi, a za główny cel swego gospodarowania uznał szczęśliwość poddanych. Innym pisarzem krytykującym sarmatyzm był Julian Ursyn Niemcewicz, autor pierwszej komedii politycznej pt. Powrót posła (tytułowany pierwotnie Powrót syna do domu ). W utworze tym zawarł Niemcewicz syntetyczny obraz sporów i polemik toczonych na forum sejmowym. Bohaterem pozytywnym jest młodzieniec w stroju narodowym, zaś kawaler we francuskim fraku uznany został za wzór szkodliwy. Przywary, wady szlacheckie ukazał pisarz w osobie zacofanego, tradycyjnego sarmaty – Gadulskiego. Jest on człowiekiem ciemnym i zacofanym , zwolennikiem złotej wolności szlacheckiej , a przede wszystkim liberum veto . Z rozrzewnieniem wspomina czasy saskie , o których przecież wiadomo , że były okresem upadku Polski . Widać wyrażnie , że pojęcie sarmatyzmu na przestrzeni dwóch wieków zmieniło swe znaczenie.
Sarmatyzm – charakterystyka w oparciu o wybrane utwory literackie:
J. Ch. Pasek w swoim dziele zawarł portret szlachcica i żołnierza korzystnie retuszowany. Pamiętniki obejmują lata 1656 – 1688 i są świadectwem historycznym mentalności szlachcica, ziemianina, żołnierza, pomnikiem dawnej kultury polskiej, kapitalnym zabytkiem staropolskiej polszczyzny. Są jednocześnie doskonałym obrazem życia rodzinnego. Pamiętniki napisane są stylem gawędy szlacheckiej, opowieści ustnej, przetykanej łaciną.W dziele Paska wyodrębnić można dwie części: pierwsza obejmuje lata 1656 – 1666 i traktuje o wojennych przygodach autora, druga zaś (obejmuje lata 1667 – 1688) opisuje życie ziemiańskie Paska. Autor, jako żołnierz zwiedził dalekie kraje i na kartach Pamiętników zamieścił ich osobliwości, przede wszystkim obyczajowe i kulturowe. Przykładem może być rozdział pt. W obozie , gdzie autor opisuje typowy dzień w obozie, picie i bijatyki. Część ta daje czytelnikowi pojęcie o anarchii panującej w armii. W części drugiej J. CH. Pasek ujawnia się jako obywatel i gospodarz, oraz daje bogaty opis sarmackiego życia ówczesnej szlachty, jej zwyczajów, charakterystycznych cech, typu religijności. Np. opisuje autor poszukiwanie przez siebie żony i związane z tym obyczaje. Nie jest to małżeństwo z miłości, lecz o wyborze decyduje stan majątkowy kandydatki. Ważną rolę odgrywają swaci, którzy biorą udział w pierwszym spotkaniu przyszłych małżonków. We fragmencie tym odnajdziemy również zdarzenia świadczące o ciemnocie i wierze w zabobony. Pasek, który chciał mieć potomka, był przekonany, iż żona nie może zajść w ciążę, ponieważ ktoś położył w łóżku deskę z trumny. Pamiętniki to arcydzieło pamiętnikarstwa staropolskiego. Pasek odmalował barwnie żywot rycerza, w niektórych fragmentach, na kształt anegdoty, przedstawił między innymi oświadczyny, czy różnorodne konkursy. Dzięki Pamiętnikom Paska czytelnik może poznać polską obyczajowość dawnych wieków. Innym twórcą nurtu sarmackiego był Wacław Potocki , który starał się budzić sumienie sarmatów , krytykując ich wady w utworach takich jak np.: Nierządem Polska stoi . W utworze tym autor nawiązuje do porzekadła, według którego ostoją państwa szlacheckiego jest brak silnych rządów. W Polsce wydawane są rozliczne prawa, konstytucje, ustawy, które nie są przestrzegane. Nikt nie jest wstanie wyegzekwować prawa wobec możnych magnatów. Kolejne dzieło Potockiego to Zbytki polskie , gdzie autor opisał staropolski zwyczaj wystawności, fascynację zbytkiem, dobrami materialnymi. Dla Potockiego ów zbytek stoi w żywym kontraście ze stanem dóbr publicznych. Dziwi poetę fakt, iż w społeczeństwie katolickim panuje taki przepych. Potocki jest także twórcą barokowej epopei pt. Transakcja wojny chocimskiej z 1670 r. Przedstawił w niej przebieg bitwy z Turkami i Tatarami, bohaterstwo polskich rycerzy, które miało stać się przykładem dla XVII w. sarmatów. Z kolei Pospolite ruszenie to próba pokazania sceny z życia obozowego, oraz krytyka niesubordynacji wolnej szlachty, która nie ma ochoty stawić się do walki. W okresie baroku sarmatyzm przekształcał się ze stylu życia w szlachecką ideologię i był synonimem męstwa, oraz tego wszystkiego co najcenniejsze w tradycji Polski szlacheckiej.
1. Tematy i gatunki literackie charakterystyczne dla baroku:
Barok nie jest epoką jednorodną . XVII wiek przyniósł załamanie harmonijnego światopoglądu i doprowadził do wielu rozterek i sprzeczności w pojmowaniu wizji świata . Człowiek baroku z jednej strony zdawał sobie sprawę , że życie ludzkie jest krótkie , chciał więc cieszyć się nim i korzystać z każdej chwili , z drugiej jednak strony świadomość ulotności życia sprawiła , że szukał odpowiedzi na pytania dotyczące Boga , wiary , i tego co jest po śmierci . Dlatego właśnie w poezji baroku występuje zarówno nurt opiewający rozkosze życia i urodę świata , jak i poezja metafizyczna , ukazująca rolę Boga , wiary i wartości wyższych . Przedstawicielem pierwszej z nich jest Jan Andrzej Morsztyn , który w kunsztownych , marinistycznych wierszach , często sonetach poruszał temat miłości , traktowanej w sposób konwencjonalny jako flirt lub zabawę ( Niestatek , Do trupa ) . Nad ludzkim życiem , jego marnością zastanawiał się inny poeta baroku – Daniel Naborowski . W swych utworach ukazywał on marność świata i wszystkich ludzkich dążeń . Uważał jednak , że kiedy człowiek żyje w zgodzie z Bogiem i Jego przykazaniami nie musi bać się śmierci ( Marność , Krótkość żywota ) . Obok poezji dworskiej , w literaturze baroku odnajdujemy nurt sarmacki odwołujący się do tradycji rodzimej . Przedstawicielem tego nurtu , ukazującego życie w XVII wieku , jest Jan Chryzostom Pasek . W formie pamiętnika starał się on przekazać potomnym wzorzec sarmaty , tworząc jednocześnie barwny dokument epoki . Innym twórcą nurtu sarmackiego był Wacław Potocki , który starał się budzić sumienie sarmatów , krytykując ich wady w utworach takich jak : Nierządem Polska stoi czy Zbytki polskie . Trudno tu mówić tu o konkretnych gatunkach literackich , za to z całą pewnością Potocki jest twórcą barokowej epopei ( Transakcja wojny chocimskiej ) .Przedstawił w niej przebieg bitwy , bohaterstwo polskich rycerzy , które miało stać się przykładem dla siedemnastowiecznych sarmatów .Literatura baroku poruszała wiele tematów i w zasadzie nie wykształciła typowych dla niej gatunków literackich .
4. Motyw VANITAS VANITATUM z Księgi Koheleta i jego barokowe wyobrażenie:
Daniel Naborowski uprawiał głównie poezję kunsztowną, wyrafinowaną, w której przywoływał pojęcie marności (łac. vanitas). Twórczość tego poety wprowadza w krąg barokowego zafascynowania śmiercią, przemijaniem, czasem. O znikomości życia, o przemijaniu i o próżności wszelkich ludzkich wysiłków mówiły już niektóre księgi Starego Testamentu, zwłaszcza Kohelet – Vanitas vanitatum, et omnia vanitas. W wierszu pt. Marność autor nawiązuje do Pisma Św. a motyw marności czyni motywem centralnym. Wszystko co nas otacza i my sami jesteśmy marnością, ponieważ przemijamy. Nie jest to jednak powód, by człowiek popadał w rozpacz. Powinien kochać, radować się, a marności świata przeciwstawić pobożność, radość i czyste sumienie. Wtedy dopiero możliwe jest wyzwolenie od lęku metafizycznego, fraszką okaże się nawet śmierć. Także utwór pt. Krótkość żywota porusza problem przemijalności ludzkiego życia. Poeta próbuje pokazać, jak wielką znikomością jest czas ludzkiego żywota wobec wieczności. Owo tempo przemijania obrazuje nam przy pomocy kunsztownych paradoksów. W końcu poeta odnajduje ten koncept, który pozwala mu ukazać subiektywnie istotę krótkości ludzkiego żywota. Posługuje się kunsztowną metaforą i przypomina, że w skrajnych przypadkach łono matki i kołyska mogą stać się grobem cyt.: (…) wielom była
Kolebka grobem, wielom matka ich mogiła.
Wiersz pt. Do Anny zawiera anaforę, która opisuje przemijanie wszystkich elementów świata. Puenta liryczna wiersza jest jego konceptem, a zarazem paradoksem. Choć wszystko przemija, to jednak poeta zada despekt (pokona) czas, ponieważ jego miłość nigdy nie przeminie (zaneguje prawa natury). W utworze pt Cnota grunt wszytkiemu faktowi przemijania, nieuchronnej śmierci przeciwstawił Naborowski cnotę (starożytne virtus). Bogactwo, szczęście rodzinne, wszystko to marność, jedynie cnota jest wieczna. W poezji Daniela Naborowskiego odnajdziemy najpełniejszą realizację motywu vanitas vanitatum, który swe początki wywodzi z biblijnej Księgi Koheleta.
7*. Nurt poezji metafizycznej w polskim baroku (Grabowiecki, Grochowski):
Sebastian Grabowiecki (ok. 1543 – 1607) wywodził się z tego nurtu poezji metafizycznej, co Sęp, przyćmiony został jednak w późniejszych wiekach jego sławą. Podobnie jak Sęp, Grabowiecki jest poetą intelektualnym, trudnym. Pozostało po nim trochę listów, jedna broszura antyreformacyjna, pełna erudycji, rzeczowa w tonie i jeden tom poetycki Setnik rymów duchownych (1590), tom dwuczęściowy, zawierający ponad dwieście wierszy. Jest w tym tomie gorzki rozrachunek z życiem i znamienny układ kompozycyjny, rysujący katolicki wzorzec przemiany i odnajdywania wartości. Oto kolejność motywów kompozycyjnych: wiersze pokutne, oczyszczające, dziękczynne, pochwalne. Oba setniki zamykają się wierszami do Matki Boskiej, a całość wierszem do Anioła Stróża. A więc od pokuty do konsolacji. Poeta nie dzieli przekonania Sępa, że los człowieka jest jednak w jego ręku, humanizm Grabowieckiego pozbawiony zostaje aktywizmu, bohater liryczny tomu nie toczy wojny, szuka uspokojenia, przekonany o beznadziejności starań ludzkich:
Myślę – li co, nie pocznę, pocznę – li, nie sprawię,
W tej wersji nowego humanizmu maleje więc znaczenie człowieka, wzrasta znaczenie losu, to jest Boga: staranie ludzkie nie pomoże, / Jeśli ty skutku nie udzielisz, Boże, , nikt mnie podnieść nie może, / Jedno ty sam, Panie .
Analiza ludzkich działań i spraw traci na znaczeniu, skoro nawet świątobliwość jest dziełem ręki Boga, nie warto więc tyle uwagi poświęcać wojnie, jaką toczy człowiek.
Niewiara w ludzkie działanie jest rezultatem braku przekonania o możliwości przezwyciężenia trudności w poznawaniu świata. Grabowiecki uważa ten wysiłek za bezcelowy, bo co jest człowiek? . Wiek jego jak piana wodna , jako wiatr dni żywota , jak obłok upływa, potem z oka ginie , a jego działalność, starania, wysiłki – pajęczynie równe .
Grabowiecki wypowiedział wszechstronną krytykę poznania zmysłowego jako podstawy poznania poetyckiego. Nie ufa doświadczeniu zmysłów, zwraca się do Boga: uszy przeczyść moje , by wśród głosów świata móc usłyszeć znaki. Tylko Bóg usunąć może fałsz zmysłów jako źródła poznania, fałsz myśli, która konstruuje wiedzę, i fałsz języka formułującego odkrycia myśli. Bez względu na to, gdzie poeta widział ratunek w tym ciągu konfliktów, określił je w naszej literaturze po raz pierwszy z taką jasnością.
Sęp i Grabowiecki otworzyli filozoficzne perspektywy poszukiwań. Ich inspiracje, a może tylko inspiracje tych samych europejskich źródeł odnajdujemy w literaturze mniej ambitnej intelektualnie, za to szerzeń oddziałującej na kulturę społeczeństwa polskiego na przełomie epok.
Ten niższy krąg pisarski reprezentuje wywodzący się z mazowieckiej szlachty Stanisław Grochowski (1542 – 1612). Młodość jego przypadła na lata rozkwitu polskiego renesansu. Z późniejszej perspektywy wychowanek jezuitów i duchowny ujawni swoje przywiązanie do klimatu czasów Zygmunta Augusta w polemice podjętej zapewne z książką Krzysztofa Warszewickiego. Grochowski podjął spór o czasy renesansu, szuka stanowiska umiarkowanego, nie poddaje się kontrreformacyjnym zaciekłościom. Grochowskiemu herezje nie przysłaniają obrazu wartości, ale jego system wartościowania jest inny: na granicy kultu dla surowości średniowiecza i kultu dla swobód twórczych renesansu. Twórczość Grochowskiego w okresie nowych poszukiwań literackich jest charakterystycznym obrazem przemiany niektórych tradycji literatury renesansowej, przede wszystkim ilościowego rozwoju i spłycenia okolicznościowych form wypowiedzi. W trenach i epitafiach chętnie stosuje kompozycję cyklu, wprowadza retoryczne apostrofy do stanów lub bliskich zmarłego, powtarza tę samą strukturę anafory, wprowadza napisy nagrobkowe. Gatunki okolicznościowe stają się po prostu elementem obyczajowości, uświetniają wydarzenie, a dla poety są sposobem poszukiwania mecenasów. Ale i w twórczości nieokolicznościowej wypowiadał zdania jakby zasłyszane, nie starając się zrozumieć ich sensu do końca. Stawia więc na pozór zasadnicze pytanie: cóż jest człowiek? – jedno cień i para znikoma ( Poeta starzec ), i na pozór przyjmuje nową koncepcję losu człowieka, co wyraża w wielu modnych już metaforach: żywot nasz, który przemija / Zda się być nic inszego, jedno procesyja , mówi, żeśmy tu przechodniami , pielgrzymami , wzywa do pogardy świata, bo każdy przegra, kto sercem do świata przystawa , bo opozycja życia i śmierci jest względna ( umarłam, abym żyła ). Wszystko to są prawdy nie przeżywane głębiej, ponieważ wreszcie sam Grochowski powiedział powiem prawdę – nie chce mi się stąd . Ta wewnętrzna kontrowersja zrodziła się wtedy, gdy wychowanek jezuitów, dotychczas biedny, stał się posiadaczem wioski. Właśnie wtedy rozpoczął się konflikt pomiędzy odczuciami ziemianina, który stał się szczęśliwy, a duchownym, który szczęścia powinien się wyrzec. Grochowski wywiązuje się z obowiązków poety duchownego, który nie ma określonej linii poszukiwań filozoficznych, dlatego różnie widzi niebo i różnie widzi Boga.
W tej poetyce nie ma miejsca na filozofię, przedmiot kultu traci surowość, staje się partnerem rozmowy i zwierzeń miłosnych, portretem ziemskiego piękna.
Z tych dążeń wyłaniał się szczególnie jeden temat, tak znamienny dla literatury barokowej: temat szczęśliwego dzieciństwa. W wierszu Wirydarz proponuje rozmowę z Bogiem jako uczestnictwo w zabawie, zaprasza do wspólnego przeżywania szczęścia Matki i Dziecka.
Twórczość Grochowskiego ma charakter synkretyczny, odbija różne kierunki poszukiwań literackich w jego czasach.
8. J. A. Morsztyn jako polski marinista:
MARINIZM – kierunek w poezji baroku, uformowany przez włoskiego poetę G. Marino. Marinizm zwracał szczególną uwagę na kształt językowy utworu lirycznego. Marino uważał, iż każdy utwór powinien mieć za osnowę literacką jakiś koncept, pomysł. Pomysł literacki powinien zaskakiwać wynalazczością językową odbiorcę. Nurt ten cechuje stosowanie niezwykłego bogactwa środków ekspresji językowej. Czytelnika zaskakiwały niezwykłe operacje językowe, liczne metafory, szokujące paradoksy i zestawienia antytetyczne, oryginalne epitety i śmiałe porównania.
Poeta Jan Andrzej Morsztyn reprezentował nurt baroku dworskiego. Lekkie, błyskotliwe wiersze o tematyce głównie towarzyskiej i miłosnej są rezultatem znajomości reguł i współczesnych szkół poetyckich, sprawności językowej zdobytej przez przekłady, a także naśladowanie poezji antycznej, włoskiej, francuskiej i polskiej. Poezja Morsztyna inspirowana była właśnie nurtem tzw. marinizmu.
W wierszu pt. Niestatek koncept to wyliczenie, wprowadzenie do utworu świadomej dysharmonii. Pierwsza część wiersza, owo wyliczenie, zawiera gradację. Rozbudowane porównanie ma charakter hiperboliczny. Autor wyraził pogląd, iż kobiety są niestateczne. Jednocześnie dał czytelnikowi do zrozumienia, że twórczość poetycka nie zawsze nastawiona jest na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości.
Utwór ten nie zawiera żadnego przesłania natury moralnej, czy intelektualnej. Jest to zabawa słowna, popis elokwencji i erudycji autora.
Drugi utwór tego samego autora to sonet pt. Do trupa . Tu paradoks barokowy wyraża się w zestawieniu śmierci i miłości. Poeta wyraża refleksję, iż lepiej być trupem niż zakochanym.
9. Oblicza miłości w literaturze baroku:
Miłość, nie tylko w baroku, ale wogóle ma różne oblicza. Może to być miłość człowieka do człowieka, miłość do swojego kraju, a wreszcie najwyższy rodzaj miłości – miłość do Boga.
Miłość do kobiety w okresie baroku została ukazana w sposób konwencjonalny, jako flirt, zabawa. Jednakże nawet tak pojmowana może przysporzyć cierpień.
J. A. Morsztyn w sonecie pt. Do trupa paradoks barokowy wyraża w zestawieniu śmierci i miłości. Poeta wyraża refleksję, iż lepiej być trupem niż zakochanym, gdyż miłość to siła destrukcyjna, niszcząca człowieka.
Inne oblicze miłości ukazuje czytelnikowi D. Naborowski w utworze pt. Do Anny .
Wiersz ten zawiera anaforę, która opisuje przemijanie wszystkich elementów świata. Puenta liryczna wiersza jest jego konceptem, a zarazem paradoksem. Choć wszystko przemija, to jednak poeta zada despekt (pokona) czas, ponieważ jego miłość nigdy nie przeminie (zaneguje prawa natury). Miłość przedstawiona została jako uczucie wieczne, potężne, silniejsze od śmierci.
Wydawać się może, że miłość powinna zawsze towarzyszyć kojarzeniu i zawieraniu małżeństw. Jednakże po lekturze Pamiętników J. Ch. Paska widzimy, iż przy wyborze żony autor kierował się nie uczuciem, lecz wielkością posagu wybranki.
Równie ważne, jeżeli nawet nie ważniejsze miejsce w literaturze baroku zajmowało zagadnienie miłości do Boga, czemu poeta M. Sęp – Szarzyński, chronologicznie należący do ostatniego pokolenia twórców renesansu, poświęcił dwa sonety. W poezji Szarzyńskiego odnaleźć możemy barokową koncepcję świata i człowieka, również poetyka zbliża go do tego okresu. W swojej poezji Szarzyński traktuje życie jako ciągłą walkę. Wskazuje na to już tytuł sonetu O wojnie, którą wiedzie człowiek z szatanem, światem i ciałem . Przyczyną tej wojny jest antynomia prowadząca do wewnętrznego rozdarcia. Z jednej strony dusza człowieka dąży do Boga, z drugiej zaś marne ciało sprawia, że ulega on wielu pokusom. W walce tej jedyną ostoją człowieka jest Bóg i wiara, zaś przy takiej koncepcji życia śmierć przynosi spokój i wyzwolenie. Człowiek jawi się jako słaby i rozdarty w sobie .
W kolejnym sonecie pt. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego poeta ukazuje dążenie człowieka do wartości, które nie mają żadnego znaczenie. Stwierdza, że jedyną miłością i ostoją jest Bóg.
Tematem miłości do Boga zajął się także D. Naborowski w wierszu pt. Marność , gdzie nawiązał do Pisma Św., a motyw marności uczynił motywem centralnym. Wszystko co nas otacza i my sami jesteśmy marnością ponieważ przemijamy. Nie jest to jednak powód by człowiek popadał w rozpacz. Powinien radować się, a marności świata przeciwstawić pobożność, radość, czyste sumienie, a przede wszystkim wiarę i miłość do Boga. Wtedy dopiero możliwe jest wyzwolenie od lęku metafizycznego, fraszką okaże się nawet śmierć.
Barokowe utwory opiewają również miłość do ojczyzny. Temat ten podjął w swoich dziełach W. Potocki, który pochwałę patriotyzmu, miłości do ojczystego kraju wyraził poprzez krytyką sarmatyzmu, sarmackich zwyczajów i przywar, w utworach takich jak np.: Nierządem Polska stoi , Zbytki polskie ,. Transakcja wojny chocimskiej , czy Pospolite ruszenie .
10. Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska – dokument epoki i dzieło literackie:
Pamiętniki obejmują lata 1656 – 1688 i są świadectwem historycznym mentalności szlachcica, ziemianina, żołnierza, pomnikiem dawnej kultury polskiej, kapitalnym zabytkiem staropolskiej polszczyzny. Są jednocześnie doskonałym obrazem życia rodzinnego. Pamiętniki napisane są stylem gawędy szlacheckiej, opowieści ustnej, przetykanej łaciną.
W dziele Paska wyodrębnić można dwie części: pierwsza obejmuje lata 1656 – 1666 i traktuje o wojennych przygodach autora, druga zaś (obejmuje lata 1667 – 1688) opisuje życie ziemiańskie Paska. Autor, jako żołnierz zwiedził dalekie kraje i na kartach Pamiętników zamieścił ich osobliwości, przede wszystkim obyczajowe i kulturowe. Przykładem może być rozdział pt. W obozie , gdzie autor opisuje typowy dzień w obozie, picie i bijatyki. Część ta daje czytelnikowi pojęcie o anarchii panującej w armii.
W części drugiej J. CH. Pasek ujawnia się jako obywatel i gospodarz, oraz daje bogaty opis sarmackiego życia ówczesnej szlachty, jej zwyczajów, charakterystycznych cech, typu religijności. Np. opisuje autor poszukiwanie przez siebie żony i związane z tym obyczaje. Nie jest to małżeństwo z miłości, lecz o wyborze decyduje stan majątkowy kandydatki. Ważną rolę odgrywają swaci, którzy biorą udział w pierwszym spotkaniu przyszłych małżonków. We fragmencie tym odnajdziemy również zdarzenia świadczące o ciemnocie i wierze w zabobony. Pasek, który chciał mieć potomka, był przekonany, iż żona nie może zajść w ciążę, ponieważ ktoś położył w łóżku deskę z trumny.
Pamiętniki to arcydzieło pamiętnikarstwa staropolskiego. Pasek odmalował barwnie żywot rycerza, w niektórych fragmentach, na kształt anegdoty, przedstawił między innymi oświadczyny, czy różnorodne konkursy. Dzięki Pamiętnikom Paska czytelnik może poznać polską obyczajowość dawnych wieków.
11. Moliere jako mistrz komedii:
Komediopisarz Moliere uchodzi za jednego z najwybitniejszych pisarzy literatury klasycystycznej XVIIw. Francji, który stworzył wyrazisty typ komedii klasycystycznej, wyrażającej prawdy psychologiczne, obyczajowe i społeczne. Poza indywidualnymi cechami bohaterów Moliere ukazywał charakterystyczne właściwości typu, np. skąpca, snoba, świętoszka.
Bohater Świętoszka Tartuffe stał się świetnym przykładem świętoszkowatej obłudy. Autor atakował jednak przede wszystkim przedkładanie zbytniej religijności nad zmysł praktyczny i wewnętrzne poczucie moralne. Kto wie, czy bardziej wykpiony niż Tartuffe nie został poczciwy Orgon, bogaty mieszczanin, bezgranicznie wierzący w cnoty pobożnego młodzieńca, któremu zamierza oddać rękę córki, Marianny. To właśnie Orgon staje się sprawcą nieszczęścia własnych dzieci (córkę zmusza do małżeństwa, syna wydziedzicza), najbliższym nie ufa, a każdemu słowu Tartuffe wierzy i zgadza się z nim. Kiedy wreszcie otoczenie poznaje prawdziwe oblicze Świętoszka, jest już za późno. Tartuffe usiłuje uwieść żonę Orgona, oraz wykorzystuje papiery , które niegdyś mu powierzono i wikła rodzinę narzeczonej w spisek antypaństwowy. Wszystko zapowiada finał tragiczny, lecz Moliere wprowadza element niespodzianki: przedstawiciele prawa, zamiast aresztować Orgona, demaskują Tartuffe a jako oszusta i kłamcę.
Komedie Moliera bawiąc nas, uczę. Nie ma w jego utworach oschłego dydaktyzmu, ale dzięki samej głębi ujęcia wyłania się z niej nauka, mądrość dla ludzi dojrzałych, mających odwagę spojrzeć życiu w oczy. Toteż w dziele swoim zaciera on niejednokrotnie granice pomiędzy komizmem a powagą życia. Komedia staje się u Moliera trybuną, mównicą.
12. Relacja między człowiekiem, a Bogiem, między sferą sacrum i profanum w literaturze średniowiecza, renesansu i baroku. Omów, odwołując się do kontekstów filozoficznych:
W średniowieczu w centrum świata człowieka stał Bóg. Ówczesny światopogląd: teocentryzm, był wyrazem głębokiej wiary ludzi, którzy postrzegali Stwórcę w kategoriach absolutu. Dlatego właśnie w Bogurodzicy błagali, aby usłyszał ich głosy i raczył dać spokojne, pobożne życie i miejsce w raju po śmierci.
W średniowieczu więc postrzegano świat jako dzieło Boga, a życie jako drogę ku Niemu.
Stąd literatura średniowieczna kreuje wzorce, których naśladowanie ma zapewnić zbawienie.
W Legendzie o Św. Aleksym jest to asceta, zaś w Pieśni o Rolandzie rycerz. Ascetę i rycerza łączy jedno: wielka miłość do Boga. Życie człowieka średniowiecza trwało krótko i towarzyszyła mu myśl o śmierci. Śmierć była nieodłącznym elementem świata wieków średnich. Bardzo realistycznie przedstawił ją anonimowy twórca Rozmowy Mistrza Polikarpa ze śmiercią . Budzi strach i przypomina, że przed jej obliczem wszyscy są równi.
W renesansie najwybitniejszy poeta to J. Kochanowski – humanista, którego śmiało możemy nazwać ojcem polskiej poezji. W swej twórczości stworzył on koncepcję renesansowego życia, a więc nie mogło zabraknąć tutaj takiego pojęcia jak Bóg. Renesansową koncepcję Boga odnajdujemy w młodzieńczym utworze poety, hymnie Czego chcesz od nas Panie . Podmiot liryczny zwraca się do Boga w imieniu wszystkich wierzących, w pełnej uwielbienia modlitwie. Przedstawia Stwórcę poprzez jego dzieło pełne harmonii, doskonałości i piękna. Bóg ukazany jest jako genialny artysta, architekt, który potrafił stworzyć rozumny, doskonały system, mający służyć człowiekowi. Ta koncepcja Boga – artysty jest typowa dla okresu renesansu, który architekturę uważał za jedną z najbardziej szlachetnych sztuk. Tak pojmowane dzieło stworzenia sprawia, że Bóg jawi się jako dobroczyńca ludzkości, zaś człowiek jest mu winien miłość i wdzięczność.
Wizerunek Boga pojawia się również we fraszkach, czego przykładem może być
O żywocie ludzkim II . Podmiot liryczny zwraca się do Boga, którego nazywa Wieczną Myślą (jest to jeden z popularnych sposobów przedstawiania Boga w okresie renesansu). Bóg jako Wieczna Myśli jest stwórcą świata, ale zachowuje wobec tego świata dystans i nie wtrąca się do jego spraw. Spogląda na świat, poczynania ludzkie i ma wielką uciechę, ponieważ ludzie, nie czując marności swego losu, walczą między sobą o majątek i sławę. Poeta przyjmuje postawę podobną do postawy Boga – stara się również zachować obojętność. Stosunek poety do Boga zmienia się po tragicznym wydarzeniu, jakim była śmierć jego córeczki. Załamaniu ulega humanistyczny światopogląd, gdyż nie potrafił poeta umiejscowić śmierci dziecka w swej harmonijnej wizji świata. W trenie X, zadając wiele pytań retorycznych, poeta zastanawia się nad miejscem pobytu duszy córki. Dominuje tu niepewność i brak wiary. W trenie tym nie odnajdziemy wizerunku Boga, ale rozpatrując go w aspekcie filozoficznym dostrzegamy wyrażnie zwątpienie natury religijnej.
Stosunek poety do Boga zmienia się w trenie XIX, zatytułowanym Sen . Zrozpaczony ojciec doznaje pocieszenia, którego udziela mu duch zmarłej matki. Mówi ona cyt.
Ludzki przygody, ludzkie noś
Jeden jest Pan smutku i pogody.
Tak więc powraca wiara i ufność, którą prezentował J. Kochanowski w młodzieńczym okresie swej twórczości.
Sęp-Szarzyński chronologicznie należy do ostatniego pokolenia twórców renesansu. Jednak w jego poezji odnaleźć możemy barokową koncepcję świata i człowieka, również poetyka zbliża go do tego okresu. W swojej poezji Szarzyński traktuje życie jako ciągłą walkę. Wskazuje na to już tytuł sonetu O wojnie, którą wiedzie człowiek z szatanem, światem i ciałem . Przyczyną tej wojny jest antynomia prowadząca do wewnętrznego rozdarcia. Z jednej strony dusza człowieka dąży do Boga, z drugiej zaś marne ciało sprawia, że ulega on wielu pokusom. W walce tej jedyną ostoją człowieka jest Bóg i wiara, zaś przy takiej koncepcji życia śmierć przynosi spokój i wyzwolenie. Człowiek jawi się jako słaby i rozdarty w sobie . W kolejnym sonecie
pt. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego poeta ukazuje dążenie człowieka do wartości, które nie mają żadnego znaczenia. Stwierdza, że jedyną miłością i ostoją jest Bóg. Tak więc Szarzyński podkreśla dramatyzm ludzkiego losu.
RELIGIJNOŚĆ SENTYMENTALNA W ŚWIETLE INTERPRETACJI WYBRANYCH UTWORÓW KARPIŃSKIEGO:
Nieobca była Karpińskiemu sfera religijna, chociaż zgodnie z poglądami epoki Oświecenia wysuwał na pierwszy plan religijne normy moralne, umożliwiające prawidłowe funkcjonowanie organizmu społecznego. W 1786 ukazały się dwa tomiki Zabawek wierszem i prozą , wypełnione tłumaczeniami Psałterza Dawidowego . Umieścił tu Karpiński obok własnych przekłady i parafrazy Kochanowskiego i Kniaźnina. Karpiński wysoko cenił walory literackie psalmów, które tłumaczył i parafrazował w celu zastąpienia licznych tekstów licznych tekstów dewocyjnych utworami o wysokich walorach artystycznych, które przyczyniłyby się do podniesienia kultury modlitwy i wykształcenia wrażliwości estetycznej uczestników praktyk religijnych.
Pisane dla ludu Pieśni nabożne miały wyrugować nie zawsze przyzwoite produkcje stylizatorów, przystosowujących teksty erotyków, pieśni bachniczych i ludowych pastorałek do tematyki religijnej. Bóg w pieśniach Karpińskiego nie jest groźny i mściwy, nie wnosi atmosfery strachu i grozy, jak w Starym Testamencie, wręcz przeciwnie pełni funkcję sprawiedliwego i miłosiernego ojca. W pierwszej strofie popularnej kolędy O narodzeniu Pańskim zawarty został wykład mistycznej tajemnicy narodzenia Boga-człowieka , ukazany zgodnie z konwencjami kazań i traktatów teologicznych oraz średniowiecznej liryki religijnej. Pieśni nabożne stanowiły według opinii przedstawionych w najnowszych pracach ciekawa próbę odnalezienia nowych prawd na granicy ludowej świadomości i systemu twierdzeń religijnych.
