Trwałe wartości odrodzenia i oświecenia (co do dzisiaj przetrwało a co straciło aktualność). Człowiek współczesny często stawia sobie pytanie: Jak żyć godnie w świecie pełnym sprzeczności, antagonizmów, świecie wielogłosowym , polifonicznym? Jakimi wartościami się kierować, by ocalić w sobie dobro, piękno, by zachować człowieczeństwo, jakie wogóle wartości uznawać? Co jest istotną wartością ludzkiej egzystencji? W poczuciu zagrożenia poszukuje trwałych wzorców; wartości w literaturze różnych epok. Szuka wniej gwarancji ładu wewnętrznego i bezpieczeństwa. Coraz częsciej spogląda na epokę staropolską, obejmującą średnioweiecze, odrodzenie, barok i oświecenie, studiuje jej filozofię, bada postawy światopoglądowe, odkrywa wartości wciąż aktualne, które uznawali i którymi się kierowali jej wielcy twórcy. Mimo przedziału wiek ow człowiek wwspółczesny dochodzi do wniosku, że ideały, dążenia, zainteresowania człowieka epki staropolskiej są mu bliskie. Co więcej, wartości które stworzył i którymi się kierował stanowiły gwarancję jego bezpiecznego bytowania , zapewniały mu szczęscie i przyniosły sławę. Zdaniem historyków najwibitniejszą cechą literatury staropolskiej, poczynając od Wincentego Kadłubka, który głosił, że: szlachcicem jest ten tylko, kogo uszlachciła własna cnota i że miłość ojczuzny mocna jak śmierć , kończąc na twórczości Juliana Ursyna Niemcewicza, który uczył, że dom zawsze ustępować powinien krajowi jest duch chrzescijańsko-patriotyczny. Wierna służba obywatelska była tematem zarówno prozy jak i poezji, która nie tylko sobie śpiewała a Muzom , ale przede wszystkim ojczyźnie. Do wybitnych twórców literatury staropolskiej niewątpliwie należeli: MIkołaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski, Jan Kochanowski – w okresie renesansu, Ignacy Krasicki, Stanisław Trembecki, Franciszek Zabłocki, Julian Ursun Niemcewicz, pisarze – publicyści, Franciszek Salezy-Jezierski i Hugo Kołątaj w okresie oświecenia. Na podstawie ww. poetów, pisarzy publicystów stwierdzamy iż jedną z trwałych zdobyczy odrodzenia i oświecenia jest obudzenie się mysli krytycznej; człowiek krytycznie ocenia panujące stosunki międzyludzlie i uświęcone powagi. Wiąże się to z humanistycznym dążeniem do wyzwolenia człowieka spod wpływu wszelkich ideologii, m.in. średniowiecznej wizii śmiuerci i piekła. Dominujący prąd umysłowy, filozofoczny, artystyczny w epoce renesansu – humanizm skierował myśl człowieka ku rzeczom ludzkim, ziemski, zainteresował do sprawami dotyczacymi stosunków społecznych, które trzeba reformować, naprawiać. Wynalazki i odkrycia ukazywały człowiekowi nowy, inny, budziły zaufanie do rozumu ludzkiego i jego nieograniczonych możliwości poznawczych. Ogarnął ludzi niebywały zapał, entuzjazm, któremu towarzyszyła optymistyczna wiara w możliwość przebudowy życia. Krytycyzm człowieka myślącego epoki renesansu znalazł wyraz zwłaszcza w dziełach otreści społecznej i politycznej, takich jak: Memoriał w sprawie uporządkowania Rzeczypospolitej Jana Ostronoga oraz pismach Andrzeja Frycza Modrzewskiego; w mowie O karze za mężobójstwo i traktacie O poprawie Rzeczypospolitej . Wdziełach powyższych Modrzewski kreuje się jako mądry reformator, jego myśl społeczna i polityczna uderza żarliwością patriotyzmu, siłą przekonywania i śmiałością koncepcji. Pisarz zastanawia się nad poprawą , a raczej naprawą Rzeczypospolitej i formułuje program, który swym nowatorstwem i radykalizmem wybiega poza własną epokę. Pisarz domaga się uregulowania spraw wewnętrznych kraju, zapewnienia wszystkim obywatelom jak naj szerzej pojętej sprawiedliwości. Definiuje pojęcie państwa , którego celem jest – zapewnienie wszystkim obywatelom spokojnego i szczęśliwego życia, obywatela , któremu państwo powinno zapewnić opiekę prawną, zabezpieczyć go przed krzywdą i wyzyskiem. Szczególnie dużo miejsca poświęca Modrzewski zagadnieniu prawodawstwa i wyraxnie domaga się róności wobec prawa karnego. W ogóle funkcję państwa widzi Frycz na sposób nowoczesny i żąda od niego kontroli różnych dziedzin życia : handlu, budownictwa, opieki społecznej, szkolnictwa i wychowania. Domaga się zmiany programów nauczania i udostępniewnia nauki młodzieży męskiej wszystkich stanów. Celem nauczania ma być przygotowanie do wzorowego pełnienia obywatelskich obowiązków. Pełen uznania dla trudnej i odpowiedzialnej pracy nauczycieli, domaga się dla nich godnego wynagrodzenia. Zaleca rodzicom i wychowawcom wpajanie przekonania, że człowiek nie narodził się sam dla siebie , że należy przyzwyczajać go do pracy. Rodziców przestrzega, by dzieci nie przep[endzały pierwszych swych lat na próżniactwie. Źąda rozsądnego kierowania wychowaniem swych dzieci, wpajania im cnót : pracowitości, sprawiedliwości, uczciwości, zaleca rodzicom także, by wychowując dzieci kierowali się rozsądkiem i prawami moralnymi. Sprawującym władzę sernatorom udziela wskazówek kirowania się rozumem, podejmowania decyzji przynoszących pożytek narodowi, żąda sprawiedliwości i beinteresowności. W poglądach na sprawę wojny i pokoju guruje Modzrzewski na współczesnymi pisarzami polskimi i zachodnioeuropejskimi. Ostrzega : wojna niesie ze sobą zło i cierpienie, śmierći deprawację tych którzy biorą w niej udział, dlatego : … Powszechnie się trzeba starać o pokój, z wszystkimi ludzmi, o pokój …, który by był stateczny i trwały, i wolny od wszelkiej zdrady …, ale gdy nie można go osiognąć, państwo musi być przygotowane do obrony zagrożonej niepodległości. Potępiwszy w sposób zdecydowany wojnę zaczepną, niesprawiedliwą, uzasadnia Modrzewski szeroko potrzebę wojny uczciwej : Jeśli jednak krzywdom nie można zapobiec, ani bez broni zabliźnić, wtedy niechybnie trzeba prowadzić wojnę . Walka w obronie zagrożonej ojczyzny jest szczególnym tytułem do sławy, a udział w niej – jednym z najszczytniejszych obowiązków obywatela. W epoce staropolskiej rozwinęła się też sztuka pieknego mówienia, której sprzyjały walki polityczne, dysputy i polemiki. Niedoścignionym wzorcem sztuki oratorskiej są Kazania Sejmowe Piotra Skargi. Są też najszlachetniejszym dziełem polskiej literatury politycznej szesnastego wieku. Wyraźiła się w nich piękna osobowość twórcy, człowieka wielkiego serca, który swoje życie poświęcił trzem ideałom: miłości Boga, mołości Kościoła i miłości narodu. Obdarzy wspaniałą wymową jako kaznodzieja wywierał na słuchaczy wpływ tak potężny, że nazwano go tyranem dusz ludzkich . Kazanie drugie Piotra Skargi jest wyrazem patriotycznej troski o losy ojczyzny. Autor wylicza sześć chorób toczących organizm polski:brak miłości ojczyzny, brak zgody politycznej, anarchia, osłabienie władzy któlewskiej, niesprawiedliwe prawa i niekarność grzechów jawnych. Wiele uwagi poświęca Skarga nierzyczliwości ludzlkiej ku Rzeczypospolitej , wzruszająco mówi o własne miłości do ojczyzny, któr jest świętym obowiązkiem każdego człowieka. Domaga się od Polaków miłości ojczyzny szczerej i bezinteresownej. Pisarz ostrzega, że upadek ojczyzny, o której interesy nikt nie dba, jaest równoznaczny z klęską jej obywateli. Spadkobiercani i kontynuatorami modrych reformatorów XVI wieku byli pisarze – publicyści oświecenia. Podobnie jak u pisarzy renesansowych trwałą wartościa przedstawicieli myśli oświeceniowej był krytycyzm, kóry przejawiał się w myśli filozofocznej i naukowej, dotyczył głównie tradycyjnych instytucji społecznych, politycznych oraz uznawanych autorytetów: państwa, sejmowładztwa, oświaty, różnych przejawów życia społecznego i moralnego narodu. Główną wartością epoki oświecenia był rozum, pojmowany jako właściwa człowiekowi, uniwersalna zdolność odróżniania prawdy od fałszu, dobra od zła, rozum, którym kieruje się człowiek pozwala na optymistyczne spojrzenie na świat, rodzi przekonanie o racjonalnym jego porządku. Ten porządek powinna odkryć i realizować twórcza działalność ludzi. Rozum bowiem nakazuje oświecać ludzi, wskazywać nieprawidłości we wszystkich dziedzinach życia. Stąd też wielki znaczenie przypisywali ludzie epoki oświecenia nauczaniu, wychowaniu, piętnowaniu wszelich przejawów zła. W 1741 roku Stanisław Konarski zakłada Collegium Nobilium – nowoczesny zaklad naukowy, szkołę dla synów szlacheckich mającą przygotować ich do przyszłej służby publicznej. Zreformował program nauczania w duch najnowocześniejszych tendencji pedagogocznych. W 1766 roku król Stanisław August powołał do życia Szkołę Rycerską, pirwszą świecką wyższą uczelnię, przeznaczoną dla celów państwowych. W 1773 roku sejm ustanawia Komisję Edukacji Narodowej, która reformuje szkolnictwo na wszystkich szczeblach nauczania. Na łamach czasopizm rozwija się dyskusja na temat spraw politycznych, społecznych i kulturalnych. Mądrym reformatorem w dziedzinie oświaty był wybitny działacz, publicysta, prdagog, Stanisław Konarski. Dzieło O skutecznym rad sposobie wytyczylo kierunek rozwoju oświaty. Konarski postulował potrzebę wychowania obywatelskiego w duchu patriotyzmu i zrozumienie praw państwowych. Idee Konarskiego podoęła i rozwinęła KEN, która wypracowała wzór człowieka obywatela: racjonalisty, eruduty, człowieka wszechstronnego, posiadającego wiedze teoretyczną i praktyczną, moralnego, uspołecznionego szlaczcica – obywatela o dużym poczuciu odpowiedzialności, żołnierza, posła, urzędnika, bojownika o postęp polityczny, społeczny, kulturalny. Reformy oświatowe KEN miały na celu podniesienie poziomu wykształcenia w społeczeństwie. Najwibitniejsi ideolodzy polskiego oświecenia od Stanisława Leszczyńskiego, Stanisława Konarskiego, Józefa Wybickiego do Stanisława Staszica i Hugona Kołątaja głosili idee humanitaryzmu. Występowali w obronie chłopów i mieszczan. Stanisław Leszczyński autor Głosu wolnego, wolność ubezpieczającego , potępia niewolę chłopa, widząc w niej główne przyczyny ubóstwa kraju. Doceniał znaczenie ludu jako głównej siły narodu, na której opiera się potęga państwa. Stanisław Konarski w dziele O skutecznym rad sposobie skupiał się na reformie sejmu, zaatakowa zasadę liberum veto , widząc w niej najważniejszą przyczynę zła. Jako pedagog dążył do wychowania mlodzieży w duchu humanitaryzmu i gospodarności obywatelskiej. Józef Wibicki autor Listów patriotycznych domada się sprawiedliwych praw dla chłopów, walczy o podniesienie poziomu ich życia, kreuje ideał dobrego pana odnoszącego się do chłopa z uczucie życzliwości i miłosierdzia. Stanisław Staszic i Hugo Kołątaj upominają się o prawa dla człowieka, żądają praw politycznych dla mieszczan i wolności dla chłopów, atakują magnatów odpwiedzaialnych za upadek państwa. wysuwają propozyzje reformy kraju : wzmocnienie władzy króla, likwidacja anarchi szlacheckiej. Gorąca atmosfera Sejmu Wielkiego sprzyjała rozwojowi publicystyki. Pojawiały się wtedy arcydzieła prozy publicystycznej przemawiające siłą argumentów i uczucia. Publicysci odwołuywali się do rozumu i zdrowgo rozsądku, wskazywali korzyści płynące z reform dla gospodarki kraju. Walka o przeprowadzenie rform w życiu politycznym, gospodarczym i kulturalnym kraju dokonuje się w momęcie gdy nad państwem polski zawisło śmiertelne niebezpieczeństwo. Dążenie postepowych działaczy zmierzają do ratowania kraju. Cechuje ich gorący patriotyam. Jeżeli, że ralizacja wewnętrznych reform ocali niepodległość narodową. Nieątpliwie trwałą wartością epoki staropolskiej jest patriotysm pojmowany bardzo szeroko. Jak już wspomniałem wyrażał się zaangażowaniem w sprawy publiczne, obywatelskie, udziałem w życiu politycznym, szczerą troską o losy i przyszłość kraju. Myśli o państwie, o stosunkach spoęcznych i politycznych przenikają niemal wszystkie dzieła literatury pięknej epoki staropolskiej. Znajdujemy je u Mikołaja Reja, słusznie zwanego ojcem literatury polskiej , bo nietylko pisał o sprawach polski, ale jako pierwszy pisał pa polsku. Jego Krótka rozprawa między Panem, Wójtem a Plebanem jest satyrą na stosunki w kraju i oroną chłopa przez wszystkich uciskanego. Rej nie był humanistą (nie miał na to odpowiedniego wykształcenia), ale był człowiekiem swojej epoki. Żywot człowieka poczciwego jest wyrazem szerokich zainteresowań i znajomości świata. Rej rozumiał obowiązek służby dla kraju, potrzebę dobrego wychowania dzieci, jego człowiek poczciwy to nie tylko dobry gospodarz, który żyje zgodnie z naturą, poprzestając na małym , to wzorowy obywatel kierujący się powszechnie uznawanymi cnotami roztropności, prawości, powściągliwości i umiaru. Rej uważał, że szlachcic powinien angażować się w sprawy publiczne, sam przecież był posłem, ale nie powinien przyjmować urzędów, bowiem niezależność osobista gwarantuje człowiekowi wolność oraz spokój wewnętrzny, który bardzo cenił. Ponad wszystkimi twórcami w literaturze odrodzenia góruje Jan Kochanowski ojciec poezji polskiej . Wysoko kształcony, bardzo utalentowany, arcymistrz słowa poetyckiego był przede wszystkim myślicielem, intelektualistą podejmującym podstawowe problemy filozoficzne i światopoglądowe swoich czasów. Twóczość Kochanowskiego, niezwykle różnorodna i bogata stanowi przykład renesansowych podstaw i poglądów o życiu człowieka. Ulubionymi przez niego utworami były fraszki i pieni,w których poeta snuje rozważania o życiu , szczęściu,cnocie, obowiązkach i powinnościach obywatela.Zawsze pełno w nich piękna przyrody,ukochania świata i radości życia. Poetę interesowały sprawy ruchu religijnego i sprawy polityczne jak przystało na dobrego obywatela.Mistrz z Czarnolasu uważał,że polityka powinna być nieodłączna od moralności i że najmocniejszym filarem potęgi państwa jest moralność jego obywateli.W okresie pobytu na dworach magnackich Kochanowski po raz pierwszy wyłączył się szerzej w nurt życia politycznego. Jana Kochanowskiego interesowała nie tylko przeszłość , ale terażniejszość ówczesnej Polski, czego dowodem sąjego utwory polityczne, tchnące duchem obywatelskim. Na ich czele stoi satyr . Poetę niepokoii dawnyuch cnut rycerskich polskiej szlachty, jej przemiana w żądnych zysku i złota gospodarzy, jej obojętność wobedz sprawy i obrony granic.Postuluje poprawę obyczajów i reformę praw, poeta goszko wymawia polakom niezgodę i mędrkowanie w sprawach wiary, poddaje krytyce sejmy i nadmierne na nich gadulstwo, narzeka na szlachecki zbytek i postuluje zwiększenie wydatków na obronę państwa. W satyrze boleje poeta nad zniewieściałością szlachty, piętnuje jej przywary, zepsucie obyczajów, atakuje za obojętność na losy kraju. Poemat jest pierwszą humanistyczną satyrą polską, a równocześnie pięknym świadectwem patriotyzmu Kochanowskiego. Uczucia patriotyczne poety znajdują także żywy i mocny wyraz w Pieśni o spustoszeniu Podola . Aby ukazać szlachcie haniebną klęskę Kochanowski ukazuje zniszczenia jakich dokonali tatarzy po napadzie na kraj. W utworze poeta wyraża głębokie oburzenie na szlachtę, która obojętnie patrzy na hańbę i poniżenie powagi ojczyzny. Apeluje do szlachty, aby zmyła hańbę klęski, zorganizowała odwet, zmieniła swój stosunek do ojczyzny. Pieśń się kończy gorzką ironią: Cieszy mię ten rym: Polak mądry po szkodzie… Lecz jeśli praawda i z tego was zbodzie, Nową przypowieść Polak sobie kupi, że i przed szkodą i po szkodzie głupi. Kochanowski wykreował wzorzec człowieka epoki renesansowej, wzorowego obywatela wypełniającego swe obowiązki, kochającego ojczyznę, działającego ku pożytkowi dobra wspólnego . Swiadom swoich ludzkich i obywatelskich obowiązków, w dążeniu do pełnego człowieczeństwa pamięta o zasadach etycznych służu poczciwej sławie, troszczy się o uznanie społeczeństwa, postępuje zgodnie z rozumem, elelminuje spory, przestrzega praw ojczystych i pięknej swobody . Jak już wspomniałem Jana Kochanowskiego nurtuje szerszy problem wzajemnego stosunku moralniści obywateli i potęgi państwa, problem interesów prywatnych i ogólnych. W odniesieniu do wymienionych problemów poeta zajmuje stanowiskio moralisty, opowiada się po stronie racji ogólnych, które powinny zwyciężyć interes ogólny. W tragedii Odprawa posłów greckich ukazał państwo zagrożone zgubą z powodu niemoralniści swych obywateli. Pod masską Troi twórca ukazał własną ojczyznę, panoszącą się w niej anarchię , egizm możnowładców, kłótliwość posłów, brak poszanowania prawa. Szcególnie surowe słowa kiruje do zwierzchników państwa, na których spoczywa odpowiedzialność za jego losy. Kraj, w którym zanika duch rycerski obywateli, w którym zapanowało zło, skazany jest na zagładę. Swój lęk o przyszłość ojczyzny wypowiedział poeta słowami Ulissesa: O nierządne królestwo i zginienia bliskie, Gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość Ma miejsce, ale wszystko złotem kupić trzeba. Szczere zaniepokojjenie przyszłością ojczyzny, troska poety o naród swiadczą, że Odprawa posłów greckich jest tragedią narodową i zarazem patriotyczną. Charakterystyczną cechą utworów patriotycznych Jana Kochanowskiego było to, że wiązał on pochwałę życia aktywnego, ze zferą obowiązków patriotycznych i obywatelskich. Stałym motywem przewijającym się w jego utworach były apele do zgody, obawa przed walką stronnic, ostrzeganie przed wrogiem zewnętrznym. Filozofia patriotyzmu, występująca w omówionych wyżej przykładach literackich, stanowiła ważny składnik myślowy całokształtu filozofii życiowej Jana Kochanowskiego. Literatura staropolska odegrała doniosłą rolę w kształtowaniu nowej świadomości narodowej i społecznej,w szerzeniu wzorców i postaw obywatelskich oraz narodowych ideałów. Charakterystyczną jej cechą był ścisły związek z życiem politycznym i społecznym opoki. nawiązywała do aktualnych zagadnień życia publicznego,podejmowała tematy interesujące społeczeństwo,współdziałałą w dziele reformy,wychowując w duchu obywatelskim,patriotycznym,w duchu humanizmu i humanitaryzmu. Wybitnymi kontynuatorami spuścizny literackiej epoki renesansu byli w okresie oświecenia : Igancy Krasicki, Stanisław Trembecki, Adam Naruszewicz, Franciszek Bohomolec, Franciszek Zabocki, Julian Uryn Niemcewicz. Jedną z trwałych wartości literatury , którą stworzyli jest to , że potrafiła odzwierciedlić życie polskie w różnych jego przejawach.Odsłania wady, wszelkie ujemne strony życia szlachty i magnaterii,ukazywała drogi naprawy, przedstawiała wzory cnót obywatelskich. Literatura oświecenia miała charakter satyryczny. Jak w ostym zwierciadle ukazywała świat szlachty, świat odchodzącej epoki. Przewijała się w niej bogata galeria typów szlacheckich: sarmatów, modnych fircyków, kapryśnych damulek. Pojawił się szlaczcic oświecony, zwolennik reform społecznych i politycznych. Kreowała obrazki obyczajowe kraju, w którym przepych i bogactwo kontrastują z nędzą i wiedzą. Odzwierciedlając życie literatura oskarżała ustrój, w kktórym panował ucisk feudalny, ukazywał chłopa bitego, niniżanego, jak np. wsatyrze Ignacego Krasickiego Pan niweart sługi . Literatura oświecenia przepjona była dydaktyzmem i racjioinalizmem. Racjonalistycznemu przekonaniu że literatura wychowuje i kształci odpowiadały warunki dydaktyczne: styry, bajki, listy poetyckie, peematy heriokmicze, komedie styryczno-obyczajowe. Podstawową kategorią estetuczną wymieniomych gatunków literackich jest żart, ironia, kpina. Dewizą poetów polskiego oświecenia stało sie hasło: Nie dość nauczyć, trzeba by się bawił. Najwibitniejszym przedstawicielem polskiego oświecenia zwanym księciem poetów polskich, człowiekiem, który rozum uznawał i rozumem się szczycił był bp. warmiński Ignacy Kraśicki. Autor bajek, satyr, poematów heroikomicznych, listów, nowoczesnych powieści, komedii, rozpraw o treści moralnej, filozoficznej i estetycznej. W głośnych poematacz heroikomicznych Monachomachii i Antymonachomachii Poeta dość ostro zaatakował ciemnotę umysłową rzesz zakonnych, zacofanie oraz zamiłowanie do życiu w zbytku i wygownictwie. Poprzez ośmieszenie, parodię i kpinę wytkną zakonnikom nieuctko i próżniactwo. Poematy skrzą się dowcipem, zadziwiają błyskotliwością i humorem. Niektóre sentencje wypowiedziane w nich weszły w świadomość powszechną. Trzeba się uczyć, upłyną wiek złoty lub: I śmiech niekiedy może być nauką, kiedy się z przywar nie z osób natrząsa . Współczesne Krasickiemu społeczeństwo odczytało Monachomachię jako krytykę krasztoru i żart z uświęconej powagą instytucji religijnej. Wyżyny artyzmu osiągnął Krasicki w satyrach oraz bajkach i przypowieściach . Satyry Kraśickiego odzanaczają się jasnością treści , czystością języka i klasyczną prostotą , tworzą obraz społeczeństwa szlacheckiego XVIII w. ukazały od strony jego wad i śmieszności. Z satyr wyłania się Kraśicki – patriota, Kraśicki – filozof zadumany nad poziomem moralnym społeczeństwa polskiego , nad naturą ludzką . Poeta dostrzegał sprzeczności tkwiące we współczesnym świecie i ujawniał je , krytykując to wszystko , co było złe i niebezpieczne dla moralności indywidualnej i społecznej. Szczególną wymowę posiada satyra Swiat zepsuty , która dokonuje charakterystyki i oceny społeczeństwa osiemnastowiecznego zepsutego moralnie. Zepsucie moralne społeczeństwa polskiego wyraża się w zaniku żywej wiary, tradycyjnej pobożności, głupim mędrkowaniu w rzeczach wiary, obłudzie religijnej , egoizmie i braku miłości ojczyzny , karierierowiczostwu , łapownictwu , jawnej zdradzie kraju , życiu nad stan , marnotrawstwu , pijaństwie , rozluźnieniu węzów małżeńskich , rozwiązłości i nierządzie – oto nie wszystkie , ale główne grzechy oświeconego społeczeństwa polskiego, które napełniały serce Krasickiego smutkiem , potęgującym się jeszcze na myśl o dawnej cnocie , dla tego wołal on : Gdzieś cnoto? Gdzieś prawdo? Gdzieście się podziały? Tuście niegdyś najmilsze przytulenie miały. Czciły was dodre nasze ojce i pradziady , a synowie co w bite stąpać mieli ślady , szydząc świętej poczciwych swych przodków prostoty , za blask czczego poloru zamienili cnoty . Krasicki wierzył w wychowawczą rolę satyry i tak określał jej cel : Satyra prawdę mówi względów się wyrzeka, Wielbi urząd, czci króla , lecz sądzi człowieka Posługując się satyrą jako główną bronią, zwalczał Krasicki ponure dziedzictwo czasów saskich – sarmatyzm i szkodliwe naleciałości cudzoziemszczyzny, np. w Żonie modnej sktrytykował modne wówczas wychowanie kobiet w duch kultury francuskiej, w Pijaństwie sportretował szlachcica pddanego zgubnemu nałogowi, nie potrafiącego logicznie myśleć, wyzbytego hamulców wewnętrznych, człowieka który stoczył się na dno moralnego upadku. Posługując się żartem, ciętą ironią Krasicki pragną wychować moralnie zdrowe społeczeństko, które był by zdolne, do przeprowadzenia reform w państwie. W odrodzeniu moralnym, w odmianie obyczjów widział właściwą drogę ratowania ojczyzny. On sam i jemu wspócześni dobrze rozumieli, że śmiech jest skuteczną bronią w walce z ludzkimi wadami. Julian Ursyn Niemcewicz stwierdził, że : Szmieszność jest najstraszniejszą jest dla miłości własnej bronią i taką jest bojaźń onej, iż częstokrość ludzie wolą być godni nagany aniżeli śmiechu. Ignacy Krasicki był bystrym obserwatorem życia ludzkiego. Swoje uwagi i spostrzerzenia na temat świata i ludzi zawarł również w Bajkach i przypowieściach . Świat przedstawia się w nich posępnie, żądzi w nich siła przed prawem. Władca, a jest nim władca absolutny kieruje się interesem własnym, poddporządkowuje sobie poddanych i czyni to w sposób przewrotny pod maską praworządności. Wiele jest w życiu obłudy, zrówno w społeczny jak i osobistym. Trudno o prawdziwą przyjaźń, która sprawdza się w chwilach próby. Poeta widzi, że ludzie, chociąż tak hełpią się swoim rozumem, chociaż głoszą piękne hasła o miłości bliźniego, i w ogóle cnoty, jednak czynami zaprzeczają swoim poglądom. Krasicki jest moralista. Uczy skromności i umiaru, głosi zasadę złotego środka , ostrzega przed złudnymi pozorami. Chwali pracowitość, rzetelność, ceni zdrowy rozsadek i doświadczenie, potępia zarozumialstwo. Praktyczna mądrość życiowa płynąca zbajek streszcza się w przestrodze ; Nie bądź głópi, czyli miej rozum, który dobry po szkodzie , ale jeszcze leprzy przed szkodą. Trwała wartościa bajek Krascickiego jest ich ponad czasowość iaktualność; natura ludzka zmienia się bardzo wolno, lub nie zmienia się wcale, wśród ludzi nie brak głupców, fałszywych przyjaciół, samolubów, zarozumialców. Bajki posiadają nie tylko głęboką i piękną treść , zachwycają formą , zwięzłością i lapidarnością języka. Urzekają prostotą stylu, jasnością konstrukcji. Ze względu na swój charakter uniwersalny , mądrość płynąca z doświadczenia i rozumiena świata bajki Kraśickiego zdobyły uznanie w skali europejskiej. Kraśicki to wychowawca narodu walczył z ciemnotą ,piętnował ujemne zjawiska życia społecznego,kreował wzory pozytywnych obywateli. Nie był rzecznikiem postawy heroicznej , w swych utworach wskazywał wartości pracy,uczciwości i rozsądku. W powieści Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki stworzył wzór szlachcica , dobrego pana , demokraty , wzorowego obywatela. Wzorzec ten przeciwstawiał tradycjonalizmowii , konserwatyzmowi szlachty polskiej. Pozytywnych bohaterów epoki oświecenia wykreował wybitny publicysta , poeta J.U.Niemcewicz w komedii politycznej Powrot posła . Konserwatywnemu i ograniczonemu umysłowo , chciwemu staroście Gadulskiemu , przeciwstawił szlachcica oświeconego , Pana Podkomorzego , ktory nakazuje synowi , kochać ojczyznę i trzyma się cnoty oraz młodego demokrate wcielającego ideały demokratyczne w życie , posła , zwolennika reform w państwie. Z komedii Niemcewicza płynie dla wszystkich przesłanie , brzniące jako nakaz moralny : Niech każdy ma szczęśliwość powszechną w pamięci , J miłość własną – kraju miłości poświęci . Z powyższych rozważań wynika , że praca , użyteczność , patriotyzm ,a także szczęście ludzi stanowiły trwae wartości epoki oświecenia. Poszukując trwałych wartości w literaturze odrodzenia i oświecenia nie sposob pominąć analizy zagadnień natury filozoficznej , światopoglądowej. J znów odwołam się do najbardziej reprezentatywnych twórców epok , m.in. do filozofii J. Kochanowskiego. Problematykafilozoficzna zajmuje w dziełach Mistrza z Czarnolasu miejsce szczególne, profesor Grzeszczuk ryzykuje stwierdzenie , że jest to miejsce centralne. Uprawiał ją Kochanowski od pierwszych utworów aż po ostatnie ;od hymnu Czego chcesz od nas Panie aż po Treny . Problematyka ta łączyla się z poglądem na zadania człowieka wobec państwa i wspłczesności. We Fraszkach i Pieśniach Jana Kochanowskiego pobrzmiewają echa stoicyzmu i epikureizmu. Poeta roztacza optymistyczną wizję świata , głosi radość życia , zachęca do korzystania z każdej chwili , bo kto tak mądry , że zgadnie , Co nam jutro przypadnie ? pyta w Pieśni IX. Poeta świadomy zmienności i przemijalności losów człowieka , pragnie przeżyć życie spokojne i radosne, w miłym towarzystwie przy muzyce i winie. Swój żartobliwy nastrój uzasadnia tym , że nikt nie jest w stanie przeniknąć tajemnicy swego przeznaczenia,gdyż Wszystko dziwnie się plecie , na tym biednym świecie . Dlatego nie tylko radość życia , ale też ból i cierpienie są nieodłącznymi towarzyszami życia ludzkiego. Trzeba więc kierować się w życiu haracjańską zasada złotego środka , stałością sumienia i cnotę. J. Kochanowski potrafił połaczyć najpiękniejsze wartości filozofii horacjańskiej z chrześcijańskimi. Obserwacja przyrody , jej piekna , budzily zaufanie do ładu świata , ktorego stwórcą jest Bóg. Optymizm jego wynikał z przekonania , że ów ład kosmosu i ziemskiej natury jest wieczny. Wyrazem optymistycznej wiary w Boga jest hymn Czego chesz od nas Panie . Optymistyczna wiara w Boga i jego łaskawość , stoicka postawa wobec życia i wszystkiego co ze sobie uległy załamaniu pod wpływem rozpaczy spowodowanej naglą , tragiczną śmiercią córki poety , Urszulki , z którą łączył nadzieje . Widział ją bowiem jako spadkobierczymię swego poetyckiego talentu . Treny pisane były na granicy bólu i obłędu poety , sugerują utratę poczucia rzeczywistości przez bohatera lirycznego , który nie potrafi odnależć się w świecie , który go otacza. Cierpienie nie nakazuje poecie wypowiedzieć słowa nie do pogodzenia z jego światopoglądem chrześcijańskim : Nieznajomy wróg jakiś miesza ludzkie rzeczy, Nie mając ani dobrych, ani złych na pieczy… Ów wróg , który zabrał poecie dziecko, jest siłą ciemną, tajemniczą i złowrogą. Paradoksem staje się zatem wiara w dobrego i wszechstronnego Boga, śmierć dziecka nie można pogodzić zdobrocią stwórcy. Peta staje przed zagadką przerażającą : albo Bog nie jest dobry, albo nie jest wszechmocny. W trenie IX poeta dokonuje rozrachunku z filozofia stoicką. W obliczu śmierci córeczki ujrzał ruinę swego dotychczasowgo systemu wartości. W trenie XI stwierdza, iż ludzi dobrych, poboznych, cnotliwych także nie omija nieszczęście, wszystko zależy od ślepego losu. Czy więc warto być dobrym, cnotliwym, pobożnym? – nasuwa się pesymistyczne pytanie. Ostatnie Treny wyrazają wyciszenie uczuć poety, smutną zadumę nad losem ludzkim i rezygnację. W trenie XIX poeta stara się spojrzec na życie trzźwo. W zakończeniu parafrazuje maksymę Cycerona humana,humane fzrende . W myśl tej maksymy należy z godnością przerzywać wszystko, co człowiekowi może się przydarzyć. O tym, że Treny są arcydziełem poezji zadecydowała, nie tylko treść, bogactwo uczuć osobistych, ale również mistrzoska forma i przemyślana kompozycja. Na przykładzie poznanych utworów J. Kochanowskiego stwierdzamy, iż trwałą wartością literatury staropolskiej jest jej indywidualizm wyrażajhący się w podejmowaniu tematyki osobistej, wypowiedzeniu osobistych uczuć i przeżyć, wyraz w niezwykłej i orginalnej formie. O indywidaliźmie literatury świadczy podejmowanie przez twórców zagadnień sztuki poetyckiej. Jan z Czarnolasu w dedykacji Psałterza awidowego ują swe własne stanowiskiowobec sztuki,wobec własnej poezji. W słowach : I wdarłem się na skałę pieknej Kalijopy, Gdzie dotychczas nie było Znaku polskiej stopy pobrzniewajaca duma pisarza i poczucie własnej wartości, płynące zarówno ze zrozumienia swej pracy twórczej, osiagniętych w niej wyników, jak z poczucia bardzo ścisłego związku z własnym narodem, z jego językiem i kulrurą. Wiersz dedykacyjny jest triumfem polskości, zwycięstwem języka polskiego nad klasyczną łaciną. Trwałą wartością epoki staropolskiej była walka o rozwój języka narodowego. Duże zasługi na tym polu położyli polscy drukaże i pisarze mieszczańscy np. Biernat z Lublina, Mikołaj Rej. Szczególnym blaskiem zajasniał język polski pod piórem J. Kochanowskiego. Doskonałymi kontynuatoramii twórcami literackiej polszczyzny byli poeci doby oświecenia reprezentujący nurt klasycystyczny. Odnowiceilem poezji polskiej stał się I. Krasicki. Prostota i jasność, porządek artystyczny, kunszt wersyfikacji, troska o czystość języka – te cechy stawiają go w rzędzie najwibitniejszych poetów. Pisarze epokoki staropolskiej świadomie wpływali na rozój literarury narodowej. Głosili w swych dziełach naszczytniejsze ideały swej epoki. Dlateko i nasza, wspóczesna epoka nawiązuje do kultury tamtych czasów. Wydobywa z niej to co stanowi nieprzemijającą wartość, co uczy kochać piękno, dobro i człowieka. Nadal nie staciły aktualności słowa wybitnego polityka oświecenia Robesperr a: Chcielibyśmy zastapic w naszym kraju egoizm – moralnościa, banalne poczucie honoru – uczciwością; przyzwyczajenie – zasadą; ceremoniał – obowiązkiem, tyranię obyczaju – potęgą rozsądku; wyniosłość – odwagą; próżność – tolerancją; umiłowanie pieniędzy- umiłowaniem chwały; intrygę – zasługą; zarozumiałość – talentem, pozory – prawdą …
