Stereotypy istnieją od początku ludzkości. Uogólniając zachowania ludzkie, nie zastanawiamy się, czy jesteśmy sprawiedliwi, czy nie wyrządzamy przypadkiem komuś krzywdy. Co sprzyja powstawaniu stereotypów:
– kategoryzacja
– niesprawdzenie informacji, przyjmowanie usłyszanych opinii
– lęk przed nieznanym
– chęć przynależności do jakiejś grupy, przejmowanie jej poglądów, utożsamianie się z nią
Świat stereotypów powoduje, że przyjmujemy różne formy. W dzisiejszych czasach wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie człowiek żyje w teatrze. Stojąc w garderobie ma do wyboru wiele masek. Którą z nich założy i wejdzie na scenę?
Postępująca dezintegracja osobowości jest niczym innym jak przybieraniem innej maski, przechodzeniem w kolejną formę.
„Czy wreszczie my stwarzamy formę, czy ona nas stwarza? Wydaje się nam, że to my konstruujemy – złudzenie, w równej mierze jestśmy konstruaowani jak bohaterowie.“
Problem dezintegracji osobowości podnoszą pisarze współcześni: Bruno Schulz, Witek Gombrowicz Ferdydurke, Tadek Różewicz Kartoteka, Sławomir Mrożek Tango.
Obnażenie przez twórców funkcjonujących w społeczeństwie stereotypów
Stereotyp wobec narodu niemieckiego (Kartoteka Różewicza).
W pokoju bohatera pojawia się młoda Niemka. Nie czuje on do niej nienawiści, ale wydaje mu się, że powinien poinformować dziewczynę o tym, jak to ich ojcowie polowali w lesie na siebie nawzajem. Kiedy rozlegają się sowa niemieckiej komendy ptrzestraszony bohater staje na boaczność pod ścianą. Wskazuje to ciągłe postrzeganie Niemców jako hitlkerowców i zbrodniarzy wojennych.
Stereotypy określonych warstw społecznych.
Anachroniczny świat ziemiański w Ferdydurke, specyficzny dla polskiej tradycji. Ja i tak pan, tyś i tak cham Miętus nie może się zbratać z parobkiem. Granicy między ziemiaństwem i chłopami nie może przekroczyć żadna ze stron.
Cecha charakterystyczna dla ziemiaństwa – kult jedzenia (podobieństwa do Pana Tadeusz Mickiewicza i do Przedwiośnia Żeromskiego).
Stereotypy dotyczące mieszczaństwa
Straszni mieszkanie w strasznych mieszkaniach.
Zwracanie uwagi na charakterystyczne umeblowanie mieszkań i zachowanie się.
Stereotyp inteligenta
Wyśmianie inteligencji w Tangu S. Mrożka (Stomil i Eleonora) Zburzyli konwencje, ale stali się zbyt przeintelektualizowani, są sztuczni w swych zachowaniach, zafascynowani prymitywną siłą, marginesem społecznym.
Antytradycjonizm.
Anarchizm.
Pozorna rewolucyjność.
Nonkonformizm.
Pusty, pozbawiony idei intelektualizm.
Życie dla nich to miła wegetacja.
Sztuka – eksperymentem.
Rezygnacja z odpowiedzialności za kształt świata.
Brak odpowiedzialności za własną rodzinę, społeczeństwo.
Belfer – uczniak (Ferdydurke). Model szkoły jako instytucji nie zmienił się, najtrudniej jest się wyzwolić z gęby szkolnej, indywidualność człowieka w szkole zostaje zatracona.
Temat ten podejmuje także Różewicz w Kartotece (scena egzaminu dojrzałości). Autor pokazuje bezsensowność ucznia sie w szkole, gdzie należy wkuć ogromną ilość encyklopedycznych informacji, do niczego niepotrzebnych. Czy matura ma być egzaminem dojrzałości, czy zaliczeniem Encyklopedi Powszechnej (PWN, w czterech tomach) jako lektury obowiązkowej ?
Wyśmianie stereotypów zachowań społecznych
Wychowanie młodego człowieka.
Ferdydurke Gombrowicza: Młodziakowie tworzą w swoim odczuciu model rodziny nowoczesnej, odrzucają konserwatyzm, staroświeckość, uważają się za bardzo liberalnych, tolerancyjnych, dochodzi do rozluźnienia więzów rodzinnych i zatracenia uczuć.
Tango S. Mrożka: Eleonora i Stomil wprowadzqają nowoczesność, Stomil eksperymentuje, a Eleonora jest wyznawczynią tych zasad. Cechuje ich całkowita utrata wartości i totalny liberalizm. Dochodzi do typowego dla każdej rodziny konfliktu pokoleń. Wydawałoby się, że jest to stereotypem, ale czy na pewno? Z reguły rodzice to konserwatyści, a dzieci buntują się, chcąc wprowadzenia czegoś nowego. Mrożek ukazuje sytuację odwrotną. Dzieci dążą do przywrócenia dawnego systemu wartości.
Odwrócony model miłości
Rodzicielskiej (Młodziakowie, Stomil i Eleonora).
Rodzice nie interesują się dziećmi, nie przekazują im żadnych wartości.
Pomiędzy kobietą, a mężczyzną
Ferdydurke: miłość Józia do Nowoczesnej. Pimko i Kopyrda w sypialni Ali. Porwanie Zosi – – panny z dobrego domu – typowy motyw.
Nowoczesne małżeństwo Stomila i Eleonory
Stomil eksperymentuje by nie dostrzegać zdrad żony.
Motyw ślubu w Tangu
Aby przywrócić świat do porządku Artur decyduje się na ślub, gdyż jest to tradycja przynosząca szczęśliwy koniec zwaśnionym stronom. Do ślubu nie dochodzi, ponioeważ Artur uświadamia sobie, iz sama forma nie zmieni świata. Zaprzeczenie funkcjonującego dotychczas stereotypu.
Stereotyp człowieka silnego, który rozpycha się łokciami, chamstwem próbuje zdobyć świat.
Eden: Kto jest silny, ten może wszystko, może robic co mu się podoba (Tango Mrożka).
Rozpad osobowości
B. Szchulz Nawiedzenie: starzec zamienia się w robaka, niemożność odnalezienia właściwej drogi w labiryncie życia.
Ferdydurke Gombrowicza: upupienie bohatera, który ucieka z formy w formę (ze szkoły do Młodziaków, od Młodziaków na wieś)
Gdyż nie ma ucieczki przed gębą jak tylko w inną gębę, a przed człowiekiem schronić się można jedynie w objęcia onnego człowieka. Przed pupą zaś w ogóle nie ma ucieczki.
Każda sytuacja narzuca nam inną formę, przybieramy inną maskę. Nie sposób jej odrzucić, gdyż ściągając jedną, zakładamy następną.
Ludzie schodzą na psy – nieukrywana wrogość w stosunku do obcych.
Kartoteka Różewicza jako studium rozkładu człowieka. Bohater cierpi na dezintegrację odsobowości, nie wie, jaki ma cel w życiu, jakie są jego poglądy polityczne, czy wierzy w zbawienie. Wszystko to sprawia, że bohater nie zdaje egzaminu z życia.
Czy współczesny Polak to bohater z Kartoteki? Na to pytanie musimy sobie odpowiedzieć sami, wypełniając według własnej wyobraźni kwestionariusz w kartotece.
„Jesteśmy tacy, jak myślą o nas ludzie, nie jak myślimy o sobie my. Jest się takim jak miejsce, w którym się jest.“
Powyższe przykłady ukazują dobitnie, jak bardzo dominującą rolę odgrywają formy i stereotypy w naszym życiu.
„O potęga Formy! Przez nią umierają narody. Ona sprawia, że powstaje w nas coś, co nie jest z nas. Lekceważąc ją, nie zdołamy nigdy pojąć głupoty zła, zbrodni. Ona rządzi naszymi najdrobniejszymi odruchami. Ona jest u podstawy życia zbiorowego.“
(Ferdydurke Gombrowicza)
Rzeczywistość jest zawsze bogatsza od naiwnych iluzji i kłamliwych fikcji. Więc może należałoby odkrywać rzeczywistość odrzucając wszelkie stereotypy. Ale czy wtedy możliwe jest uwolnienie się od formy ?
Twórcy współcześni próbują odnaleźć właściwą drogę w labiryncie ludzkiego życia.
Tadeusz Różewicz „Ocalony“
„Szukam nauczycieli i mistrza
Niech przywróci mi wzrok, słuch i mowę
niech jeszcze raz nazwie rzeczy i pojęcia
niech odzieli światłość od ciemności
Witold Gombrowicz nakazuje:
„Starajcie się przezwyciężyć formę, wyzwolić się z formy, przestancie utożsamiać się z tym, co was określa.“
