Tematem Potopu są walki wyzwoleńcze, jakie toczyła Polska w XVII wieku z najazdem szwedzkim. Autor nakreślił szeroki obraz Polski magnacko-szlacheckiej. W doskonałej pod względem artystycznym powieści odmalował tę słuszną i sprawiedliwą wojnę narodu polskiego o niezawisłość. W walce tej obok przykładów bohaterstwa i poświęcenia są przykłady ohydnej zdrady i podłości.zgodnie z historią i zgodnie z charakterem społecznym chylącej się ku upadkowi Polski feudalnej zarówno zdrada jak i bohaterstwo są klasowo przynależne. Zainteresowanie jedynie w osobistych, dynastycznych sprawach,wbrew interesowi Polski magnateria często łączyła się ze szwedzkim najeźdźcą. I tak Karola Gustawa,króla szwedzkiego podżega do najazdu magnat Radziejowski.Gdy zgromadzono pod Ujściem w Wielkopolsce przeciw Szwedom wojska szlacheckie, ich kapitulację i poddanie się \”szwedzkiej protekcji\” przeprowadza inny magnat Krzysztof Opaliński.
Najjaskrawszy, najbardziej perfidny rodzaj zdrady ojczyzny demonstruje Sienkiewicz na przykładzie Janusza i Bogusława Radziwiłów. Poddają oni związaną z Polską Litwę Szwedom, przy czym wmawiają części łatwowiernej szlachty iż jest to posunięcie dyplomatyczne mające na celu dobro ojczyzny.
Gdy po stronie magnaterii rodzi się zdrada, gdy szlachta obałamucona lub załamana poddaje się niemal bez oporu szwedzkiemu najeźdźcy.Pierwszy do walki podrywa się lud wiejski.lud ten pełen jest bohaterstwa i poświęcenia, mimo iż właśnie część społeczeństwa była najbardziej narażona na represje ze strony Szwedów. Chłopi pod wodzą nielicznej części szlachty pierwsi biorą się do czynu, zapoczątkowując walkę partyzancką i stają się podstawą najsilniejszych poczynań bohatera walk wyzwoleńczych Stefana Czarnieckiego. Walkę ze Szwedami na terenie Wielkopolski pierwsi podejmują chłop pod wodzą Kuleszy i Żegoty, bohaterscy górale obronią króla Jana Kazimierza w czasie jego powrotu do kraju ze Śląska.
Chłopi podejmując walkę partyzancką,będą najdotkliwiej tępić armię Konrada Gustawa,w części jego pochodu w głąb Polski. Zaciekle będą oni bronić Jasnej Góry. Jednym z najpiękniejszych przykładów bohaterstwa jest zdobycie sztandaru gwardii króla szwedzkiego przez Michała, chłopa wiejskiego. Mimo warcholstwa i egoizmu klasowego patriotyczna część społeczeństwa,a w tym też wielu przedstawicieli szlachty, nie szczędząc ofiar, bohatersko będzie bronić niezawisłości Polski.
