1. Tragizm losów dziecka wziętego na wychowanie przez nierozsądną filantropkę.
a) Główne postacie utworu
Portret Eweliny Krzyckiej, rzekomej filantropia
• dziedziczka, bogata wdowa, mieszkająca koło Ongrodu (Grodna), egoistka, płytka, zmienna, kapryśna, bezwzględna, zimna, pasożyt, bez serca, chociaż rzekomo chce czynić dobrze,
• nudząc się na prowincji, zostaje członkinią Towarzystwa Dam Dobroczynnych i przyjmuje do siebie Helenkę, sierotę, która zaspokaja jej tęsknotę do czynienia dobrze, do piękna i miłości,
• zafascynowała ją uroda Helenki, pragnie ją mieć przy sobie, otacza zbytkiem i traktuje jak zabawkę, a gdy dziewczynka, dorastając, brzydnie, odsuwają od siebie, ponieważ razi jej smak estetyczny, nie zdając sobie sprawy z tego, jak wielką krzywdę wyrządza dziecku,
• jej kaprysy i zmienne upodobania; historia się powtarza, ulubieńcem pani staje się z kolei włoski muzyk, przed Helenką był piesek Elf, przed nim papuga, a przed nią Czemicka; miejsce tych przygarniętych, pod wpływem jej chwilowego kaprysu, istot jest w garderobie,
• postępowaniem swoim krzywdzi ludzi, jest nieświadoma tego, że żywe istoty traktuje najpierw jak śliczne zabawki, a później jak zbędne przedmioty, przypisując im winę za zmiany zachodzące w jej uczuciach, okrucieństwo jej „dobroci\”.
Postać Helenki
• dobra, wrażliwa, inteligentna, uzdolniona muzycznie, ma zmysł piękna, nie zapomina o swoich bliskich, których opuściła, posyła im podarunki,
• wyrwana ze swego środowiska społecznego i wychowana w salonie, staje się kapryśna i rozpieszczona,
• wyrzucona z salonu, wraca z powrotem do własnego środowiska i musi na nowo przystosować się do twardej rzeczywistości, staje się smutna, cicha i zamyślona; ofiara kaprysu p. Eweliny.
Panna Czernicka
• służąca p. Eweliny, cyniczna, zgorzkniała, przebiegła, sprytna, – została wyrwana ze swojego środowiska społecznego i gdy przestała interesować dziedziczkę jako zabawka, ta uczyniła ją swoją służącą i traktuje ją jak przedmiot codziennego użytku,
. zna już drogę od zachwytów do znudzenia, jaką p. Krzycka kroczy, gdy nadarzy się jej kolejna ofiara, ale dopiero po czasie zrozumiała przewrotność swej pani,
• lituje się nad istotami, które podzieliły jej los – Elfem i Helenką (papuga zdechła),
• ma spaczony charakter, zwichniętą psychikę przez życie, na które skazała ją p. Ewelina,
• nauczyła się kraść, kłamać i schlebiać swojej pani, udając wierną i potulną, chociaż jej nienawidzi i podkrada pieniądze, aby je mieć na wypadek, gdyby została zwolniona oraz na zabezpieczenie swojej starości,
• jest teraz mądra dla siebie, ale ta jej mądrość jest gorzka,
• jej praca jest poniżająca, wykonuje czynności z ukrywaną nienawiścią do swej pani, jest pozbawiona własnej osobowości,
• mogła być samodzielną i szczęśliwą, mogła mieć „swoją chatę w szlacheckiej okolicy, męża, dzieci, zdrowie i twarz rumianą\”,
• zdaje sobie sprawę z tego, co utraciła w życiu z powodu „dobroci\” p. Eweliny,
• jest najbardziej tragiczną postacią w utworze.
2, Zagadnienie filantropii w świetle utworu
• pojęcie filantropii; dobrowolna akcja charytatywna bogatych w stosunku do ubogich,
• zgubne skutki fałszywej filantropii; Ewelina Krzycka wyrywa istoty obdarzone krótkotrwałą sympatią z ich własnego środowiska społecznego, otacza zbytkiem, a później odtrąca, niszcząc w ten sposób ich życie,
• potwierdzenie słusznego powiedzenia, że „łaska pańska na pstrym koniu jeździ\”,
• powierzchowne, płytkie i zgubne pojmowanie zasad filantropii „na pokaz\”, wynikające z przywar, głównie egoizmu, a nie z chęci niesienia pomocy potrzebującym (p. Krzycka); ostrzeżenie przed taką filantropią.
3. Egoizm i obojętność ziemiaństwa wobec ludu
• brak kontaktu ziemiaństwa z realną rzeczywistością, życie w świecie wyobraźni; (p. Krzycka patrzy na świat jak na obraz malarski),
– obojętność ziemiaństwa wobec ludzi niższego stanu, traktowanie ich jak przedmioty,
• brak jego odpowiedzialności w podejmowaniu działań społecznych, kierowanie się wyłącznie własnym egoizmem,
• próżniaczy i pasożytniczy sposób życia ziemiaństwa.
4. Problem wychowania dziecka i kształcenia kobiet
• aktualny w okresie pozytywizmu i zajmujący ważne miejsce w programie pozytywistów; zwracają oni uwagę na właściwe wykształcenie dziewcząt, aby je przygotować do życia i wychowania w przyszłości młodego pokolenia,
• Orzeszkowa sugeruje w utworze, że:
– wychowawca odgrywa wielką rolę w życiu dziecka; źle wychowane osoby, nie mogą dobrze wychowywać innych,
– nie wolno wyrywać człowieka z jego środowiska, jeśli nie potrafi się nim pokierować w odpowiedni sposób, bo czyni mu się krzywdę,
– wychowanie i wykształcenie powinno być odpowiednie do warunków, w jakich dziecko musi żyć w przyszłości,
– podstawy do życia w trwały sposób może zapewnić człowiekowi tylko właściwa nauka i odpowiednia praca,
– szkodliwa edukacja pociąga za sobą zgubne skutki (przykład Helenki).
