Henryk Sienkiewicz rozczytywał się w łacińskich utworach starożytnych, szczególnie Tacyta. Odbył wiele podróży do Rzymu, zwiedzał zabytki, wędrował po katakumbach. r0;Quo Vadisr1; jest urzeczywistnieniem zamysłów, jakie w tamtym czasie zrodziły się w umyśle pisarza. Była to chęć ukazania w utworze dwóch światów: starożytnego – pogańskiego i nowego – chrześcijańskiego. Pierwszego, w chwili gdy nadciąga już zmierzch jego wielkości, a drugiego w początkach jego istnienia, w okresie prześladowania pierwszych chrześcijan za czasów Nerona. Zamierzeniem pisarza było także pokazanie siły tego świata, która to siła, jego zdaniem, odegrała decydującą rolę w historii Rzymu i ludzkości, oraz zwycięstwo chrześcijańskiego ducha nad potęgą pogańskiego Rzymu. Co bardzo istotne, Sienkiewicz poszukiwał niejako przy okazji analogii między prześladowaniem chrześcijan przez Nerona, a prześladowaniem Polaków pod zaborami. Powieść, drukowana początkowo w odcinkach w dwóch czasopismach (r0;Gazeta Polskar1;, r0;Dziennik Poznańskir1;), szybko rozeszła się po całym świecie, tłumaczona na wiele języków. Wszędzie zdobywała ogromne powodzenie i przyniosła pisarzowi sławę nie tylko w kraju, ale na obu półkulach – w 1905 roku Sienkiewicz otrzymał za nią nagrodę Nobla. r0;Quo Vadisr1; stała się jedną z pierwszych powieści polskich, które weszły w skład arcydzieł literatury światowej. Doczekała się niezliczonych przeróbek teatralnych, operowych, baletowych i filmowych oraz stała się inspiracją malarską.
Tło historyczne powieści
W powieści ukazane są czasy starożytnego Rzymu za panowania Nerona z okresu prześladowania pierwszych chrześcijan. Neron (Nero Claudius Caesar, 37-68) był cesarzem rzymskim w latach 54-68, objął władzę mając zaledwie 17 lat. Akcja powieści toczy się w latach 63-66, zaś epilog (śmierć Nerona) przypada na rok 68.
Sam Sienkiewicz nazywa utwór powieścią historyczną, a okres panowania Nerona traktuje jako epokę upadku cywilizacji rzymskiej. Postacie historyczne występujące w powieści to: Neron, Seneka, Tigellin, Petroniusz, Poppea oraz apostołowie Piotr i Paweł. Głównymi wydarzeniami historycznymi są: pożar Rzymu i męczeństwo chrześcijan.
Kompozycja utworu
Powieść r0;Quo Vadisr1; stanowi w dużym stopniu analogię do r0;Trylogiir1;. Ma to związek z występowaniem dwóch wątków – historycznego i romansowego, połączonych i przeplatających się ze sobą. Mamy tu do czynienia z tradycyjnym wątkiem romansowym z przeszkodami (m.in. z powodu usposobienia bohatera, jego gwałtowności – jak u Kmicica), nagłymi, niespodziewanymi niebezpieczeństwami, cudownymi ocaleniami, szczęśliwym zakończeniem, a także przemianą wewnętrzną bohatera (podobnie jak u Kmicica).
Główne wydarzenia w utworze
· przybycie Winicjusza z Armenii do Rzymu,
· Ligia na dworze cezara,
· uprowadzenie Ligii przez Ursusa i chrześcijan,
· poszukiwanie Ligii, spotkanie Chilona z Glaukiem,
· zgromadzenie chrześcijan, śmierć Krotona,
· wewnętrzna przemiana Winicjusza,
· r0;pływająca ucztar1; Nerona,
· pożar Rzymu, oskarżenie chrześcijan, uwięzienie Ligii,
· straszne sceny cyrkowe i r0;pochodnier1; Nerona, śmierć Chilona,
· walka Ursusa z turem, ocalenie Ligii,
· śmierć Petroniusza,
· śmierć Nerona (epilog).
Obraz dwóch światów w powieści – upadającego pogańskiego Rzymu i rodzącego się chrześcijaństwa Starożytny świat pogański to potęga rządząca i wszechmocna, zadziwiająca ludzkość wspaniałością swojej kultury, bogactwem form życia i myśli filozoficznej. Stworzył on trwałe pomniki architektury, literatury, filozofii i prawa. Z jednej strony był to świat przepychu i bogactwa, poczucia piękna, radości i różnorodności życia, a z drugiej świat niewolnictwa, wyzysku, wojen, rzezi i okrutnych, despotycznych rządów. Jego reprezentanci w powieści to:
Neron, Petroniusz, Chilon, Tigellin, Poppea oraz Winicjusz (do czasu). Ten schyłkowy, zbliżający się do zagłady, odchodzący w przeszłość świat przepojony był zmysłowością, cynizmem, rozwiązłością, rozpustą, okrucieństwem, nikczemnością, a także sceptycyzmem, materialistycznym widzeniem świata i chęcią użycia przy braku jakichkolwiek ideałów i skrupułów. Przyczyn jego klęski Sienkiewicz nie ukazuje w pełni. Poprzestaje na odtworzeniu życia obyczajowego, a źródeł upadku doszukuje się wyłącznie w sferze moralności najwyższych warstw społecznych. Świat chrześcijański natomiast reprezentują w utworze: Ursus, Pomponia Grecyna, Ligia, Glaukus, apostołowie Piotr i Paweł oraz rzesze chrześcijan. Chrześcijaństwo – religia głosząca miłość, braterstwo i równość wszystkich ludzi jako dzieci jednego Boga, przeznaczonych do wiecznego życia – pojawia się w I w n.e. w wyniku działalności Jezusa Chrystusa i apostołów. Sienkiewicz podkreśla potęgę wiary chrześcijańskiej (r0;Ta nauka ogarnia świat i ona jedna może go odrodzićr1;).
Chrześcijaństwo obejmowało coraz szersze kręgi. Za czasów Nerona są tysiące chrześcijan w Rzymie, w Grecji, w Azji Mniejszej. r0;Ci ludzie nie tylko czuli swego Boga, ale go z całej duszy kochali, tego zaś Winicjusz nie widział dotąd w żadnej ziemi, w żadnych obrzędach, w żadnej świątynir1;. Chcąc uniknąć prześladowań chrześcijanie modlili się w ukryciu, zbierając się w opustoszałych miejscach za miastem.
Najważniejsze postacie utworu
1. NERON
· postać negatywna, młody, żył 31 lat (37-68), ukazany pod koniec swego życia, pyszny, próżny, żądny sławy, odrażający, wulgarny, śmieszny, zniewieściały, tchórzliwy, okrutny, zdemoralizowany, rozpustnik, wróg chrześcijan, tyran, zdrajca, zbrodniarz, potwór, komediant, arcybłazen, dekadent, krótkowidz, otyły (dużo jadł i pił), przedstawiciel rozkładu moralnego; skupiły się w nim wszystkie ujemne strony rozpadającego się Rzymu, prowadzi hulaszczy tryb życia, codziennie urządza huczne uczty;
· jego dwór jest źródłem zła, które promieniuje na otoczenie;
· piastuje urząd cezara, najwyższą godność w imperium, otoczony gromadą zauszników (Tigellin) i tłumem pochlebców, którzy nazywają go nawet zbawicielem świata;
· mówi: r0;Ja nie mam innego Boga niż siebier1;;
· uważa, że każdy, kto nie wielbi cezara, jest wrogiem Rzymu;
· w pierwszym okresie swoich rządów pod wpływem filozofa Seneki i Burrusa (prefekta pretorianów, tj. przybocznej straży cesarza) rządzi rozsądnie i jest cenionym; później pod wpływem Tigellina staje się krwawym despotą i morduje tych, w których widzi przeszkodę dla siebie; każe zabić matkę, żonę, brata i syna cesarza Klaudiusza;
· zaniedbuje obowiązki państwowe; czuje się wszechstronnym poetą, aktorem, muzykiem, śpiewakiem, tancerzem i w tej roli występuje na widowiskach publicznych w Ancjum i w Grecji oraz w teatrach rzymskich, przekonany o wielkości swojego talentu – czuje się bardziej artystą niż władcą i nudzi się w Rzymie;
· marzy o zagładzie Rzymu, by móc zbudować nowe miasto, które ma nosić nazwę Neronia;
· jest bezwzględnym, nieodpowiedzialnym, słabym władcą, nie dostrzegającym istotnych potrzeb państwa, zapatrzonym wyłącznie w siebie i realizującym własne kaprysy, narzeka, że nigdy nie widział płonącego miasta; zazdrości Priamowi, który mógł oglądać pożar Troi i uważa, że pożar Rzymu byłby doskonałą inspiracją do stworzenia poematu większego od r0;Iliadyr1; Homera;
· jego pragnienia zostają zaspokojone przez służącego Tygellina;
· w czasie pożaru Rzymu specjalnie powraca do niego nocą, by się zachwycać jego widokiem i spogląda na nie z wodociągu Appijskiego w odpowiednio wystudiowanej pozie, ubrany w purpurowy płaszcz i wieniec ze złotych laurów, z lutnią w ręku; upaja się patosem własnych słów, nie troszcząc się wcale o los nieszczęśliwych ludzi; nie wydaje żadnych rozkazów odnośnie ratowania palącego się miasta, r0;radował się w sercu, że wreszcie ujrzał tragedię, podobną do tej, którą opisujer1;;
· chcąc zrzucić z siebie odpowiedzialność za zbrodnię podpalenia Rzymu, szuka rzekomych podpalaczy i nakazuje aresztować chrześcijan pod zarzutem podpalenia miasta;
· urządza igrzyska, na których chrześcijanie są rzucani na pożarcie dzikim zwierzętom, krzyżowani i żywcem paleni;
· skazuje chrześcijankę Ligię na śmierć, nie licząc się z prawem, które chroniło zakładniczkę;
· z powodu tchórzostwa nie ośmiela się w amfiteatrze sprzeciwić się woli tłumów, które domagają się groźnie ułaskawienia Ligii i Ursusa; po długim wahaniu daje znak łaski;
· w ostatnim okresie panowania wydaje bardzo liczne wyroki śmierci; zbuntowani pretorianie ogłaszają cezarem Galbę; senat wydaje na Nerona wyrok śmierci;
· chcąc ujść pomsty i pohańbienia, kończy samobójstwem, mając 31 lat; gdy przyłożył sobie sztylet do szyi, brak mu było odwagi, by zagłębić ostrze i wówczas Epafrodyt popchnął mu rękę i nóż wszedł aż po głownię.
2. PETRONIUSZ
· postać sympatyczna, najciekawsza w powieści, doskonała kreacja psychologiczna, wysuwa się na pierwszy plan w utworze;
· bogaty patrycjusz, egoista, wygodny, opanowany, wyniosły, inteligentny, wyrozumiały, łagodny, sceptyczny, tolerancyjny, niczemu i nikomu się nie dziwi, lubiany przez plebs rzymski, którym pogardza jako patrycjusz i artysta;
· wykształcony, znawca literatury i sztuki, pisarz, pisze wierszem i prozą, autor epigramatów i utworu r0;Satyriconr1;;
· bardzo kocha życie, umie rozkoszować się nim i urządza je sobie, jak potrafi najwygodniej; mówi do siebie: r0;Zawsze próbowałem tak żyć, by cieszyć się każdym dniemr1;;
· nie może i nie chce zrozumieć chrześcijan, bo każą mu się wyrzec używania życia, uczt i rozkoszy, ale mówi o nich z szacunkiem i podziwem;
· przebywa na dworze Nerona jako jeden z najbliższych jego ludzi w roli r0;arbitra elegancjir1; (doradcy w sprawach artystycznych), traktując cezara z góry; bardzo nisko ocenia jego talent, twórczość i smak artystyczny i brzydzi się jego okrucieństwami, nie jest donosicielem;
· bierze udział w orgiach cesarskiego dworu, zbyt leniwy, aby im się przeciwstawić;
· mimo że zdaje sobie sprawę z otaczającego zła i podłości, nie walczy z tym stanem rzeczy za cenę wygodnego, opromienionego blaskiem piękna życia; jest biernym świadkiem tego, co się dokoła niego dzieje, aprobuje świat, do którego należy, starając się go wysubtelnić;
· widzi zbliżający się upadek Rzymu, zanik rzymskich cnót i cywilizacji; zdaje sobie sprawę z tego, że patrzy na schyłek swojego świata i na wschód nowej ery; jest łącznikiem obu światów.
3. CHILON
· postać drugoplanowa, ale istotna z punktu widzenia intrygi w powieści, świetnie nakreślona w utworze; jest łącznikiem między postaciami świata rzymskiego i chrześcijańskiego;
· lekarz, mędrzec, wróżbita, włóczęga, kłamca, oszust, szpieg, donosicicl, zdrajca, pochlebca, łotr, tchórz; sprytny, przebiegły, mściwy, zazdrosny, nikczemny, śmieszny z wyglądu, nie zna uczucia wdzięczności; ideał podłości;
· wciąż poszukuje nowin mających się dobrze opłacać, lubi dowiadywać się cudzych tajemnic, by je w danej chwili obrócić na własny pożytek;
· sceptyk, który w nic nie wierzy; jednakową wartość ma dla niego zło i dobro;
· filozofujący błazen z ciemną przeszłością rzezimieszka; przed przybyciem do Rzymu zaprzedał Glauka rozbójnikom, pozbawiając go rodziny i mienia, a spotkawszy go później w Rzymie w czasie prowadzonej na prośbę Winicjusza pogoni za Ligią, powtórnie nastaje na jego życie;
· zostaje pozornie chrześcijaninem, aby wejść między wiernych, odnaleźć Ligię i zdobyć od Winicjusza jak najwięcej pieniędzy, oskarża chrześcijan, zdradza informacje o nich, przyczynia się do okrutnych ich prześladowań; staje się zausznikiem Tigellina, dygnitarzem, bogaczem i towarzyszy cezarowi na igrzyskach;
· wydaje Glauka w ręce Tigellina, chociaż ten po chrześcijańsku przebaczył mu jego złe czyny;
· nie może znieść widoku rozlewu krwi na arenie cyrkowej, poci się, sinieje, szczęka zębami, drży cały i mdleje, ale Nero zmusza go do oglądania owoców swego oskarżenia;
· pod ciężarem krwawych widowisk, męczeństwa Glauka, a szczególnie przebaczenia mu win w imię Chrystusa dokonuje się w jego duszy przemiana; nawraca się, odnajduje w sobie odwagę i daje świadectwo prawdzie, wyznając publicznie, iż Nero jest podpalaczem Rzymu, a chrześcijanie są niewinni; przyjmuje chrzest i ginie śmiercią męczeńską, w ten sam sposób jak wydawani wcześniej przez niego chrześcijanie;
· jego nawrócenie, mimo iż był oporny, jest świadectwem wielkiego triumfu idei chrześcijańskiej, a obraz męczonego starca, którego niedźwiedź oszczędza i nie chce rozszarpać, jest wprost przerażający.
4. TIGELLIN
· intrygant, zausznik cezara, najpodlejszy z doradców, służalczy; gbur, nieuk, postać negatywna;
· walczy bez skrupułów z Petroniuszem o względy cezara;
· za zgodą Nerona zajmuje się zorganizowaniem podpalenia Rzymu; pożar trwał 6 dni i 6 nocy.
5. GLAUKUS
· wprowadza w czyn przykazanie miłości, darując dwukrotnie winy i krzywdy swemu katowi – Chilonowi;
· drugie przebaczenie, którego udziela, gorejąc jako żywa pochodnia Nerona, dokonuje cudu nawrócenia zatwardziałego Chilona na wiarę chrześcijańską;
· do jego zgonu można zastosować sentencję, że r0;krew męczenników jest nasieniem nowych wyznawców wiaryr1;.
6. APOSTOŁ PIOTR
· dobry, wyrozumiały, skromny, wielki; uosobienie idei chrystianizmu, duchowy przywódca chrześcijan;
· organizuje Kościół, zjednując mu coraz więcej wiernych;
· przynosi radość, spokój, zachętę do znoszenia cierpień, uczy przebaczania;
· cieszy się ogromną popularnością i szacunkiem wśród chrześcijan, cierpi wraz z nimi niewygody życia, wędrowiec;
· czuje się odpowiedzialny za chrześcijan w Rzymie; rozumie, dlaczego Chrystus zawraca go z drogi do miasta zbrodni, rozpusty i pychy;
· w czasie prześladowań chrześcijanie ukrywają go, widząc w nim następcę Chrystusa;
· umiera jako męczennik w tym samym dniu co apostoł Paweł.
Wątek romansowy w utworze – miłość Winicjusza i Ligii
Dzieje miłości Winicjusza i Ligii są głównym wątkiem akcji powieści. Młodzieniec zakochuje się w dziewczynie od pierwszego wejrzenia, chce ją zdobyć, lecz ona ucieka. Ten jednak nie rezygnuje – szuka jej po całym Rzymie, a gdy się wreszcie odnajdują i przysięgają sobie miłość, wybucha pożar miasta. Winicjusz znów szuka dziewczyny, chcąc ją ocalić. Ligia tymczasem zostaje uwięziona, później choruje, a następnie w jej obronie walczy zwycięsko Ursus z turem na arenie cyrkowej. Cały amfiteatr żąda prawa łaski dla zwycięzcy i ocalonej. Wreszcie zakochani mogą się połączyć i żyć szczęśliwie. Wątek rozwija się, jak w tradycyjnym romansie, przez pokonywanie piętrzących się przeszkód, które stają na drodze połączenia się zakochanych – nagłych, niespodziewanych niebezpieczeństw i cudownych ocaleń – na pozór nie ma tu trójkąta bohaterów, Ligia ma jednego pretendenta do swej ręki, natomiast funkcję rywala nieodzownego w dziejach miłości r0;z przeszkodamir1; pełni żona Nerona, Poppea, usiłująca zemścić się na pięknym Winicjuszu za to, że zlekceważył względy, jakie mu okazywała w czasie nocnej orgii w ogrodach cesarskich. Strach przed zemstą obrażonej cesarzowej skłania Ligię do szukania schronienia wśród chrześcijan i z chwilą rozpoczęcia ich prześladowań zostaje wraz z nimi uwięziona. O perypetiach wątku miłosnego decyduje jego powiązanie z wątkiem historycznym.
Winicjusz to młody patrycjusz rzymski, postać fikcyjna w utworze, r0;potomekr1; znanego konsularnego rodu patrycjuszy rzymskich, trybun wojskowy, poganin. Dzielny, dumny, niecierpliwy, nieposkromiony Rzymianin, uosobienie męstwa, siły, zdecydowania, odwagi wojennej, o dobrym sercu i prawej, ale nieokiełznanej naturze. Gwałtowny, niemal dziki, nie umie hamować gniewu, gotów porwać się na samego Nerona, w uniesieniu bez litości dla niewolników. Obcując z chrześcijanami, zaczyna powoli rozumieć ich naukę, poznaje jej prawdy, przyjmuje chrzest, jest świadkiem, jak Glaukus przebacza Chilonowi. Wątpliwości rodzące się w jego duszy rozpraszają słowa apostoła Piotra. Odmieniony, wyzwala swoich niewolników. Jest typowym przykładem wpływu, jaki chrześcijaństwo wywiera na pogan. Postać dynamiczna, przechodzi głęboką wewnętrzną przemianę: z typowego, aroganckiego, okrutnego Rzymianina staje się chrześcijaninem, pokornym wyznawcą wiary, a w tym przeobrażeniu pomaga mu miłość do chrześcijanki Ligii.
Ligia to chrześcijanka, Słowianka, córka wodza Lygów – plemienia zamieszkującego kraj, z którego pochodzi autor powieści – nazywana w ojczyźnie swojej Kaliną (imieniem kojarzącym się z grec. r0;kalosr1; – piękny). Wywieziona do Rzymu jako zakładniczka wraz z wiernym sługą Ursusem, znajduje przybranych rodziców – rzymskiego wodza Plaucjusza Aulusa i jego żony Pomponii Grecyny. U nich właśnie styka się z chrześcijaństwem i poznaje Winicjusza. Jej urodę podziwia sam Petroniusz, który jako znawca, uważa, że r0;jest w niej coś niezwykłegor1;. Ligia to gorąca wyznawczyni nowej wiary, odgrywa decydującą rolę w przemianie wewnętrznej Winicjusza. To o nią właśnie rozgrywa się akcja powieści, lecz ona sama jest zawsze bierna.
Wartości poznawcze i ideowo-wychowawcze utworu
1. zobrazowanie życia na dworze cezara (uczty, uroczystości, igrzyska cyrkowe, podróże) oraz życia starożytnego Rzymu, jego kultury za czasów Nerona;
2. portret Nerona jako człowieka, władcy i artysty uosobieniem zła; ponosi klęskę moralną;
3. odzwierciedlenie odwiecznej walki dobra ze złem i podkreślenie prawdy, że zawsze zwycięża dobro;
4. ukazanie nieprzemijających wartości ogólnoludzkich reprezentowanych przez chrześcijan, które przyczyniają się do ich zwycięstwa nad degenerującym się światem pogańskim – miłość do drugiego człowieka, dobroć, wyrozumiałość, przyjaźń, prawość, sprawiedliwość, umiejętność przebaczania.
