CHARAKTERYSTYKA SSAKÓW

POKRYCIE CIAŁA:

a. gruba skóra:

– chroniąca przed utratą ciepła – włosy

– regulacja strat wody

– chroni przed urazami mechanicznymi i skokami temperatur

– zawiera liczne receptory

– tworzy barierę dla drobnoustrojów

– chroni głębiej położone komórki przed promieniowaniem UV – melanina

b. skóra składa się z:

– naskórek – zbudowany z płaskiego nabłonka wielowarstwowego, którego zewnętrzne warstwy mogą się złuszczać i spełniać funkcję ochronną; szczególnie gruby u ssaków bezwłosych

– skóra właściwa – leżącą pod naskórkiem składa się głównie z elementów łącznotkankowych; jest dobrze unerwiona i unaczyniona; zawiera gruczoły

– tkanka podskórna – często zawiera dużo tłuszczu (warstwa izolacyjna, zapasowa; u ssaków wodnych zmniejsza ciężar właściwy)

c. włosy – twory naskórkowe zbudowane z silnie zrogowaciałych komórek;

– u gatunków morskich (walenie) jak i niektórych ssaków afrykańskich (słonie, nosorożce) owłosienie zanika

– włos zbudowany jest z korzenia zanurzonego w pochwie włosowej i łodygi

– u podstawy korzenia wykształca się specjalne zgrubienie – opuszka włosa, obejmująca łącznotkankową brodawkę odpowiedzialną za odżywianie opuszki

– włosy mogą ulegać specjalnym przekształceniom (kolce jeżozwierza i rogi nosorożca)

– w okolicy nosowej u wszystkich ssaków występują włosy czuciowe

– do rogowych wytworów naskórka zaliczamy rzadko występujące u ssaków łuski rogowe (ogon szczura); pazury, kopyta i paznokcie

d. rogi – puste, nierozgałęzione „puszki” rogowe, osadzone na wyrostkach kości czołowych

e. poroża – twory kostne, zwykle rozgałęzione i okresowo zrzucane

f. gruczoły potowe – wydzielają pot – wodny roztwór soli mineralnych i śladowych ilości mocznika i amoniaku (u waleni, słoni nie występują; u psowatych jest ich niewiele – zianie); niektóre gruczoły potowe ulegają modyfikacją:

– gruczoły zapachowe wydzielające feromony

– gruczoły mleczne uchodzące do brodawek (wyjątek stekowce, u których brodawek brak)

g. gruczoły łojowe – uchodzą do mieszków włosów, a ich wydzielina zabezpiecza włosy przed zamoknięciem

SZKIELET

– dorosłe ssaki posiadają prawie całkowicie skostniały szkielet

1. szkielet osiowy

a. czaszka budową podobna a do czaszki gadów (z charakterystyczną redukcją liczby elementów)

– wszystkie kości czaszki połączone mocno szwami (wyjątek kość żuchwowa i kostki słuchowe)

– duża mózgoczaszka – silny rozwój mózgowia

– na kości potylicznej znajdują się dwa kłykcie potyliczne

– w jamie ucha środkowego, w kości skroniowej znajdują się trzy kostki słuchowe

– mocna żuchwa zbudowana z kości żuchwowej, tworzy w tylnej części staw żuchwowo – skroniowy, szczęka górna składa się z kości szczękowej i przedszczękowej; w żuchwie i szczęce górnej składają się zębodoły; na szczękach i w dole skroniowym znajdują się zaczepy silnych mięśni żujących

– wtórne podniebienie kostne – oddziela jamę gębową od nosowej i umożliwia oddychanie podczas żucia pokarmu

– nozdrza zewnętrzne przesunięte są do przodu a wewnętrzne do tyły (dobry węch)

b. kręgosłup i klatka piersiowa

– odcinek piersiowy – kręgi odcinka piersiowego zestawione stawowo z żebrami

– odcinek lędźwiowy – kręgi przypominają kręgi piersiowe, ale pozbawione są żeber

– odcinek krzyżowy – kręgi zrastają się w kość krzyżową (podpora dla kończyn tylnych)

– odcinek ogonowy – tworzy go zmienna liczba kręgów; u niektórych gatunków ulega redukcji

– ograniczenie ruchomości kręgosłupa – wykształcenie kręgów płaskich

– rozwinięcie pomiędzy trzonami chrzęstnych dysków międzykręgowych

– zanik struny grzbietowej już podczas embriogenezy

– jedyną pozostałością po występowaniu struny grzbietowej są tzw. jądra galaretowate

2. szkielet obręczy i kończyn

a. obręcz barkowa i kończyny przednie

– redukcja liczby elementów; brak kości kruczych

– w podstawowym ustawieniu kończyn przednich (pozycja nawrotna) kości przedramienia ulegają skrzyżowaniu, a grzbiet dłoni ustawiony jest do przodu

– u prymitywnych ssaków istniała możliwość odwracania przedramienia do pozycji odwrotnej (kości przedramienia nie są skrzyżowane, a kość promieniowa i kciuk zajmują położenie wewnętrzne – dłoń nadal skierowana do przodu) – cecha zachowana u torbaczy, owadożernych i naczelnych

b. obręcz miednicowa i kończyny tylne

– miednica zbudowana z trzech dużych kości

– mocna kość udowa z główką wchodzącą w panewkę stawu biodrowego

– kość piszczelowa silniej rozwinięta od strzałkowej (u kopytnych zrośnięte)

c. modyfikacje końcowych odcinków kończyn

– kończyny stopochodne – cała stopa przylega do podłoża (niedźwiedziowate, człowiek)

– kończyny półstopochodne – uniesienie śródstopia – łasicowate

– kończyny palcochodne – u zwierząt szybko biegających

– kończyny skrajnie palcochodne – (kopytochodne) stopa opiera się o podłoże tylko na końcach części palców

UKŁAD ODDECHOWY

– ssaki są zwierzętami wyłącznie płucodysznymi

– endotermia ssaków wymaga wysokiego poziomu metabolizmu – duże zapotrzebowanie na tlen

– zwiększenie powierzchni wymiany gazowej

– usprawnienie mechaniki wentylacji płuc

– każde płuco ssaka zbudowane jest z płatów – prawe z trzech, a lewe z dwóch

– bardzo rozgałęzione drzewo skrzelowe – oskrzela główne dzielą się na oskrzela płatowe, te zaś na segmentowe, w końcu na oskrzela pęcherzykowate, które w końcowych odcinkach mają tzw. pęcherzyki płucne

– nabłonek płaski pęcherzyków ma dużą powierzchnię

– szeroka jama nosowa umożliwia wstępne nagrzanie i nawilgocenie powietrza

– nozdrza wewnętrzne przesunięte daleko w tył w okolicę gardła

– krtań górna – zbudowana z chrząstek; w jej wnętrzu znajdują się struny głosowe – fałdy błony śluzowej

– tchawica rozgałęziająca się na oskrzela główne

– rytmiczne ruchy klatki piersiowej powoduje naprzemienny skurcz (odsunięcie mostka i zwiększenie objętości płuc) i rozkurcz mięśni oddechowych, dodatkowo wspomagany przeponą

UKŁAD KRĄŻENIA

– dwuobiegowy z czterojamistym sercem

– dwa przedsionki i dwie komory – całkowite oddzielenie krwi utlenionej od odtlenionej

– całkowita redukcja zatoki żylnej (pozostaje tzw. Węzeł zatokowo – przedsionkowy – rozrusznik serca)

– w prawym otworze przedsionkowo komorowym znajduje się zastawka trójdzielna

– w lewym otworze przedsionkowo komorowym znajduje się zastawka dwudzielna

– serce ssaka jest relatywnie dwa razy mniejsze od serca ptaka

– na prawym przedsionku ssaków nie występuje nawet szczątkowa zatoka żylna

– do prawego przedsionka uchodzą dwie żyły główne (u ptaków trzy)

– do lewego przedsionka uchodzą dwie do czterech – a nawet więcej – żył płucnych (u ptaków dwie, ale przed wejściem do przedsionka zlewają się w jedną)

– ssaki zachowały tylko lewy luk aorty

– bazjądrzaste erytrocyty o okrągłym kształcie (wyjątek: lamy, daniele i wielbłądy – owalne)

UKŁAD WYDALNICZY I ROZRODCZY

– nerki typu ostatecznego (zanercza) o bardzo wysokim stopniu rozwoju

– mocz z nerek odprowadzany jest moczowodem wtórnym do pęcherza moczowego i dalej do cewki moczowej

– u samic uchodzi do tzw. zatoki moczopłciowej

– u samców końcowy odcinek służy również do wyprowadzania nasienia

– przyczyną rozchodzenia się dróg moczowych, pokarmowych i rodnych jest żyworodność

– dymorfizm płciowy (samiec większy od samicy – wyjątki: walenie, hipopotamy, tapiry)

– komórki jajowe ssaków są małe i zawierają mało materiału żółtkowego (wyjątek: stekowce)

– większość ssaków wykazuje tylko okresową aktywność rozrodczą

– okres rozrodczy ssaków nazywamy rują

– u ssaków zamieszkujących strefę umiarkowaną występuje charakterystyczna sezonowość aktywności płciowej (cykl regulowany hormonalnie za pomocą szyszynki związany z długością dnia)

– u ssaków zamieszkujących strefę równikową takich okresów może być więcej (wielorujowce)

UKŁAD POKARMOWY

– szeroka baza pokarmowa

– bardzo sprawny aparat obróbki pokarmu

– w życiu płodowym do organizmu przenikają wolne aminokwasy

– w mleku matki występuje białko – kazeina (enzym reina wytrąca białko z roztworu)

– heterodontyczne uzębienie i język

– umięśnione wargi

– z jamy gębowej pokarm trafia przez przełyk do żołądka, a stamtąd do dwunastnicy (wydzieliny trzustki i wątroby), jelito cienkie (ostateczne trawienie), jelito grube (resorpcja wody i formowanie mas kałowych)

– wyróżniamy ssaki mięsożerne, roślinożerne i wszystkożerne

– jedynym monofagiem wśród ssaków jest panda

UKŁAD NERWOWY I NARZĄDY ZMYSŁÓW

– kresomózgowie – największa część mózgu, zbudowana z dwóch półkul połączonych tzw. wielkim spoidłem; silnie pofałdowaną powierzchnię półkul zajmuje głównie sześciowarstwowa kora nowa; wyróżniamy płaty kresomózgowia: czołowy (myślenie), ciemieniowy (czucie kontaktowe), potyliczny (wzrok), skroniowy (słuch i pamięć)

– międzymózgowie małe i niewidoczne od góry – szyszynka ukryta jest między półkulami kresomózgowia

– śródmózgowie – najmniejsza część mózgu u ssaków

– móżdżek – duży, silnie pobrużdżony (druga co do wielkości część mózgu); podzielony na dwie półkule połączone tzw. robakiem; pokryty dobrze wykształconą, trójwarstwową korą móżdżku

– rdzeń przedłużony normalnie rozwinięty z charakterystycznym dla owodniowców wygięciem

– z mózgu ssaków wychodzi 12 par nerwów czaszkowych

– narząd węchu – większość makrosomatyczne; mikrosomatyczne – płetwonogie, walenie fiszbinowe; anosomatyczne – walenie zębowe

– narząd wzroku – dobrze rozwinięty (u gatunków podziemnych mogą zredukowane całkowicie; najlepiej rozwinięty u naczelnych); oczy przesunięte na przód głowy – lepsza ocena przestrzenna odbieranych obrazów; u większości ssaków osłonięte trzema powiekami (górna, dolna i przezroczysta migotka); dwuwypukła soczewka (u gatunków wodnych kulista); akomodacja przez zmianę kształtu soczewki; ssaki nocne posiadają dodatkową warstwę odbijającą światło na naczyniówce

– narząd równoważno – słuchowy – dobrze rozwinięty; występuje małżowina, kostki słuchowe i skręcony ślimak

– narząd smaku – dobrze rozwinięty – kubki smakowe zebrane w brodawkach smakowych na języku i błonie śluzowej jamy gębowej