Temat: KONSTYTUCJA, JAKO ZASADNICZA PODSTAWA
DZIAŁANIA PAŃSTWA.
Konstytucja jest zbiorem zakazów i nakazów, czyli norm prawnych wyposażonych w najwyższą moc prawną w danym państwie, a charakter tych norm uzależniony jest od historii, kultury i stopnia rozwoju państwa.
Stanowienie jest współcześnie podstawowym sposobem powstawania przepisów prawnych. W starożytnym Rzymie do przejawów działalności ustawodawczej można zaliczyć np. ustawę XII tablic oraz różne późniejsze leges, plebiscita, senatus consulta. Wieki następne przynoszą różnego rodzaju edykty, reskrypty, ordonanse. Prawdziwy rozkwit prawa stanowionego rozpoczyna się w wieku XIX, kiedy to powstają liczne kodeksy i pisane konstytucje. Tendencja taka utrzymuje się i obecnie, co należy wiązać ze wzrostem roli państwa w różnych sferach życia społecznego.
Konstytucja to akt normatywny najwyższego rzędu. To ona stanowi podstawę prawną innych aktów postanawiając, jakie normatywne akty prawne i przez kogo mogą być wydawane, czyli określa proces legislacyjny określonego kraju.
Konstytucja ma z reguły formę podniosłą, uroczystą, odpowiednią dla szczególnego trybu, w którym jest uchwalana. Rewizja* czy zmiana jej może być dokonana tylko w specyficznych warunkach i w określony sposób.
W Polsce, po okresie transformacji ustrojowej w 1989 roku rozpoczęto prace nad nową konstytucją. Sejm w kwietniu 1992 roku uchwalił ustawę o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Ustawa ta upoważniała obie izby parlamentu połączone w Zgromadzenie Narodowe do uchwalenia nowej konstytucji.
Pracę nad stworzeniem nowej konstytucji zakończono niedawno. 2 kwietnia 1997 roku w trzecim czytaniu jej tekst został uchwalony przez Zgromadzenie Narodowe i został przyjęty w maju tegoż roku w ogólnonarodowym referendum.
Opinie na temat nowej konstytucji w chwilę po jej uchwaleniu były podzielone. Zwolennicy nowej ustawy zasadniczej podkreślali, że Polska nie może już dłużej czekać na nową konstytucję, wskazywali na jej kompromisowy charakter oraz to, że nie tylko usprawnia działanie mechanizmu władzy państwowej, ale wprowadza ochronę praw i wolności obywatelskich na europejskim poziomie. Stwarza nowe gwarancje w tej dziedzinie, tj. przyznana obywatelom skarga konstytucyjna. Podkreślano też, że nowa konstytucja gwarantuje wysoki poziom bezpieczeństwa socjalnego.
Ważne jest jednak to, że konstytucja nie zbiorem deklaracji politycznych lecz naczelnym zadaniem jest ustanowienie reguł ograniczających władzę tak, by demokratycznie wybrani reprezentanci społeczeństwa nie przekraczali pewnych granic. Każde słowo konstytucji winno nadawać się do wyegzekwowania. Ideałem konstytucji jest zarysowanie consensusu, na gruncie którego wszyscy będą mogli się porozumieć.
Tak więc, według nowej konstytucji Rzeczpospolita ma być demokratycznym państwem prawnym realizującym zasady sprawiedliwości społecznej i stanowić dobro wspólne wszystkich obywateli (art. 1 i 2). Pojęcie państwa prawnego, mające w doktrynie swe ścisłe sprecyzowanie oznacza, że wszystkie organy państwa – zwłaszcza w stosunkach z obywatelami, postępują na podstawie demokratycznie stanowionych norm prawnych, zaś przestrzeganiu tej zasady służą liczne instytucje, jak i gwarancje prawne.
Art. 7 Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa.
Następna zasada wyrażona w konstytucji to zasada zwierzchniej władzy narodu w państwie, sprawowanej przez demokratycznie wybranych przedstawicieli lub też bezpośrednio.
Kolejna zasada społeczeństwa obywatelskiego uwzględniona została w dwóch kolejnych artykułach. Art. 11 – gwarantuje wolność tworzenia i działania partii politycznych, zrzeszających na zasadach dobrowolności i równości obywateli R.P. w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki Państwa. Zasada ta połączona została z zasadą jawności finansowania partii politycznych. Art. 12 gwarantuje natomiast wolność tworzenia i działania związków zawodowych, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, fundacji i innych dobrowolnych zrzeszeń działających na podstawie prawa w celu realizacji interesów oraz wyrażania opinii obywateli. W tych dwóch artykułach zaakcentowano możliwość aktywnego uczestnictwa obywateli w kształtowaniu kierunków polityki państwowej i twórczego oddziaływania we wszystkich przejawach życia społecznego.
Następne zasady, które wymienię zostały podniesione do rangi konstytucyjnej z ustaw zwykłych. I tak, jest to:
• (z kodeksu cywilnego) zasada ochrony własności i prawa dziedziczenia, przewidująca dopuszczalność wywłaszczenia tylko na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem (w Konstytucji art. 21),
• (z ustawy o obrocie gospodarczym) zasada swobody działalności gospodarczej, która może być ograniczona tylko przez ustawę szczególną i ze względu na ważny interes publiczny (w Konstytucji art. 20 i 22),
• (z kodeksu pracy) zasada ochrony pracy i nadzoru nad warunkami jej wykonywania (w Konstytucji art.24).
Następną zasadę, którą wprowadzono po wielu sporach i dyskusjach jest zasada równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych oraz bezstronności władz państwowych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych (art. 25).
Rozdział II Konstytucji, dotyczący praw i wolności obywatelskich jest podzielony na części, których tytuły zaczerpnięto ze znanych międzynarodowych aktów: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (Nowy Jork 16 XII 1966), Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych (Nowy Jork 16 XII 1966), czy też Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Rzym 4 XI 1950) wraz z kolejnymi protokołami. Tytuły te to: zasady ogólne, wolności i prawa osobiste, wolności i prawa polityczne, wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne oraz środki ochrony wolności i praw.
W myśl Konstytucji każdy z nas posiada niezbywalną i przyrodzoną godność i to jest właśnie prawdziwe źródło naszych praw i wolności (art. 30), a każda wolność podlega ochronie prawnej (art. 31). Wszyscy jesteśmy równi wobec prawa i nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32). R.P. zapewnia każdemu obywatelowi wolność sumienia i religii, tzn. rozumiemy pod tym wolność wyznania, a mówi o tym art. 53. Ten artykuł – nawiązując do art. 48 – daje rodzicom możność wychowywania swych dzieci zgodnie ze swymi przekonaniami, ale zarazem rodzice winni uwzględniać wolę dziecka. W Konstytucji wprowadzono też zapis, iż religia może być nauczana w szkole, a zarazem nie wymieniono konkretnego wyznania (art. 53 ustęp 4). W art. 38 zapewniono każdemu człowiekowi prawną ochronę życia, którą należy odnieść do ustawy o ochronie życia poczętego, tzw. ustawą antyaborcyjną. Małżeństwo w świetle ustawy zasadniczej to model tradycyjny: związek kobiety z mężczyzną. Każdy człowiek ma zapewnioną nietykalność osobistą (art. 41) i nie może być poddawany torturom ani okrutnemu nieludzkiemu traktowaniu i karaniu (art. 40). Zakazano konstytucyjnie używania kar cielesnych, co było często powodem skarg do Rzecznika Praw Ucznia. Każdy obywatel R.P. ma prawo do sprawiedliwego i jawnego procesu (art. 45), a także nie może być uznany winnym dopóki mu tej winy się nie udowodni (art. 42 ustęp 3). Każdemu przyznano wolność i ochronę komunikowania się (art. 49), tzw. tajemnica korespondencji.
Wolności i prawa polityczne to m.in.: wolność organizowania pokojowych zgromadzeń (art. 57), wolność zrzeszania się (art. 58 i 59), prawo udziału w referendum i prawo wyboru Prezydenta R.P., posłów, senatorów (art. 62), prawo do składania petycji, wniosków i skarg (art. 63).
Każdy z obywateli R.P. ma wolność wyboru zawodu, który chce wykonywać, przy zachowaniu warunków bezpieczeństwa i higieny pracy (art. 65 i 66). Państwo ma zagwarantować także ochronę zdrowia wszystkich obywateli, a równy dostęp do opieki przysługuje każdemu niezależnie od jego sytuacji materialnej (art. 68). Rodziny wielodzietne i w trudnej sytuacji mają szczególne prawo do opieki ze strony władz. W art. 70 ustawodawca określa, że nauka jest dostępna dla każdego, ale do 18-stego roku życia jest ona obowiązkowa (wcześniej była obowiązkowa do 16-stego roku życia). Nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna, z tym że ustawa może dopuścić świadczenie niektórych usług edukacyjnych przez publiczne szkoły wyższe za odpłatnością.
Ciekawą częścią rozdziału II jest część nosząca tytuł „Środki ochrony wolności i praw”. Mowa w niej jest o wynagrodzeniu szkody wyrządzonej działaniem organu władzy publicznej i możliwości dochodzenia jej na drodze sądowej (art. 77). Nowością zaś jest możliwość wniesienia przez obywatela, którego „konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone”, skargi konstytucyjnej do Trybunału Konstytucyjnego „w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji”. Niestety nie ma jeszcze przepisów wykonawczych do tego przepisów, więc obywatel na razie nie może skorzystać z tego środka prawnego.
Rozdział III klasyfikuje źródła prawa powszechnie obowiązujące w Rzeczpospolitej Polskiej. I tak, podstawowym źródłem prawa jest Konstytucja R.P., później: ustawy zwykłe, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia, akty prawa miejscowego.
Następny rozdział – IV – określa Sejm i Senat, jako władzę ustawodawczą w R.P. oraz przedstawia ordynację wyborczą do tych organów i ich skład. Przepisy do tego rozdziału zostały w części zaczerpnięte z ustaw obecnie obowiązujących.
Artykuł 125 daje możliwość wypowiedzi bezpośredniej obywateli „w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa” w powszechnym referendum.
Cały rozdział V poświęcony został Prezydentowi R.P., który jest „najwyższym przedstawicielem R.P. i gwarantem ciągłości władzy państwowej. Prezydent jest wybierany w wyborach równych, powszechnych, bezpośrednich i tajnych. Wybierany jest on na pięcioletnią kadencję i może być wybrany ponownie tylko raz. Co do obowiązków to nic się nie zmieniło, dalej jest on zwierzchnikiem Sił Zbrojnych, ratyfikuje on umowy międzynarodowe, mianuje przedstawicieli R.P. w innych państwach i organizacjach międzynarodowych, itd.
Przedmiotem rozdziału VI jest organizacja i tryb działania Rady Ministrów i administracji rządowej. Ogólnie rzecz ujmując Rada Ministrów prowadzi politykę wewnętrzną i zewnętrzną państwa. Przedstawicielem R.M. w województwie jest wojewoda. Nowością zaś jest art. 153 „W celu zapewnienia zawodowego, rzetelnego, bezstronnego i politycznie neutralnego wykonywania zadań państwa, w urzędach administracji rządowej działa korpus służby cywilnej”. Zwierzchnikiem tego korpusu jest Prezes R.M.
„Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina” – art. 164 rozdziału VII „Samorząd Terytorialny”. Konstytucja nie wymienia innych jednostek podziału państwa, ale stwarza taką możliwość przez ustęp 2 art. 164 „inne jednostki samorządu regionalnego albo lokalnego i regionalnego określa ustawa”, jest to tzw. przepis odsyłający. Przepisy do tego rozdziału zaczerpnięto z ustawy o samorządzie terytorialnym, i tak jak tam, jednostki samorządu posiadają osobowość prawną oraz mają zapewnioną ochronę sądową ich samodzielności, mają też zapewniony udział w dochodach państwa.
Rozdział kolejny „Sądy i Trybunały” rozpoczyna się stwierdzeniem: Sądy i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz. Art. 175 wskazuje nam hierarchię sądów w Rzeczpospolitej Polskiej: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom, są nieusuwalni. Powołuje ich Prezydent R.P., na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, na czas nieoznaczony. Trybunał Konstytucyjny orzeka zaś o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją; zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi; zgodności przepisów prawa wydanych przez organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi przepisami międzynarodowymi i ustawami; zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych, rozpatruje także skargi konstytucyjne wniesione przez obywateli. Orzeczenia trybunału mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne.
Za naruszenie Konstytucji lub ustawy, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania, odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu ponoszą: Prezydent R.P., Premier i członkowie Rady Ministrów, Prezes NBP, Prezes NIK, członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, osoby, którym Premier powierzył kierowanie ministerstwem oraz Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych.
W Konstytucji mowa jest także o Najwyższej Izbie Kontroli (rozdział IX „Organy Kontroli Państwowej i Ochrony Państwa”), która jest naczelnym organem kontroli państwa, podlega ona Sejmowi, a działa na zasadzie kolegialności. NIK kontroluje pod względem legalności, gospodarności, celowości i rzetelności działalność organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych. Z punktu widzenia legalności, rzetelności i gospodarności izba może kontrolować organy samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych komunalnych jednostek organizacyjnych.
W tym samym rozdziale wymienia ustawodawca bardzo ważną instytucję pod względem praworządności państwa, jakim jest Rzecznik Praw Obywatelskich. Stoi on na straży wolności i praw człowieka i obywatela, które są określone w Konstytucji i w innych aktach normatywnych. Rzecznik jest w swej działalności niezawisły, nie może należeć do żadnej partii politycznej, corocznie informuje on Sejm i Senat o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania praw człowieka i obywatela w państwie.
Kolejnym organem stojącym na straży wolności słowa, prawa do informacji jest Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Wydaje ona rozporządzenia, a w sprawach indywidualnych podejmuje uchwały.
Wbrew pozorom rozdział X „Finanse Publiczne”, mimo że wymieniony prawie na końcu Konstytucji, jest bardzo ważny dla sprawnego funkcjonowania państwa. Określa, że środki finansowe na cele publiczne są gromadzone i wydatkowane w sposób określony w ustawie. Przez ustawę także określony zostaje tryb nakładania podatków i innych danin publicznych na określone podmioty. To Sejm uchwala budżet państwa na dany rok w formie ustawy budżetowej. Zasady i tryb opracowania projektu budżetu określa też ustawa. Centralnym bankiem Rzeczpospolitej Polskiej jest NBP.
Nowa Konstytucja przewiduje także stany nadzwyczajne, które mogą być wprowadzone w sytuacjach szczególnego zagrożenia, jeśli zwykłe środki konstytucyjne nie wystarczą. A są to: stan wojenny (w razie zagrożenia zewnętrznego państwa), stan wyjątkowy (w razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli i porządku publicznego) lub stan klęski żywiołowej (w celu zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej).
Sama Konstytucja zawiera przepisy określające tryb zmian jaj przepisów w rozdziale XII. Oczywiście obwarowania są dużo bardziej rygorystyczne niż przy zmianie ustaw zwykłych.
Jak już wspomniałem Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej powstała w wyniku przemian politycznych i gospodarczych państwa. Nastąpiła potrzeba uaktualnienia przepisów konstytucyjnych do rzeczywistego stanu gospodarki. Wynikło to z tego, że Konstytucja jest podstawą działania państwa i wszystkie przepisy niższego rzędu opierają się na niej. A jak się opierać na Konstytucji, która jest nieaktualna.
