Karaczan wschodni (Blatta orientalis)
Karaczan wschodni , zwany inaczej karaluchem , żyje w mieszkaniach ludzkich , w których znajduje potrzebne mu do życia ciepło i pożywienie. Występuje obecnie w całej Europie. Pochodzi z tropikalnych obszarów Azji , skąd przedostał się do Europy wraz z przywożonymi towarami.
Budowa zewnętrzna. Karaczan ma ciało miękkie , spłaszczone grzbieto-brzusznie , pokryte brązowym oskórkiem , który stanowi jego szkielet zewnętrzy i ochrania narządy wewnętrzne. Ciało dzieli się wyraźnie na trzy części: głowę , tułów i odwłok.
Głowa pochylona jest w dół , ukryta pod przednią częścią tułowia , spod którego wystaje tylko niewielka jej część. Głowa tworzy zwartą puszkę , w której nie można wyodrębnić składających się na nią segmentów. O pierwotnie segmentalnej budowie głowy świadczą umieszczone na niej różnorodne odnóża. Na przodzie głowy osadzone są dwa długie , szczeciniaste czułki , złożone z licznych drobnych członów. Czułki służą karaczanowi jako narządy węchu i dotyku. Tuż za czułkami położone są duże , złożone oczy , składające się z mniej więcej 1800 drobnych sześciobocznych oczek , zwanych fasetkami. Oprócz oczu złożonych ma karaczan przy nasadzie czułków parę drobnych , pojedynczych przyoczek. Dokoła otworu gębowego znajdują się narządy gębowe. Od przodu widoczna jest twarda , ciemna , skąpo owłosiona płytka – warga górna. Z boków – po wargą górną – znajduje się para mocnych żuwaczek o zazębiającej się krawędzi ; służą one do rozdrabniania twardego pokarmu. Pod żuwaczkami osadzone są parzyste żuchwy. Każda żuchwa składa się z dwu żuwek – zewnętrznej i wewnętrznej. Wewnętrzna żuwka rozciera stały pokarm , a zewnętrzna wraz z kilkuczłonowym wyrostkiem , tzw. głaszczkiem , spełnia rolę narządu smaku , węchu i dotyku. Żuwki i głaszki osadzone są na podstawowej części żuchwy , złożonej z dwóch członów: mniejszego – łączącego się z puszką głowową , tzw. kotwiczki i większego – zwanego pieńkiem. U spodu głowy pod otworem gębowym znajduje się ostatnia część aparaty gębowego karaczana , mianowicie warga dolna. W skład dolnej wargi wchodzą języczki i przyjęzyczki , służące do zlizywania pokarmu , oraz dwa członowane głaszki. Języczki i przyjęzyczki znajdują się na części podstawowej , złożonej z tzw. brody i podbródka. Aparat gębowy karaczana jest przystosowany do pobierania , rozdrabniania i przerabiania pokarmu twardego. Jest to typ narządu gębowego zwany gryzącym. Głowę karaczana łączy z tułowiem tzw. przewężenie szyjne.
Tułów złożony jest z trzech segmentów: przedtułowia , śródtułowia i zatułowia. Każdy segment pokryty jest twardymi płytkami – grzbietową , brzuszną i dwiema bocznymi. Największa z nich jest płytka grzbietowa przedtułowia , tzw. przedplecze , która zakrywa częściowo głowę. Na każdym segmencie tułowia , na granicy płytki brzusznej i płytek bocznych , umieszczona jest para nóg krocznych. Nogi połączone są z tułowiem stawami ; również między poszczególnymi członkami nóg znajdują się stawy. Pierwszym członem nogi połączonym z tułowiem jest biodro , a z nim łączy się mały człon , zwany krętarzem , za którym z kolei znajdują się dwa długie człony – udo i goleń , zaopatrzone w ostre szczecinki. Ostatnią częścią nogi jest pięcioczłonowa stopa: służy ona do stąpania po podłożu. Na końcu ostatniego członu stopy znajdują się dwa pazurki , między nimi zaś przyssawkowata przylga , która umożliwia karaczanowi bieganie po gładkich i nachylonych powierzchniach. Na śródtułowiu i zatułowiu , na granicy płytek bocznych i płytki grzbietowej wyrastają dwie pary skrzydeł. Są to blaszkowate fałdy skóry , wzmocnione zgrubieniami , tzw. żyłkami. Żyłki mają budowę rurek ; przewodzą one krew i powietrze. Przez żyłki te przechodzą nerwy owada. Skrzydła przednie , leżące na śródtułowiu , są grubsze , skórzaste ; tworzą one pokrywy , którymi owad okrywa położone pod nimi skrzydła tylne. Skrzydła tylne (występujące tylko u samców) są błoniaste , sfałdowane , przezroczyste , przystosowane do latania. Karaczan używa ich jedynie przy skokach. Samica ma tylko krótkie , blaszkowate skrzydła przednie.
Odwłok składa się z dziesięciu luźno połączonych ze sobą segmentów nie mających odnózy. Jedynie na ostatnim segmencie znajduje się para członowanych , krótkich wyrostków , które są narządami dotyku.
Budowa wewnętrzna. U karaczana można wyodrębnić kilka bardzo zróżnicowanych układów.
Przewód pokarmowy karaczana zaczyna się otworem gębowym. Z otworu tego pokarm (głównie chleb , warzywa , owoce) przechodzi do silnie umięśnionej gardzieli , a z niej do wąskiego przełyku , który rozszerza się w workowate wole. W wolu pokarm ulega częściowemu trawieniu pod wpływem śliny będącej wydzieliną groniastych gruczołów ślinowych , których przewody uchodzą do jamy gębowej. Z wola pokarm dostaje się do żołądka żującego. Żołądek ten jest silnie umięśniony i ma kształt niskiego , pękatego kubka ; wewnątrz zaopatrzony jest w twarde listewki , które ostatecznie rozcierają pokarm. Z żołądka żującego pożywienie przechodzi do jelita środkowego , spełniającego czynności żołądka trawiącego. Jest ono skręcone w pętle , krótkie , wysłane nabłonkiem nie pokrytym oskórkiem ; w nabłonku znajdują się gruczoły wydzielające soki trawienne. Jelito środkowe zaczyna się sześcioma ślepymi wyrostkami ; zwiększają one powierzchnię trawiącą i wchłaniają pokarm. Jelito środkowe przechodzi w wysłane oskórkiem jeliti tylne , które kończy się otworem odbytowym położonym na końcu ciała.
Układ wydalniczy. Na granicy jelita środkowego i tylnego znajduje się pęk żółtych rurek wydalniczych – cewek Malphiego. Cewki kończą się ślepo w jamie ciała , skąd zbierają – w procesie osmozy – produkty przemiany materii. Cewki Malphiego uchodzą do jelita tylnego , skąd produkty przemiany materii wraz z niestrawionymi resztkami pokarmu usuwane są na zewnątrz.
Układ krwionośny karaczana , podobnie jak wszystkich owadów jest otwarty. Po stronie grzbietowej tułowia i odwłoka , ponad przewodem pokarmowym , znajduje się rurkowate serce podzielone na trzynaście pęcherzykowatych komór. Każda komora zaopatrzona jest w parę bocznych otworków , przez które z otaczającej jamy ciała krew wpływa do serca. Do rozszerzania komór służą trójkątne mięśnie , tzw. mięśnie skrzydlate. Między komorami znajdują się zastawki , które pozwalają na jednokierunkowy przepływ krwi w stronę głowy. Serce przedłuża się w aortę , z której krew wylewa się do jamy ciała. Ostatnia komora sercowa jest ślepo zakończona. Krew jest bezbarwna i roznosi po całym ciele jedynie pokarm i produkty przemiany materii , lecz nie rozprowadza tlenu , czyli pełni rolę odżywczą i wydalniczą , a nie bierze udziału w przemianie gazowej.
Narządami oddechowymi karaczana są bardzo silnie rozgałęzione , rurkowate tchawki , mające ściany usztywnione spiralnym zgrubieniem. Po bokach biegną dwa główne pnie tchawkowe , od których odchodzą liczne rozgałęzienia , dzielące na coraz drobniejsze rureczki , dzięki czemu powietrze przechodząc przez nie dochodzi do każdego zakątka ciała. Powietrze jest wydychane i wdychane przez przetchlinki. Dwie pary przetchlinek znajdują się po bokach tułowia , a osiem par na segmentach odwłoka. Rozprowadzanie powietrza jest powodowane rytmicznym kurczeniem się odwłoka.
Układ nerwowy składa się z dużego zwoju nadprzełykowego , czyli mózgu , od którego odchodzą nerwy do oczu , czułków i wargi górnej. Za pomocą grubego spoidła mózg łączy się ze zwojem podprzełykowym , unerwiającym narządy gębowe. od zwoju podprzelykowego biegnie brzuszny łańcuch nerwowy , który składa się z trzech węzłów tułowiowych i sześciu odwłokowych. Zwoje łańcucha brzusznego unerwiają nogi , skrzydła i narzady wewnętrzne. Narządami zmysłów karaczana są oczy złożone , przyoczka oraz włosy i szczecinki dotykowe lub węchowe , umieszczone na czułkach , głaszczkach , nogach i wyrostkach rylcowych. Widzenie owada nosi nazwę mozaikowego , gdyż poszczególne fasetki oka złożonego widzą tylko części oglądanego przedmiotu , anie jego całość. Wewnątrz ciała karaczana między narządami znajdują się się duże skupienia białego ciała tłuszczowego , tj. tkanki bogatej w materiały odżywcze. Zapasy te karaczan zużywa w czasie głodu.
Układ rozrodczy. Karaczany odznaczają się wyraźnym dymorfizmem płciowym: samica jest większa i szersza niż samiec , tułów jej jest lepiej rozwinięty i ma tylko szczątkowe skrzydła przednie. Narządy rozrodcze żeńskie składają się z dwóch rurkowatych jajników produkujących jaja. Jajniki przechodzą w dwa jajowody , a te z kolei łączą się w nieparzysty , krótki kanał pochwy. Oprócz tych zasadniczych części w skład układu rozrodczego samicy wchodzi zbiornik nasienny , w którym gromadzą się plemniki , i dodatkowe gruczoły , których wydzielina przechodzi do pochwy i tworzy kokon. Samiec ma narządy rozrodcze składające się z jednej pary groniastych jąder , w których tworzą się plemniki , dwóch nasieniowodów , dwóch pęcherzyków nasiennych , pojedynczego kanału wytryskowego i dwóch gruczołów dodatkowych. Po kopulacji i zapłodnieniu odwłok samicy nabrzmiewa i rozpoczyna się wytwarzanie kokonu , a następnie składanie i gromadzenie w nim jaj. Przez otwór płciowy , umieszczony na stronie brzusznej siódmego segmentu , wysuwa się stopniowo kokon jajowy , który poczatkowo jest miękki i biały , a następnie tężeje i brunatnieje. Jaja są w nim złożone w dwóch rzędach , po osiem w każdym rzędzie. Po pewnym czasie kokon pęka i wychodzą z niego białawe , małe larwy , podobne do postaci dorosłych. Żywią się one samodzielnie. Po opuszczeniu kokonu larwy kilkakrotnie linieją zrzucając ztwardniały oskórek wraz z wyściólką przedniego i tylnego jelita i w miarę dorastania brunatnieją , przy czym powoli rozwijają się na ich tułowiu skrzydła. Rozwój jaki przechodzi karaczan nosi nazwę przeobrażenia niezupełnego , to znaczy , że po wyjściu z jaja larwa przypomina dorosłego owada.
