PRAWO KARNE
PRZESTĘPSTWA
1. Uwagi ogólne.
Często dochodzono sprawiedliwości na drodze wróżd zwanych zwadami. Były to wojny prywatne. Przestępstwa groźne dla bezpieczeństwa ogólnego nazywano łotrostwami.
Ze względu na podmiot wszczynający ściganie podział:
• Przestępstwa ścigane z urzędu – przeciw panującemu, interesom państwa, religii panującej.
• Przestępstwa dochodzone na podstawie skargi prywatnej
2. Mir.
Rzecznikiem miru był panujący. W przypadku złamania miru oprócz pieniężnej kary prywatnej pobierano karę państwową oraz karę sądową.
Mir (Ręka pańska):
• Miejscowy
• Osobowy
• Mieszany
3. Związek przyczynowy i wina.
Według najdawniejszego prawa karano sprawcę, bez znaczenia było czy zrobił to nieumyślnie.
Statuty K. Wielkiego odróżniały winę umyślną od nieumyślnej.
4. Przypadki wyłączające przestępność.
• Początek – zaczepka słowna lub czynna (trochę szersze od obrony koniecznej)
• Wykonanie odwetu z zachowaniem form przepisanych
• Wykonanie przez wierzyciela uprawnień wynikających z odpowiedzialności umownej
• Zabicie polnego złodzieja – schwytanego nocą na gorącym uczynku kradzieży zboża.
5. Rodzaje przestępstw.
• Sprawy większe
• Sprawy mniejsze
Najcięższe przestępstwa ścigane z urzędu:
• Zbrodnia obrazy majestatu (crimen laesae maiestatis),
• Zdrada
• Przestępstwa przeciw religii panującej (przestępstwo herezji znane w I poł. XIV w., a od edyktu z 1424 prześladowano wyznawców husytyzmu)
• Przeciw interesom skarbowym państwa
• Przeciw władzom i sądom (nieposzanowanie władzy królewskiej, opór wobec egzekucji wyroku)
• Przestępstwa urzędnicze
• Łotrostwa (zawodowo uprawiany rabunek i kradzieże)
Do przestępstw ściganych w wyniku skargi prywatnej należało:
• Mężobójstwo (Statuty K.W. znały kwalifikowane wypadki zabójstwa: krewnobójstwo, zabójstwo szlachcica w jego domu, pomocnicy odpowiadali na równi ze sprawcą)
• Uszkodzenie ciała
• Zranienie
Rany krwawe
Rany sine
• Okaleczenie
Obcięcie części ciała
ochromienie
• Obraza czci
• Zniewaga
• Potwarz – zarzucenie komuś przestępstwa
• Gwałty
• na osobie
uwięzienie, porwanie, zgwałcenie
• na majątku
kradzież (chąźba)
• Podpalenie
• Kradzieże (kwalifikowane i zwykłe) – kwalif. – na dworze króla itp.
Współsprawcy odpowiadali jednakowo. Podżeganie lub pomocnictwo – odrębne przestępstwo.
6. Odpowiedzialność indywidualna i zbiorowa.
Odpowiedzialność była w większości indywidualna.
Odpowiedzialność zbiorowa ograniczała się:
• W razie zbrodni przeciw panującemu (członkowie rodziny sprawcy)
• Jako środek nacisku mający na celu wykrycie sprawcy
• Ograniczona odpowiedzialność karna sług
KARY
1. Wróżda, odwet i pokora.
Zabójstwo rycerza powodowało powstanie stanu wróżdy między rodziną zmarłego a rodziną zabójcy i uprawniało do odwetu usankcjonowanego przez prawo. Prawo mazowieckie ograniczyło zakres osób i wprowadziło przedawnienie (20 lat). Ograniczeniem odwetu był obowiązek uprzedniego jego zapowiedzenia – zwało się to odpowiedzią.
Ograniczając odwet władza popierała formy ugodowego załatwiania sporu, w szczególności pojednanie. Aby osiągnąć pojednanie winny musiał zapłacić główszczyznę i dopełnić pokory.
2. Zasady wymiaru kary.
Dostosowanie kary do przestępstwa w prawach pierwotnych w postaci talionu. – wyrządzenie tej samej krzywdy. Szerzej występowały kary odzwierciedlające – dostosowane do charakteru czynu (talion symboliczny). Okolicznością obciążającą była recydywa (trzy razy popełnione przestępstwo). Także gorący uczynek.
Pozostawienie na łasce – sankcja fakultatywna za niektóre przestępstwa, jak naruszenie miru. Jej wykonanie zależało od uznania osoby uprawnionej do wymierzania kary.
Przy zbiegu przestępstw następowała kumulacja kar.
3. Rodzaje kar.
Publiczne – prywatne. Zwykłe – Kwalifikowane. Indywidualne – zbiorowe. Mniejsze – większe.
• Kara śmierci – najdawniejszą formą było ukamienowanie. Zwykła –ścięcie. Kwalifikowana – szczególne udręczenia.
• Kara proskrypcji, zwana wywołaniem. Powoływało fikcyjną śmierć proskrybowanego.
• Kary niewoli i wygnania. Wobec rycerza – banicja
• Konfiskata majątku (złupienie)
• Kary mutylacyjne – okaleczające, np. obcięcie ucha (szelmowanie)
• Kary pieniężne – system kompozycyjny. Kary publiczne – prywatne (płat). Najwyższą karą była kara siedemdziesiąt zwana „niemiłościwą”. Dalej szły: 15 i 12. Były to kary wielkie. Kary małe: 6 i 300
Pieniężne kary prywatne otrzymywał pokrzywdzony.
• Główszczyzna – suma składana za głowę zabitego
• Nawiązka – płacona za okaleczenie.
• Kary na życiu i ciele w późniejszym średniowieczu.
• Kary na czci. Kara infamii – utrata czci szlacheckiej. Odwołanie zniewagi. Odwołania dokonywał oszczerca, wchodząc pod ławę i odszczekując je trzykrotnie.
• Zakład – dla zapobieżenia przestępstwu ustalano zakład (vadium)
• Kary kościelne. Najcięższą – ekskomunika (wyłączenie ze społeczności chrześcijańskiej), interdykt miejscowy (zakaz nabożeństw).
POSTĘPOWANIE SĄDOWE
ROZWÓJ I CHARAKTERYSTYKA PROCESU
1. Samopomoc i ugody.
Dochodzenie prawa w drodze sądowej ograniczyło samopomoc.
2. Postępowanie arbitralne.
Opierało się na założeniu, że panujący nie był związany praktyką postępowania sądowego. Dotyczyło przede wszystkim przestępstw przeciw panującemu. Środkami, które miało zneutralizować postępowanie arbitralne były azyl i przemirze wojewodzińskie.
3. Zasady procesu skargowego (akuzacyjnego).
• Ustny
• Jawny
• Kontradyktoryjny (sporny)
• Formalizm
• Dyspozytywność – strony mogły się umówić co do zmiany reguł procesowych.
POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE
1. Ściganie podejrzanego w sprawach karnych.
• Instytucja śladu – obowiązek ludności opola ścigania przestępcy do granicy innego opola.
• Elementy procesu inkwizycyjnego – justycjariusze, ale szybko ograniczeni i brak tajności i pisemności
2. Środki zapobiegawcze.
• Uwięzienie
• Rękojemstwo – zobowiązanie rękojemcy, że obwiniony stawi się na sąd we wskazanym terminie.
3. Zawieszenie lub uchylenie ścigania i karania.
• Azyl – dawały go dwór monarszy lub kościół katedralny. Miał charakter ochrony przed zemstą.
• Azyl wojewodziński, zwany przemirzem – zabezpieczenie szlachty przed postępowaniem arbitralnym.
• Listy żelazne
• Listy inhibicyjne – zakazujące pozywania danej osoby przez oznaczony sąd.
• Amnestia – z 1434 objęła zbiegów i miasta, które przeszły na stronę Zakonu.
• Prawo łaski
POSTĘPOWANIE PRZED SĄDEM
1. Strony i ich zastępcy.
• Powód zwany piercą
• Pozwany zwany sąpierzem
• Zdolność sądowa – prawo bycia stroną w procesie
• Zdolność procesowa – możliwość działania w procesie osobiście.
Zastępstwo procesowe
• Zastępowanie ustawowe – np. opiekun
• Umowne zastępstwo procesowe – ustanawiane pisemnie lub przed sądem.
Zastępców procesowych zwanych prokuratorami ustalali najwcześniej duchowni.
• Zastępstwo szczegółowe – dla dokonania określonych czynności procesowych
• Generalne – dla prowadzenia całej sprawy lub ogółu spraw osoby zastąpionej.
2. Właściwość sądu.
• Actor sequitur forum rei – sądem właściwym był sąd pozwanego. Sformułowana na wiecu w Płocku w 1320. W razie zranienia szlachcica przez mieszczanina odpowiadał przed sądem królewskim (przy udziale asesorów miejskich)
3. Skarga i pozew.
• Żałoba – skarga powoda wniesiona przez sędziego.
• Pozew (citatio) – formalne wezwanie strony na rozprawę do sądu. Dokonywany przez komornika sądowego z laską sędziego w ręku. W XIII w. pojawił się pozew pisemny (szlachta osiadła)
4. Terminy i odroczenia.
• Rok – wyznaczony termin w pozwie.
• Dylacja – odroczenie sprawy, choroba obłożna umożliwiała odroczenie 2 w sądzie ziemskim i 1 w wiecowym
• „niestanne” – nakładano jeśli pozwany nie stawił się na pierwszym i drugim roku bez usprawiedliwienia.
• Rok zawity – trzeci termin, którego nie można było odłożyć.
5. Rozprawa.
• Żądanie skargi – powód przedstawiał ściśle według pozwu.
• Odpór – wyjaśnienia pozwanego.
• Wdanie się w spór (litis contestatio) – jeśli pozwany nie zgodził się z żądaniem skargi.
• Ekscepcja peremptoryjna – powodowała oddalenie pozwu. Np. przedawnienia.
• Ekscepcja dylatoryjna – powodująca odroczenie sprawy.
6. Bliższość do dowodu.
Przeciwdowód był niedopuszczalny, chyb, że strona mająca pierwszeństwo upadła w dowodzie. Przynależność stanowa. Pierwszeństwo w dowodzie miała strona wyższa.
Postępowanie dowodowe przeprowadzał sąd bezpośrednio albo przez specjalnie wyznaczoną osobę zwaną prawidlnikiem.
7. Środki dowodowe.
• Przysięga – rota przysięgi była ustalana przez sad dla każdej sprawy zgodnie z treścią pozwu. Niepoprawność w wysłowieniu się tzw. Potyczel prowadziła początkowo do upadku w dowodzie.
o Oczyszczająca
o Oskarżająca
• Współprzysiężnicy – przysięga z współprzysiężnikami (2-12)
o Samotrzeć – strona + 2 współprz.
• Ordalia
o Próba wody – zimnej lub gorącej.
o Pojedynek sądowy
o Próba żelaza
o Wstecz – kiedy wyrok w danej sprawie już był wydany.
o Świadkowie, np. relacja – wpis do ksiąg sądowych zeznania woźnego sądowego
o Dokument
8. Wyrok.
• Postanowienia – wyrok przedstanowczy – do odroczenia itp.
• Wyrok końcowy – stanowczy
• Trzesne – strona wygrywająca składała na rzecz sędziego trzesne, potem pamiętne
9. Środki odwoławcze od wyroku.
• Remisja – przekazanie sprawy sądowi wyższemu
• Nagana sędziego – naganiący musiał złożyć zakład zwany koczem w futrach zwierzęcych.
• Postępowanie polubowne – jednanie
POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE
1. Egzekucja osobista.
Dokonywano ją zaraz po wydaniu wyroku, chyba że przegrywający dał rękojmię.
2. Egzekucja majątkowa
• Ciążenie – egzekucja bydła i trzody, potem innych ruchomości.
• Egzekucja na dobrach nieruchomych – gdy ruchomości nie zaspokoiły pretensji. Polegała na wwiązaniu sądowym w odpowiednią nieruchomość.
POSTĘPOWANIE SPECJALNE
1. Proces o zbiegłych poddanych.
