Owady (insecta) to najliczniejsza gromada typu stawonogów(Arthropoda). W porównaniu z innymi gromadami obejmują one największą liczbę gatunków zwierząt na Ziemi. W większości wypadków są to zwierzęta lądowe, z których nieliczne tylko przystosowały się wtórnie do życia w wodzie. Współczesna nauka stoi na stanowisku , że przodkami wszystkich stawonogów były robakowate zwierzęta wodne blisko spokrewnione z typem pierścienic(Annelida), zwłaszcza z gromadą prapierścienic (Archiannelida) lub kilkoma innymi gromadami wyżej uorganizowanych pierścienic. Świadczy o tym ogólny plan budowy stawonogów, który zgodny jest pod względem wielu cech z planem budowy pierścienic. Istniejące różnice są wynikiem przystosowania się stawonogów do życia lądowego. Za bezpośrednich przodków owadów uwarza się gromadę wijów (Myriapoda), która wraz z owadami należy do podtypu tchawkodysznych(Tracheata).
Ciało owadów składa się z dwudziestu jeden segmentów (pierścieni), które u dorosłych form większości gatunków są ze sobą zrośnięte, i tworzą trzy główne części ciała: głowę, tułów i odwłok.
Głowa(Caput) składa się z sześciu zrośniętych ze sobą segmentów, tworzących zazwyczaj kulistą puszkę głowową otoczoną zwykle twardym, schitynizowanym naskórkiem. Trzy pierwsze segmenty głowy tworzą przednią część głowy(caput anterius procephalon), na której osadzone są narządy czuciowe. Na pierwszym, przednim segmencie głowy (segmentum oculare) osadzone są: czoło(frons), warga główna(labrum), para oczu złożonych , oraz para przyoczek. Na drugim segmencie głowy(segmentum antennale) występują czułki i nieparzyste przyoczko środkowe. Segment trzeci (segmentum postantennale), zaliczamy również do przedniej części głowy, u osobników dorosłych większości wyżej uorganizowanych gatunków jest pozbawiony przydatków, zawiera jednak, podobnie jak poprzednie segmenty, zwoje nerwowe.
Tylna część głowy(caput posterius) składa się z trzech segmentów, na których osadzone są narządy służące do pobierania i rozdrabniania pokarmu i dlatego nosi łacińską nazwę gnathocephalon. Na pierwszym jej segmencie (segmentum mondibulare), czwartym w ogólnej kolejności, osadzona jest górna para narządów gębowych (żuwaczek). Na piątym segmenci (segmentum maxillare) osadzone są szczęki(maxillae)-narządy gębowe drugiej pary (dolnej). Po bokach tego segmentu występuje zazwyczaj równierz para głaszczek szczękowych (palpi maxillare) . Ostatni, szósty segment głowy, zwany wargowym (segmentum labiale), tworzy warga dolna (labium),z wystającą po obu jej stronach parą głaszczek wargowych (palpi labiales).
Tułów (thorax) stanowi drugą część ciała owadów. Składa się on zwykle z trzech głównych segmentów: przedtułowia (prothorax), śródtułowia
(mesothorax), oraz zatułowia (metathorax). Każdy z tych segmentów ma na stronie brzusznej parę członowanych odnóży. Owady są zatem zwierzętami sześcionożnymi. U form uskrzydlonych na śródtułowiu i zatułowiu znajduje się poza tym po jedne parze skrzydeł. Tułów w większości wypadków tworzy jedną całość pokrytą silnie schitynizowaną osłoną. Znajduje się w nim gardziel, drabinkowaty pień nerwowy biegnący wzdłuż całego ciała, rurkowate serce, gruczoły ślinowe mając ujścia w narządach gębowych, oraz silne mięśnie obsługujące skrzydła, poruszające się z góry na dół dzięki kolejnemu unoszeniu się lub spłaszczaniu płytki grzbietowej, czyli tergiytu(tergum), w stosunku do płytki brzusznej, tj. sterniku(sternum). Ruchy te umożliwiają cienkie, delikatne dwie płytki boczne(pleurae), które łączą tergit ze sternitem. Warto zauważyć, że u owadów dobrze latających ruchy skrzydeł są koordynowane za pośrednictwem pięciu różnym grup mięśni.
Noga owada, poczynając od nasady kończyny, składa się z biodra(coxa) krętarza(trochanter), uda (femur), goleni(tibia) i wreszcie stopy(tarsus),złożonej z najwyżej z pięciu członów i zakończonej zwykle dwoma pazurkami.
Skrzydła owadów nie są homologiczne w stosunku do skrzydeł ptaków i nietoperzy, ponieważ nie powstały z kończyn. Wytworzyły się one z bocznych wypuklin grzbietowej strony tułowia. Przenika je gęsta sieć tchawek w postaci pustych schitynizowanych rurek, tworzących tzw. użyłkowanie skrzydeł. Sposób użyłkowania jest charakterystyczny dla poszczególnych gatunków i stanowi ważną cechę systematyczną.
U form bardziej prymitywnych obie pary skrzydeł rozwijają się mniej więcej jednakowo i służą jako narządy lotu. U chrabąszczy natomiast przednia para skrzydeł ulega przekształceniu w pokrywy(elytrae), które nie nadają się do lotu, lecz stanowią osłonę tylnej pary skrzydeł właściwych. Podobnie przedstawia się sprawa u większości prostoskrzydłych. Tylne skrzydła mog być różnie wykształcone i składane są często w bardzo skomplikowany sposób( np. u chrząszczy, skorków). U muchówek natomiast przystosowane są do latania skrzydła przedniej pary, ponieważ tylna para uległa zredukowaniu i przekształceniu w kolbkowate twory, tzw. przezmianki(halterae), pełniące funkcje narządu równowagi.
Górna strona skrzydeł u owadów bardziej prymitywnych jest naga i tylko niekiedy pokryta pojedynczymi włoskami. Często bywa różnorodnie ubarwiona. Szczególnie pięknie ubarwione są motyle, których żywe, lśniące ubarwienie uwarunkowane jest załamywaniem fal świetlnych na łuskach.
Odwłok (abdomen) stanowi trzecią część ciała owadów. Pierwotnie składał się z dwunastu, lecz u niektórych form współczesnych, w skutek redukcji dziesięć, a nawet sześć. Miękki odwłok, zwykle pozbawiony nóg, jest przeważnie pokryty słabo schtynizowanym naskórkiem, u wielu rzędów owadów ( np. u chrząszczy, karczanów) jest chroniony twardymi pokrywami, tworzącymi rodzaj pancerza.
We wnętrzu odwłoka znajdują się ważne narządy jak: system nerwowy, rurkowate serce, tchawkowy układ oddechowy, trawienny, wydalniczy i rozrodczy. Odwłok samic wielu owadów bywa niemal całkowicie wypełniony jajami i w związku z tym nadmiernie powiększony.
Owady oddychają za pomocą układu tchawek – rurkowatych przewodów, wypełnionych powietrzem i rozgałęzionych po całym ciele. Larwy niektórych owadów wodnych oddychają za pomocą specjalnych blaszkowatych przydatków.
Owady szkodliwe i pozyteczne :
szkodliwość i pożyteczność owadów w życiu i gospodarce człowieka ma swoje źródło przeważnie w sposobie odżywiania się. Ogromna rzesza tych drobnych istot obniża produkcję roślinną i zwierzęcą, pasożytuje na zwierzętach i człowieku, przenosi groźne choroby itd.
Owady zjadają niemal wszystko. Flora bakteryjna i grzybowa, fauna pierwotniacza i swoiste enzymy w ich przewodzie pokarmowym ułatwiają trawienie tkanek zwierzęcych, odchodów, błonnika, sierści, wosku, piór i jedwabiu. Większość owadów jest roślinożerna i najchętniej zjada liście.
Związek owadów z roślinami jest bardzo różnorodny. Znamy gatunki owadów
odżywiające się jednym lub kilkoma gatunkami roślin. Gąsienica jedwabnika morwowego zjada właściwie tylko liście morwy, omacnica byliczanka części ponad dwustu gatunków roślin.
Na ogół wymagania owadów odnośnie związków organicznych są niewielkie, nie trzeba im witaminy A ani C, np. hodowano karaluchy przez piętnaście lat bez tych witamin. Potrzebna jest im natomiast cała grupa witaminy B. Owady pobierające pokarm zwierzęcy są wprawdzie mniej liczne, lecz za to stosunki biologiczne, wynikłe z tego sposobu odżywiania się, są często bardzo skomplikowane.
Owady pobierające pokarm zwierzęcy są wprawdzie mniej liczne, lecz za to stosunki biologiczne, wynikłe z tego sposobu odżywiania się, są często bardzo skomplikowane. Gatunki drapieżne polują na zdobycz w powietrzu, na lądzie, w wodzie i na ziemi. Pasożyty wyszukują swojego żywiciela wśród owadów i innych zwierząt, żywiąc się ich krwią, tkankami, piórami czy też sierścią.
Odrębną grupę biologiczną stanowią liczne gatunki muchówek i chrząszczy, odżywiających się odchodami i martwymi zwierzętami. Potrafią one w krótkim czasie usunąć padlinę i są w przyrodzie jakby naturalnymi sprzątaczami. Wiadomo powszechnie, że owady przenoszą najróżniejsze choroby: komar- malarię, wszy – dur, pchła szczurza – dżumę, mucha tse-tse – śpiączkę. Według danych angielskich w Indiach umiera ok. 1,6 mln. ludzi na choroby spowodowane pośrednio lub bezpośrednio przez te drobne istoty.
Niemałą sławę zyskała mucha tse-tse, która jest mniej więcej wielkości muchy domowej. Samce i samice, żywiąc się krwią przenoszą z dużych zwierząt afrykańskich na inne zwierzęta i na ludzi zarazki groźnej śpiączki i inne pasożyty, co przyczyniło się kiedyś do wyludnienia dużych połaci Afryki. Samica rodzi białą poczwarę długą prawie na centymetr, która zagrzebuje siew ziemi i po 35 dniach daje owada dorosłego. Dzisiaj przeciw tej muchówce ludzi stosują dość skutecznie działające leki.
Ukłucia owadów powodują podrażnienia skóry i odczyny zapalne.
Owady przyczyniają się również do przenoszenia chorób roślinnych, obecnie znanych jest około czterysta różnych wirusów porażających więcej niż tysiąc gatunków roślin. Z tej liczby około dziewięćdziesiąt przenoszą mszyce przy okazji odżywiania się sokami roślinnymi. Najgroźniejszym owadem w ciepłych strefach ziemi jest szarańcza. W Polsce występuje szarańcza wędrowna. Są to owady duże sięgające do sześćdziesięciu milimetrów ciała. Smutną sławę uzyskał sobie u nas szkodnik borów sosnowych zwany strzygonią chojnówką. Zjawił się jak huragan w latach 1922-1924 na terenach Polski , Niemiec i w północnej części kraju ogołocił z igliwia drzewostany na obszarze po nad dwustu dwudziestu tysięcy hektarów.
W strefach bogatych w roślinność owadów jest więcej. Motyl Erynnis ello, żyjący w Brazylii, pojawia się w takich ilościach, że zaciemnia światło lamp, a gdy obsiądzie przewody elektryczne- wyglądają one jak pokryte łachmanami.
Do okrytych zła sławą należy między innymi stonka ziemniaczana(leptinotarsa decemlineata) zawleczona z Ameryki Północnej, czerwiec biały(icerya purchasi) szkodnik drzew cytrusowych przywieziony z Australii do Nowego i Starego Świata. Możliwość przenoszenia owadów wraz z roślinami uprawnymi coraz bardziej wzrasta w związku z masowym stosowaniem środków lokomocji. W ten sposób w 1930 roku komar anoheles gambiae dostał się z Afryki do Brazylii, gdzie wywołał wielką epidemie ma
larii.
Nie wszystkie owady odżywiające się kosztem rośliny odziaływują na nią niekorzystnie. Do pożytecznych grup nalezą postacie dorosłe motyli, muchówek oraz pszczoły poszukujące nektaru i pyłku(il. „Świat owadów„) Przelatując z kwiatu na kwiat przenoszą one pyłek tego samego gatunku rośliny na inny okaz. U kwiatów może nastąpić samozapłodnienie, tj. zapylanie znamienia na słupku pyłkiem tego samego kwiatu. W wielu przypadkach musi nastąpić zapylenie krzyżowe, tj. pyłek powinien dostać się na inny kwiat tego samego gatunku. Lekki pyłek przenosi wiatr, kwiaty produkujące pyłek ciężki „korzystają z usług” owadów.
Kwiaty zwabiają omawiane zwierzęta nektarem, zapachem, kształtem i barwą. Dość często określone gatunki owadów zapylają wybrane gatunki roślin. Przy pobieraniu nektaru lub pyłku owad zanurza do kwiatu narządy gębowe, niekiedy całą przednią część ciała, a nawet w ogóle wchodzi do środka. Motyle zawisaki mają długą trąbkę, którą pobierają w locie nektar głęboko osadzony na dnie nektarników. Lot tych motyli jest tak sprawny, że fruczak(macroglossum) potrafi w ciągu jednej minuty odwiedzić blisko trzydziestu kwiatów fiołka.
Korzystna działalność owadów wynika nie tylko z zapylania roślin. Pszczoły dostarczają miodu i wosku, jedwabnik morwowy i „dębowy” produkują jedwab. Czerwiec polski i koszenila dają barwniki karminowe, wiele owadów przyśpiesza rozkład materii organicznej, spulchnia glebę, rozsiewa nasiona, niszczy zwierzęta szkodliwe dla gospodarki człowieka, a nawet swoich współplemieńców. W okresie pierwszej wojny światowej czyniono próby nad zastosowaniem larw trupożernych muchówek, w celu oczyszczania ran z obumarłych tkanek i wrzodów. Wreszcie owady stanowią bogaty materiał do badań biologicznych.
Pszczoły produkujące miód są dobrym źródłem dochodów. Na świecie zbiera się do 340 tysięcy ton miodu, a nad pszczołami wykonuje się rozliczne badania, łącznie z próbami przesiedlania na nowe odległe tereny.
Pszczoła miodna od dawna jest udomowiona i wykorzystywana do produkcji miodu, wosku i -co najważniejsze w naszych czasach- jako pośrednik w procesie zapylania roślin uprawnych; natomiast mleczko pszczele produkowane przez karmicielki, stanowiło do niedawna bardzo intralne źródło dochodów. Oprócz wosku pszczelego, niektóre ważniejsze woski będące przedmiotem handlu, jak: wosk chiński, laka, itd., produkowane są przez owady. Również szelak jest specyficzną substancją woskopodobną, wydzielaną przez różne czerwce z rodzaju Tachardia itp., nawet obecnie nie został on zupełnie wyparty przez substancje syntetyczne. W dawnych czasach również barwniki otrzymywano z owadów. Aztekowie barwili swoją odzież koszenilą ( czyli karminem ) ekstrahowaną z ciała czerwca Dactylopius, licznie występującego na kaktusach w Meksyku. Purpurowy kermes, powszechnie używany w starożytnej Grecji i Rzymie, wyrabiany był z innego rodzaju czerwca- Lecanium żyjącego na dębach rosnących na wybrzeżu M. Śródziemnego.
Człowiek wykorzystuje owady tylko w niedużym zakresie. Ludzie pierwotni żyjący ze zbieractwa- jak np. tubylcy australijscy- odbierają miód dzikim pszczołom, niszczą gniazda termitów w poszukiwaniu wypełnionych jajami królowych tych owadów i wykorzystują chmary szarańczy dla uzupełnienia białka zwierzęcego w pokarmie. Olbrzymia larwa ryjkowca palmowego (curculionidae) jest znanym przysmakiem do nabycia na targowiskach Afryki Zachodniej. Chłopcy w Afryce czatują razem z gekonami i innymi jaszczurkami na roje uskrzydlonych termitów, zbierających się w okresie godowym wokół lamp. Na pustyni Półwyspu Synajskiego suche odchody czerwców ciągle zbierane są jako manna.
Owady znajdują sporadycznie zastosowanie także w medycynie. Indianie w Ameryce Południowej ściągają brzegi ran pozwalając drapieżnym mrówkom wgryzać się w oba ich brzegi silnymi szczękami; następnie dekapitują mrówki, których szczęki pozostają działając jak klamry. Chrząszcz Diamphida wykorzystywany jest przez buszmenów żyjących na pustyni Kalahari do wyrobu trucizny do zatruwania strzał; a z pewnością istnieje jeszcze wiele innych – nie odkrytych – skutecznie działających trucizn produkowanych przez owady. Kantarydyna wydobywana z ciała „muchy hiszpańskiej” (lytta vesicatoria) z rodziny meloidae nadal figuruje w spisie leków jako środek wywołujący miejscowe zapalenie skóry.
Często zdarza się że muchy rozmnażające się w rozkładających się szczątkach zwierząt zaczynają składać jaja w zakażonych ranach. Pewne gatunki much, np. znana powszechnie Cochliomyia występująca w Ameryce Środkowej i w pd. części USA, rozmnaża się wyłącznie w ten sposób, powodując duże straty wśród bydła. Także pewne gzy atakujące owce zachowują się podobnie. Żyjący w XVI- tym stuleciu wielki chirurg francuski Ambroise Peré stwierdził, że rany postrzałowe goiły się o wiele szybciej, jeśli w nich znajdowały się larwy much. Do tego samego wniosku doszedł podczas pierwszej wojny światowej W. S. Baer, który zrobił wiele, aby spopularyzować wykorzystanie larw w leczeniu trudno gojących się owrzodzeń, czy zapalenia szpiku kostnego. Ta bez wątpienia skuteczna metoda leczenia nie cieszyła się nigdy popularnością wśród lekarzy, pielęgniarek i pacjentów. Szczęśliwie stwierdzono, że korzystne działanie larw wynika jedynie z obecności produktu ich przemiany materii – allantoniny; zamiast żywych larw zalecano zatem ten związek. Bez względu na to, na jakiej podstawie wysuwano taką hipotezę, cały problem odsunął się na dalszy plan z chwilą odkrycia antybiotyków.
Najdłużej hodujemy jedwabniki. Istnieje wiele gatunków dużych motyli z rodziny pawicowatych (Saturniidae), należących do rodzaju Antherea (np. jedwabnik dębowy), Philosamia (np. jedwabnik autajski), czy Telea (np. pawica), które zarówno w stanie dzikim, jak i na wpół udomowionym, dostarczają pospolitszych gatunków jedwabiu (np. szntungu i grubego jedwabiu znanego pod nazwą tussah, wyrabianego z kokonów dzikiego jedwabnika bengalskiego). Hodowany jedwabnik morwowy (Bombyx mori), którego rodowód gubi się w starożytności kultury Chin, obecnie nieznany jest w stanie dzikim. Jest on bardzo udanym wytworem selekcji hodowlanej, którego rasy różnią się barwą i jakością produkowanego jedwabiu, wielkością i kształtem kokonu, liczbą pokoleń w roku itd. Kokony hodowanych obecnie odmian jedwabników, będące wynikiem genetycznych poszukiwań hodowców, są tak wielkie z zbite, że motyle nie potrafią wydostać się z nich o własnych siłach. Choć przemysł jedwabniczy Chin, Japonii i Europy południowej nie jest już tym, czym był dawniej, nadal jednak konkuruje zwycięsko z przemysłem włókien syntetycznych.
Ciekawe jest, że większość włókien syntetycznych, takich jak nylon, które właściwościami ogromnie przypominają jedwab, pod względem składu chemicznego różnią się od niego całkowicie. W ostatnich latach wyprodukowano substancję bardziej przypominającą jedwab. Jest to polimer aminokwasu alaniny. Jedwab naturalny jest również polimerem alaniny, ale zawiera także pewne ilości tyrozyny. Właśnie ten aminokwas powoduje stopniowe żółknięcie jedwabiu naturalnego. Można więc twierdzić że imitacja stworzona przez człowieka jest lepsza od jedwabiu naturalnego.
Jedwabniki dostarczające surowca do wyrobu tkanin i czerwce jako źródło barwników, przyczyniły się do rozwoju sztuki. Pokrywy chrząszczy upiększają ornamenty starożytnych świątyń wschodu, opalizujące skrzydła motyli występujących w Ameryce południowej cieszą się niesłabnącym powodzeniem w wyrobach jubilerskich. W Chinach i Japonii wielce ceniony jest śpiew świerszczy, trzymanych w małych wiszących klateczkach lub w odpowiednich pojemnikach ukrytych w odzieży. Walki świerszczy są ulubioną atrakcją i przedmiotem zakładów. W Europie Zachodniej świerszcz ćwierkający za kominem przeżył jeszcze w poezji, choć sam świerszcz domowy został w miastach skazany na banicję.
Są to jednak sprawy drobne. W skali światowej wpływ owadów na gospodarkę człowieka jest ogromny. Nie należy jednak sądzić, że stosunki pomiędzy człowiekiem a owadem zawsze przybierają formę niezgodności interesów. Rzecz wygląda inaczej. Powiązania życiowe na naszej planecie są ogromnie złożone, a równowaga między korzyściami a stratami może być dla jednego gatunku niezwykle delikatna.
Z punktu widzenia naszego może być niepokojące, że w ranach ludzi i zwierząt hodowlanych lęgną się larwy much lub też muchy dostają się do mięsa, które człowiek przeznaczył do swojego użytku. Muchy te jednak pełnią ważną rolę w przyrodzie przyspieszając rozkład szczątków zwierząt.
Szkodniki nasion drzew leśnych powodują zmniejszenie ilości i obniżenie czystości oraz jakości nasion, a także mogą ułatwić infekcję grzybom w przechowywanych zapasach nasion. Największe szkody wyrządzane są przez owady w latach małego urodzaju. Ma to szczególnie duże znaczenie w stosunku do drzew o rzadkich obfitych latach nasiennych jak np. jodła, buk. Większość szkodników nasion charakteryzuje zdolność przelegiwania któregoś ze stadiów rozwoju, co pozwala na przeżycie nieodpowiednich warunków atmosferycznych w danym roku obfitującego w nasiona. W Polsce znanych jest ponad 40 gatunków szkodników nasion i owoców drzew leśnych. Jednym z nich jest chrząszcz smolik szyszkowiec. Ma on długość 5-6 mm. W końcu maja chrząszcze odbywają lot godowy ,po którym prowadzą żer uzupełniający na młodych pędach lub zielonych szyszkach sosny pospolitej i rzadziej – także innych gatunków sosen. Następnie samice składają jaja w jednorocznych szyszkach, w których rozwija się po kilka larw tego owada. Uszkadzają one głównie trzpień szyszki, ale także wyżerają łuski nasienne i nasiona. Tam też następuje przepoczwarzenie. Owad doskonały opuszcza szyszkę okrągłym otworem zwykle w sierpniu lub we wrześniu i zimuje w ściółce lub wśród odpadów na ziemi. Z późno złożonych jaj zimują w szyszkach. Opanowane szyszki ulegają deformacji i szybciej opadają, a część nasion zostaje zniszczona.
Owady uszkadzające lub niejednokrotnie całkowicie niszczące korzenie drzew i krzewów leśnych zaliczane są do grupy tzw. szkodników glebowych, ze względu na miejsce ich przebywania. Jeżeli nie stosuje się odpowiednich środków zaradczych, szkodniki glebowe niejednokrotnie niszczą rozległe powierzchnie upraw leśnych oraz powodują dotkliwe szkody w szkółkach leśnych i plantacjach topolowych. Jednym z takich owadów jest ch
rabąszcz kasztanowiec. Jest on silnie zbudowanym chrząszczem o długości 20-25 mm i szerokości 11-14 mm. Wychodzenie chrabąszczy z gleby trwa w Polsce zwykle od trzeciej dekady kwietnia do połowy czerwca, przy czym największe nasilenie ich lotu przypada na połowę maja. Chrząszcze wychodzą najpierw w miejscach odkrytych i z pożarzysk, a dopiero w dalszej kolejności z gleb ocienionych. Początek lotu chrabąszcza kasztanowca zbiega się z okresem opadania kwiatów klonu pospolitego i pojawem liści u brzozy brodawkowatej, jarzębiny i wierzby iwy.
Chrabąszcz majowy opuszcza glebę zwykle 2 tygodnie później. W dni słoneczne lot odbywa się zazwyczaj w porze wieczorowej, a przy pogodzie pochmurnej chrabąszcze zrywają się do lotu także w ciągu dnia. Po zakończonym locie chrząszcze osiadają, na drzewach, na których żerują, często bardzo rozrzutnie. Niekiedy w ciągu jednej nocy mogą zniszczyć wszystkie liście na drzewach. Najchętniej żerują na liściach dębów , wierzby iwy, brzóz, jarzębiny, buka, graba, topól, kasztanowca oraz innych drzew i krzewów rosnących w lasach i sadach. Chętnie zjadają też igły modrzewia.
Liczne owady zaliczane do grupy szkodników upraw i młodników występują w drzewostanach różnych klas wieku, jednakże największe znaczenie mają w uprawach i młodnikach która niejednokrotnie zostają całkowicie zniszczone, bądź też powstają w nich luki i przerzedzenia, wymagające wprowadzenia kosztownych poprawek i uzupełnień. W znacznym stopniu przyczyniają się do tego szkodniki glebowe, powodujące zniszczenie korzeni. Owady ogryzające zewnętrzne warstwy kory i łyko młodych drzewek, przegryzające strzałki sadzonek, niszczące pączki i pędy oraz żerujące na igłach i liściach, powodują zahamowanie wzrostu, powstawanie form krzaczastych i trwale zdeformowanych pędów, ogólne osłabienie i w licznych wypadkach – zamieranie. Szczeliniak sosnowiec jest szkodnikiem upraw i młodników sosnowych. Jest to chrząszcz o długości 8-15 mm. Postać doskonała pojawia się w kwietniu i w maju. Chrząszcze żerują na młodych drzewkach, ogryzając na strzałkach i bocznych pędach korę płatami aż do bielu. W miejscach zranień pojawia się żywica, która z czasem bieleje. Siewki mogą zostać całkowicie zniszczone wskutek przegryzienia strzałek. Zakorki są także szkodnikami upraw i młodników, ale świerkowych. Są to chrząszcze o długości ok. 3-4,5 mm. Zakorki pojawiają się w końcu kwietnia i na początku maja. Żer uzupełniający prowadzą na częściach nadziemnych młodych drzewek, gdzie ogryzają korę. Obraz żerowania jest podobny do obrazu żerowania szczelniaka ,z tym że w miejscu żeru zakorka brzegi ran są podgryzione, podczas gdy miejsca uszkodzeń dokonanych przez szczelniaka są półokrągłe. W licznych wypadkach chrząszcze żerują także na korzeniach. Owad doskonały zimuje w miejscach żerowania lub w pobliżu, pod korą pniaków, a także w glebie mineralnej, obok zniszczonych sadzonek. Hurmak olchowiec jest natomiast szkodnikiem upraw i młodników liściastych. Jest to chrząszcz o długości 5-6mm. W początkach maja na dolnej stronie liści samice składają grupami, owalne jaja. Po tygodniu lęgną się z nich larwy, które najpierw szkieletyzują liście, a następnie , podobnie jak chrząszcze, wygryzają w nich otwory oraz ogryzają je z boku. Największe szkody wyrządzają w szkółkach i młodych drzewkach, na których niszczy większość liści, co w skrajnych przypadkach może prowadzić nawet do usychania pojedynczych gałązek.
Jako szkodnik starszych drzew nie ma większego znaczenia. Jest to owad wskazujący tendetępo do masowego wys?VQ_wania. Innym tego typu stworzeniem jest krytoryjek olechowiec – Cryptorrhynchus lapathi ( rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Ryjkowcowate
Pojawia się on na młodych olchach, zwłaszcza pochodzenia odroślowego, a także w plantacjach wierzby koszykarskiej. Zasiedlone przez niego drzewka często zostają złamane przez wiatr bądź usychają. Szczególnie duże znaczenie ma ten owad w niektórych plantacjach topolowych. Larwy żerujące gromadnie w karpach powodują ich usychanie oraz zamieranie pędów wikliny, a także powstawanie miotlastych rozgałęzień.
Szkodniki pierwotne występujące w drzewostanach iglastych wyrządzają w lasach niekiedy bardzo znaczne szkody. Do najważniejszych szkodników pierwotnych sosny należy strzygonia choinówka – Panolis flammea (rząd Łuskoskrzydłe (Lepidoptera), rodzina Sówkowate (Noctuidae), która w latach 1922 – 1924 poczyniła duże zniszczenia w borach Puszczy Augustowskiej, Kurpiowskiej, Nadnoteckiej, Borów Tucholskich i Wielkopolski. Wycięto wówczas około 100 000 ha drzewostanów pozbawionych igliwia i nie regenerujących. Po raz wtórny szkodnik ten pojawił się masowo w Polsce w latach 1932 – 1933, powodując silne żery w drzewostanach o łącznej powierzchni około 58 000 ha. Po wojnie gradacje szkodników pierwotnych najczęściej występowały na Śląsku, w części zachodniej i północnej kraju, gdzie też stosowano zwalczanie chemiczne. W latach 1948 – 1978 zwalczanie różnych szkodników pierwotnych sosny ( osnuja gwiaździsta, brudnica mniszka, strzygonia choinówka, barczatka sosnówka, poproch cetyniak, boreczniki sosnowe, opaślik sosnowiec ) przeprowadzono na powierzchni ponad 700 000 ha.
Jednym z ważniejszych owadów (oprócz strzygoni) należy barczatka sosnówka – Dendrolimus pini (rząd Łuskoskrzydłe (Lepidoptera), rodzina : Barczatkowate (Lasiocampidae))Gąsienice jej żerują wprawdzie na różnych gatunkach sosen, ale największe szkody wyrządzają w drzewostanach sosny pospolitej i w domieszkach sosny Banksa. Opanowywane są przede wszystkim jednowiekowe, lite sośniny, na słabych siedliskach borów suchych, ze stosunkowo małą ilością opadów atmosferycznych. Ogniska gradacyjne tego szkodnika znajdują się głównie w drzewostanach średnich klas wieku.
Korowódka sosnówka -Thaumatopoea pinivora (rząd: Łuskoskrzydłe (Lepidoptera), rodzina: Korowódkowate (Thaumetopoeidae)) w Polsce najczęściej występuje w nadmorskich drzewostanach sosnowych rosnących na terenach wydmowych. Gąsienice żerują przeważnie w nocy, dniem natomiast przebywają gromadnie w rozwidleniach pędów. Zarówno na żer jak i po jego zakończeniu wędrują jedna za drugą (gęsiego ), przy czym głowa następnej dotyka odwłoka poprzedniej. Po całkowitym zniszczeniu igliwia zachowują ten sam szyk, przechodząc z jednego drzewa na drugie. Do innych ważniejszych pierwotnych szkodników sosny należą: brudnica mniszka ( Lymantria monacha), zwisak borowiec(Hyloicus pinastri), poproch cetyniak(Bupalus piniarius), osnuja gwiaździsta(Acantholyda nemoralis), osnuja czerwonogłowa (Acantholyda erythrocephala), borecznik sosnowiec (Diprion pini).
Największe znaczenie z grupy szkodników pierwotnych świerka, modrzewia i jodły ma brunatnica mniszka , która w latach 1945 – 1952 spowodowała duże szkody w południowych, zachodnich i północnych częściach Polski. Zaatakowane zostały drzewostany świerkowe oraz sosnowo-świerkowe, w których mimo przeprowadzenia doraźnej akcji ratowniczej powstały liczne gołożery. Następstwem tego było masowe zamieranie drzew dobijanych przez szkodniki wtórne. Na terenach południowych Polski, lokalnie w warunkach górskich tendencje do wzmożonego występowania wykazuje osnujka świerkowa (Cephalcia abietis) oraz wskaźnica modrzewianeczka. Spośród szkodników modrzewia na uwagę zasługuje jedynie krobik modrzejowiec(Coleophora laricella), który szczególnie chętnie zasiedla modrzewie wysadzone wzdłuż dróg leśnych. Opanowane modrzewie charakteryzują się brunatnym zabarwieniem koron. Osnujka świerkowa – cephalcia abietis – wzmożonie występuje w drzewostanach świerkowych III i IV klas wieku na terenach górskich. Ponieważ larwy nie niszczą pączków, lecz tylko igły, świerk łatwo regeneruje. Powtarzające się żery mogą powodować wydzielanie się posuszu i wzmożoną aktywność szkodników wtórnych. Jeszcze jednym tego typu przykładem może być wyłogówka jedlineczka. Motyl ten jest uporczywym szkodnikiem starszych drzewostanów jodłowych w Górach Świętokrzyskich. W innych regionach Polski znaczenie jej jest dużo mniejsze. Na drzewach nękanych przez tego owada zahamowany zostaje przyrost na wysokość oraz przyrost masy drzewa. Korony stają się płaskie, a osłabione drzewa zasiedlane przez szkodniki wtórne dopełniają zniszczenia.
W drzewostanach liściastych żery owadów nie są tak groźne jak w drzewostanach iglastych, ze względu na dużą zdolność regeneracji drzew i możliwość ich powtórnego zazieleniania się w ciągu tego samego roku. Brunatnica nieparka – Lymantria dispar (rząd: Łuskoskrzydłe (Lepidoptera), (rząd: Łuskoskrzydłe (Lepidoptera), rodzina: Zwójkowate (Tortricidae)). Jest ona pospolitym szkodnikiem dębów, zwłaszcza wcześniej rozwijającego się dębu szypułkowatego, zarówno w drzewostanach, jak i w parkach oraz zadrzewieniach alejowych.. Piędzi kprzedzimek – Operophthera brumata (rząd: Łuskoskrzydłe (Lepidoptera), rodzina: Miernikowcowate (Geometridae)) charakteryzuje się dużym polifagizmem. Jego gąsienice żerują na różnych gatunkach drzew i krzewów liściastych. Szczególnie chętnie opanowuje dąb, brzozę i grab, ale występuje także na topolach, wierzbach i na drzewach owocowych w sadach. Krupówka rudnica – Euproctis chrysorrhoea (rząd: Łuskoskrzydłe (Lepidoptera), rodzina: Brudnicowate (Lymantriidae)) znana jest w Polsce jako szkodnik sadów. Ogałaca także chętnie śródpolne grusze, głóg oraz inne drzewa i krzewy w lasach, parkach, zadrzewieniach przydrożnych i na skwerach. Gąsienice jej żerują wówczas także na dębach oraz na grabie. Zniszczenie liści powoduje osłabienie drzew i może przyczynić się do zahamowania owocowania. Rynnica topolówka – Melasoma populi (rząd: chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Stonkowate (Chrysomelidae) licznie występuje w matecznikach, szkółkach i młodych plantacjach topolowych, plantacjach wierzb koszykarskich oraz w nalotach osiki, a także na pędach wyrastających z pniaków po ściętych drzewach. Innymi znaczącymi szkodnikami w „tej dziedzinie” są białka wierzbówka (Leucoma salicis), rzemlik topolowiec (Saperda carcharias), rzemlik osinowiec (Saperda populnea) oraz przeziernik osowiec (Aegeria apiformis).
Spośród czynników abiotycznych przyczyniających się do wzmożonego i masowego występowania szkodników wtórnych na szczególną uwagę zasługują przemysłowe zanieczyszczenia powietrza, powodujące fizjologiczne osłabienie drzew. Osłabienia drzewostanów występują także na terenach o zakłóconych stosunkach wodnych.
W miejscach silnego przeżarcia koron przez szkodniki pierwotne dochodzi niekiedy także do silnego przejawu szkodników wtórnych, następstwem czego jest powstawanie silnych przerzedzeń i luk, a czasem nawet halizn i płazowizn, co powoduje przedwczesne zakładanie zrębów zupełnych.
Sosna pospolita jest gatunkiem żywicielskim kilkudziesięciu gatunków owadów żerujących w łyku i kambium, a także w drewnie. Wśród szkodników wtórnych sosny wyróżnia się dwie grupy, zależnie od pory ujawniania się zasiedlonych przez nie drzew. Grupę wiosennych producentów posuszu stanowią
cetyńce: większy i mniejszy, drwalik paskowaty, smolik drągowinowiec i tycz cieśla.
Do jesiennych producentów posuszu należą: przypłaszczek granatek, smolik sosnowiec, i żerdzianka sosnówka. Do masowych pojawów cetyńca większego – Tomicus piniperda (rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Kornikowate (Scolytidae) dochodzi w drzewostanach osłabionych działaniem różnych czynników biotycznych i abiotycznych, także w miejscach nie przestrzegania zaleceń hodowli i pielęgnacji lasu. Szczególnie duże niebezpieczeństwo stanowi on w sosnach uszkodzonych żerami pełnymi przez szkodniki pierwotne, zwłaszcza przez barczatkę sosnówkę, strzygonię choinówkę, brudnicę mniszkę i boreczniki. Największe szkody wyrządza w drzewostanach średnich i starszych klas wieku, choć może się pojawiać liczniej także w młodnikach. Cetyniec mniejszy – Tomicus (rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Kornikowate (Scolytidae)) zasiedla górne partie strzał o cienkiej korze oraz grubsze gałęzie. Na terenach masowego występowania żerowiska jego można znaleźć także w środkowych, a nawet dolnych częściach strzał, obok żerowisk cetyńca większego. Smolik drągowinowiec – Pissodes piniphilus (rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Ryjkowcowate (Curculionidae) należy do najpoważniejszych szkodników sosny pospolitej. Najczęściej zasiedla drzewa w 30 – 40-letnich drągowinach, ale np. na terenach uprzemysłowionych, na pożarzyskach i w drzewostanach nękanych przez korzeniowca wieloletniego – także drzewa starszych klas wieku. Rozmiar wyrządzonych przez niego szkód zwiększa się wskutek tego, że w miejscach żeru uzupełniającego następuje infekcja przez grzyby powodujące powstawanie obwaru. Przypłaszczek granatek – Phaenops cyanea (rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Bogatkowate (Buprestidae)) najchętniej zasiedla drzewa w drzewostanach średnich i starszych klas wieku, mimo że żerowiska jego można znaleźć nawet na drzewach w wieku do 20 lat. Jest to gatunek ciepło i światłolubny, dlatego też najchętniej opanowuje drzewa silnie nasłonecznione, rosnące na obrzeżach luk i silnych przerzedzeniach, unika natomiast zaciemnionych i zwartych drzewostanów oraz wypełnionych podszytem. Kornik sześciozębny – Ips sexdentatus (rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina; Kornikowate (Scolytidae)) to największy gatunek kornika żerującego na sosinie, osiąga długość 6-8 cm. Znaczenie gospodarcze tego owada nie jest duże ze względu na to, że opanowuje on przede wszystkim drzewa ścięte. Tycz cieśla – Acanthocinus aedilis (rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Kózkowate (Cerambycidae)) jest szkodnikiem fizjologicznym i niekiedy technicznym, powodującym powierzchowne uszkodzenie drewna sosny, czasem także świerka. Zasiedla on drzewa bardzo silnie osłabione oraz niekorowane drzewa ścięte, a także złomy, wywroty i pniaki.
Nasilenie występowania szkodników wtórnych świerka uwarunkowane jest w głównej mierze warunkami atmosferycznymi. Obniżenie poziomu wód gruntowych powoduje poważne osłabienie drzew i jednocześnie stwarza dogodne warunki dla rozwoju korników.
Kornik drukarz – Ips typographus rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Kornikowate (Scolytidae)) w przypadku sprzyjających warunków atmosferycznych może w krótkim czasie wyrządzić ogromne szkody. Najszybciej przebiega rozwój u korników zasiedlających drzewa znajdujące się w nasłonecznionych miejscach, na obrzeżach drzewostanów i w lukach, a w górach – na stokach południowych.
Bardzo podobnym owadem jest kornik drukarczyk – Ips amitinus (rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Kornikowate (Scolytidae). Owady te odróżnia
się tylko po błyszczącym ścięciu na pokrywie u kornika drukarczyka. Kornik ten opanowywuje przeważnie górne części drzew o cienkiej korze oraz grube gałęzie.
Rytownik pospolity – Pityogenes chalcographus (rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Kornikowate (Scolytidae)) zasiedla przede wszystkim wierzchołkowe partie drzew i gałęzie, ale w drzewostanach młodszych opanowuje niekiedy drzewa na całej długości.
Inny owad, czterooczek świerkowiec – Poligraphus poligraphus (rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: kózkowate (Cerambycidae)) zasiedla przeważnie drzewa młodszych oraz średnich klas wieku, zwłaszcza znajdujące się w drugim piętrze. Do masowych przejawów dochodzi w drzewostanach osłabionych działaniem opieńki miodowej i korzeniowca wieloletniego oraz na terenach o zakłóconych stosunkach wodnych, np. wskutek suszy. Natomiast smolik harcyński – Pissodes harcyniae (rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Ryjkowcowate (Curculionidae)) najliczniej występuje w górach i na terenach uprzemysłowionych, gdzie dobija drzewa osłabione.
Jodłowiec krzywozębny – Pityokteines curvidens (rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Kornikowate (Scolitydae)), szkodnik wtórny jodły, opada z reguły dolne partie drzew o grubej korze. Na terenie masowego pojawu może występować także w górnych partiach strzał i na górnych gałęziach. Jego znaczenie gospodarcze jest bardzo duże, zwłaszcza w drzewostanach silnie przerzedzonych i narażonych na przymrozki oraz nękanych żerami osłabiającymi przez zwójki.
Innym ważnym szkodnikiem wtórnym jodły jest smolik jodłowiec – Pissodes piceae (rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Ryjkowcowate (Curculionidae)). Pojawia się on w drzewostanach średnich i starszych klas wieku, zasiedlając przeważnie środkowe i dolne części drzew osłabionych działaniem różnych czynników biotycznych i abiotycznych.
Do szkodników wtórnych drzew liściastych należy między innymi ogłodek wiązowiec – Scolytus scolytus (rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Kornikowate (Scolytidae)) oraz jesionowiec pstry – Leperinus fraxini (rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Kopnikowate (Scolytidae)).
W drzewostanach iglastych osłabionych działaniem różnych czynników biotycznych i abiotycznych, a także w miejscach zaniedbania higieny lasu, występują niekiedy masowe pojawy owadów żerujących w świeżym drewnie i powodujących duże szkody, czyli szkodników technicznych drzew iglastych i liściastych. Te drugie maja na ogół małe znaczenie w Polsce. Przykładami są: drwionek okrętowiec (Lymexylon navale), kozioróg dębosz (Cerambyx cerdo), trociniarka czerwica (Cossus cossus). Z grupy szkodników drzew iglastych należy wymienić przede wszystkim spuszczela i kołatki, gdyż te wyrządzają największe szkody. Spuszczel pospolity – Hylotrupes bajulus (rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Kózkowate (Cerambycidae)) największe szkody wyrządza w drewnianych elementach budynków mieszkalnych i gospodarczych, a także w meblach. Także kołatek domowy – Anobium punctatum (rząd: Chrząszcze (Coleoptera), rodzina: Kołatkowate (Anobiidae) występuje w budynkach mieszkalnych, gdzie zasiedla meble, sprzęty, ramy okienne i futryny, listwy podłogowe i deski oraz różne wyroby z drewna iglastego i liściastego.
Jak wynika ze wszystkich tych przykładów, owady są organizmami bardzo pożytecznymi, jednakże niekiedy działają na niekorzyść świata, który je otacza.
