Dziedziczenie testamentowe
Testament
Testament – jest to jednostronne, odwołalne, sporządzone w pisemnej formie, rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci ustanawiające dziedzica
Kodycyl – postanowienie ostatniej woli po którym nie ma dziedzica.
Testament musiał zawierać:
1. zapis w języku łacińskim w formie rozkazującej
2. ustanowienie dziedzica musiało nastąpić w pierwszych słowach testamentu
3. dziedzic musiał być wyraźnie wskazany
4. ustanowienie dziedzica musiało nastąpić w sposób wolny.
Prawo XII tablic:
1) Dwa najstarsze testamenty publiczne: wg. Prawa cywilnego
a) Testament in comittis calatis – sporządzano go podobnie jak adrogację za pomocą dekretu comitia calata na wniosek pontificis maximi. Ponieważ wniosek był sporządzony przez kapłana miał on ogromny wpływ na sporządzenie testamentu. Testator musiał liczyć się z jego zdaniem ponieważ mógł on odmówić postawienia wniosku na zgromadzeniu ludowym, które odbywało się dwa razy do roku.
b) Testament in procinctu – był testamentem żołnierza będącego w szyku bojowym lub co najmniej w stałym obozie wojskowym. Sporządzano go w formie ustnego oświadczenia, wystosowanego do towarzyszy stojących blisko testatora.
Czasy późniejsze:
1) testament mancypacyjny ( testamentum per aes et libram ) – testament prywatny – polegał na tym, że spadkodawca mancypuje w obecności 5 – ciu świadków i obsługującego wagę libripensa swój spadek ( familia ) powiernikowi ( tzw. familiae emptori ), zobowiązując go za pomocą nunkupacji do wydania spuścizny wskazanym przez siebie osobom ( mancipatio familiae ). Zapłata ze strony powiernika była symboliczna. Testament ten posłużył za podstawę do stworzenia testamentu pretorskiego.
2) Testament prawa pretorskiego – pretor ogłosił w edykcie z I w. p.n.e. , że udzieli Bonorum possessio secundum tabulas, każdemu kto przedłoży testament pisemny opatrzony pieczęciami co najmniej siedmiu świadków ( 5-ciu świadków, libripens i familiae emptor – tradycja testamentu mancypacyjnego ). Bonorum possessio udzielona na podstawie takiego testamentu była z początku Bonorum possessio sine re – bezskuteczną wobec dziedzica ustawowego, który to powołując się na to, że przedstawiony dokument w związku z niezachowaniem formy wymaganej przez ius civile jest nie ważny – odebrać dziedzicowi wprowadzonemu przez pretora w posiadanie spadku Bonorum possessori ten spadek. Reskrypt Antoniusza Piusa zapewnił dziedzicowi z testamentu prawa pretorskiego bezwzględną ochronę za pomocą exceptio doli przeciw powództwu dziedzica ustawowego. Wskutek czego utrzymywał się on przy bonorum possessio i stawał się bonorum possessio cum re.
Czasy Justyniańskie:
I) Testament prywatny
1) Testamentum tripatritum – testament prywatny – składał się z elementów prawa cywilnego (świadkowie ), prawa pretorskiego ( pieczęcie ) i późniejszego prawa cesarskiego (podpisy). Testament ten sporządzano:
a) w obecności 7 zaproszonych osób zdolnych do świadczenia
b) ustnie – testator oświadczał ostatnią wolę
c) pisemnie – przedłożenie dokumentu i oświadczenie, że dokument ten jest testamentem oraz przez podpisanie go przez testatora ( subscriptio ) wraz ze świadkami, którzy ponadto go opieczętowali.
Sporządzenie takiego testamentu nie mogło być przerwane inna czynnością prawną ( unitas actus).
2) testament holograficzny – testator osobiście sporządził treść testamentu, co w jego osnowie wyraźnie zaznaczył. Sam podpisywał testament, nie trzeba było wówczas żadnych świadków.
3) testamenty szczególne:
a) Polegające na ułatwieniach, np.:
testamentum ruri conditum – wystarcza 5-ciu świadków
testamentum pestis tempore conditum – świadkowie mogą być przybierani jeden po drugim
testamentum parentum inter liberos – zawierał rozporządzenie testatora tylko dla jego descendentów
b) Polegające na utrudnieniach, np.:
testament niewidomych – wymaga przybrania ósmego świadka, który po przeczytaniu treści testamentu pozostałym 7, podpisuje go i pieczętuje razem z nimi.
c) Testament żołnierski – wolny od zachowania jakiejkolwiek formy, posiada moc tylko wtedy gdy testator umiera jako żołnierz, względnie w ciągu roku po tzw. missio honesta ( nienaganne zwolnienie z wojska).
Treść testamentu
1)Ustanowienie dziedzica
a) musi nastąpić w języku łacińskim i zawierać słowo „heres”
b) testator mógł powołać dziedzica tylko na stałe
c) testator mógł zamianować jednego lub kilku dziedziców ( udziały zgodnie z istotą sukcesji uniwersalnej mógł oznaczyć tylko w ułamkach całego spadku )
d) ustanowienie dziedzica nie może nastąpić pod warunkiem rozwiązującym
e) dopuszczano ustanowienie dziedzica z warunkiem zawieszającym
f) nie można było ustanowić kogoś dziedzicem tylko na pewien okres czasu
Ustanowiona dziedzicem może być tylko osoba tzw. persona certa – osoba, o której indywidualności testator, sporządzając swój testament, posiadał albo mógł posiadać jasne wyobrażenie.
2) Podstawienie ( substitio ) – spadkodawcy w obawie, że dziedzic ustanowiony nie będzie mógł lub nie chce objąć spadku powoływali na jego miejsce ewentualnie dziedzica podstawionego ( heres substitutus ). W Rzymie istniały trzy rodzaje podstawienia:
a) Pospolite ( substitutio vulgaris ) – testator ustanawiał tutaj substytuta dla siebie. Było najczęstszym rodzajem postanowienia
b) Pupilarne (substitutio pupilaris ) – ojciec powołując do dziedziczenia po sobie niedojrzałe dziecko, mógł w tym samym testamencie zdecydować kto będzie dziedziczył po jego dziecku, gdyby zmarło jako osoba sui iuris, ale przed dojściem do dojrzałości. Był to wyjątek.
c) Jak gdyby pupilarne – (substitutio quasi pupilaris ) – ascendenci mogli ustanawiać w swoim testamencie spadkobierców dla swoich descendentów chorych umysłowo. Descendent musiał umrzeć po testatorze nie odzyskawszy zdrowia.
1) Wydziedziczenie – ( exheredatio ) – był to normalny sposób regulowania sukcesji ogólnej. Musiało być dokonane w przepisanej formie, w przeciwnym razie testament był nie ważny.
2) Dalsze treści:
a) cząstkowe przysporzenia majątkowe
b) wyzwolenia niewolników
c) powołania opiekunów dla nie dojrzałych i kobiet
d) rozmaite polecenia, skierowane do dziedziców lub do zapisobiorców
Skuteczność testamentu:
1) Testamenti factio activa – zdolność do sporządzania testamentu
Zdolność taką posiada:
a) każdy dojrzały rzymski obywatel sui iuris, posiadający zdolność do czynności prawnych
b) kobieta sui iuris przed zniesieniem tutela muliebris
c) filius familias – ale tylko odnośnie do peculium castrense
d) Latyni i Peregryni mający commercium z Rzymianami
e) Niewolnicy państwowi
Zdolności takiej nie posiadają:
a) impubes – brak zdolności do działania
b) prodigus – brak zdolności do działania
2) Testamenti factio passiva – zdolność dziedziczenia z testamentu jako dziedzic lub obdarowany Legatariusz
Zdolność taką posiadał:
a) każdy obywatel rzymski sui iuris
b) filius familias – o ile pater familias dla, którego on nabywa – taką zdolność posiada
c) niewolnik własny – musiał być wyzwolony w tym testamencie
d) niewolnik obcy – jego spadek przypadał jego właścicielowi o ile posiadał testamenti factionem passivum
Zdolności takiej nie posiadali:
a) peregryni i Latyni nie mający commercium z Rzymianami
b) przejściowo kobiety
c) niektóre związki osób
Nieważność i zniesienie testamentu:
Testament był nieważny gdy:
1) został sporządzony przez osobę nieuprawnioną
2) testator nie posiadał testamenti factio activa
3) przy sporządzaniu popełniono błąd formalny
4) postąpiono wbrew formalnemu prawu o dziedziczeniu koniecznym
5) po sporządzeniu testamentu testator ulegnie capitis deminutioni minimae, np.: przez arrogację
6) gdy żaden z powołanych spadkobierców nie nabędzie spadku, np.: przez capitis deminutio, zrzeczenie się spadku
7) przez odwołanie – musiało jednak nastąpić ono w sposób:
a) przez sporządzenie nowego ważnego wedle prawa cywilnego testamentu ( mancypacyjny ), który uchylał dawny testament w zupełności
b) przez sporządzenie nowego testamentu, który odpowiadał tylko prawu pretorskiemu – nie uchylał wprawdzie poprzedniego testamentu ale dawał pretorowi podstawę do udzielenia Bonorum possessio secundum tabulas
c) przez zniszczenie tabulae testamenti – w tym przypadku odmawiał pretor udzielenia bonorum possessio secundum tabulas
d) przez oświadczenie złożone do protokołu przed władza posiadającą tzw. ius actorum conficiendorum albo przed 3-ma świadkami, o ile od czasu sporządzenia testamentu upłynęło 10 lat
Kodycyl:
Prośba listowna ( codicillus ), wystosowana przez spadkodawcę do dziedzica beztestamentowego lub innej osoby obdarzonej w testamencie, o wykonanie wyszczególnionych w niej rozporządzeń. Kodycyl mógł sporządzić zarówno spadkobierca nie pozostawiający testamentu tzw. codicilli ab intestato ( miało to uzupełnić ustawowy porządek dziedziczenia), jak również spadkodawca, który pozostawił testament tzw. codicilli testamentarii. Z wyjątkiem ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia treścią kodycylu wszelkie rozporządzenia ostatniej woli w szczególności fideikomis i pośrednie wyzwolenie z tym, że cywilne rozporządzenia można było zamieścić tylko w kodycylu potwierdzonym w testamencie.
Kodycyl dawał prawo spadkobiercy do uchronienia testamentu przed nieważnością. Testator mógł umieścić w testamencie tzw. klauzulę kodycylarną – postanowienie, że testament jego ma obowiązywać jako kodycyl, o ile jako testament miał by być nieważny. Klauzula taka sprawiała, że ustanowienie dziedziców w kodycylu tłumaczono jako fideikomis uniwersalny ( z reguły na niekorzyść dziedzica beztestamentowego ), przy czym inne rozporządzenia zawarte w takim testamencie ( wyzwolenia, zapisy ) obciążały fideikomisariusza.
