Dwie koncepcje umów społecznych Locke i Rousseau.
Istoty umów społecznych nie można właściwie zrozumieć bez poruszenia aspektu wolności, stanu natury czy problematyki społeczeństwa ustrojów państwowych jak również zrozumienia samego człowieka. Toteż nie będę pisał na temat teorii umów społecznych rozważając osobno każdego przedstawiciela ale postaram się ująć tą teorię jako całość a w zasadzie pokazać różnice pomiędzy jej przedstawicielami.
Na początek przybliżę w paru zdaniach sylwetki panów Locke’a i Rousseau.
John Locke – (1632 – 1704) – nadał empiryzmowi, znamiennemu dla tradycji angielskiej, nową postać. Jego prace filozoficzne i polityczne odegrały ważną rolę w kształtowaniu myśli XVIII w, czyniąc go jednym z klasyków oświecenia.
Jean – Jacques Rousseau – ( 1712 – 1778 ) – pochodził z Genewy, sławę zdobył we Francji. Jego krytyczne wobec współczesności prace literackie i filozoficzne miały istotny wpływ na opinię publiczną przedrewolucyjnej Francji.
W koncepcji stanu natury u Locke’a ludzie są przede wszystkim ludźmi a dopiero później mogą być obywatelami. Jeśli chce się być dobrym obywatele trzeba najpierw być dobrym człowiekiem. Ludzie z natury rzeczy są wolni i równi dlatego stan natury według Locke’a chociaż nie był takim stanem szczęśliwości jak u Rousseau, umożliwiał jednak człowiekowi całkowitą swobodę działania. Locke twierdził, że ludzie w stanie natury sami sobie wymierzali karę. Nie potępia stanu natury lecz widzi w nim pewne wartości, które dotyczą swobody człowieka i nieskrępowania go żadną władzą. Uważa, że prawo natury jest ważniejsze od praw politycznych. „Owo prawo natury wznosi się ponad wszystkie prawa”. Prawo natury jest poniekąd koncepcją empiryczną a nie modelową. W przeciwieństwie do Locke’a stan natury u Rousseau był doskonały. Ludzie czuli się w nim szczęśliwie. Jednak szybki rozwój cywilizacji oraz własności powoduje nieszczęścia i ograniczenia wolności człowieka. Dla Locke’a i Rousseau prawo natury jest poniekąd wcześniejsze od praw społecznych i politycznych.
W umowie społecznej Rousseau każdy łączy się ze wszystkimi, tzn.: każdy słucha innego człowieka i oddaje swoją osobę pod naczelne kierownictwo woli powszechnej. Każdego członka traktuje się jako część niepodzielnej całości. Tworząc umowę społeczna chciał tak postąpić aby człowiek czuł się tak dobrze jak w stanie natury. Każdy oddaje część swojej wolności aby później odzyskać tą wolność w ramach niepodzielnej wolności państwowej.
Umowa społeczna według Locke’a jest zawarta z obywatelami, lud zachowuje swoją własność, mienie i życie. Składa się ona z dwóch części:
1) reguły wywodzące się z powszechnych moralnych odczuć człowieka Np.: współczucie, miłość, wolność,
wiara w Boga i itp.. Ten stopień przypomina prawo natury ( stan natury ).
2) rzeczywistość państwowa i polityczna. Źródłem własności prywatnej jest w ostatniej instancji praca. Takie prawo własności jest prawem naturalnym. Nikt nie może naruszać własności prywatnej. „Podatki powinny być nakładane za zgodą obywateli”. Jeżeli rząd nakłada podatki bez zgody obywateli i nadmiernie ich obciąża mają oni prawo do buntu i powrotu do prawa natury.
U Rousseau zwierzchnikiem po zawarciu umowy społecznej nie jest władza ale sam „lud”. Jako najwyższy suweren nie może zmieniać swym aktem umowy społecznej. Lud nie jest tyranem.
Wolność według Locke’a nie polega na tym, że każdy może robić to co mu się podoba, ponieważ prowadziło by to nieuchronnie do anarchii. Wolność jest to stan spokoju społecznego i politycznego, w którym ludzie żyją zgodnie z rozumem, nawet bez jakiejkolwiek władzy. Człowiek wolny jest tylko wtedy, jeśli w swoich zachowaniach i ocenach kieruje się rozumem. Ludzie nie posiadający rozumu, nie posiadają również wolności, są głupi. Ponieważ wolność oparta jest na rozumie to Locke powiada : „Śmierć jednych była by ‘memento mori’ dla drugich, wtedy nauczyli by szanować się prawo”.
Rousseau uważany był za piewcę wolności, toteż często przytaczane były jego słowa, „Umiej rozerwać swoją duszę i serce ale umiej także wypełniać wolność i obowiązki”. W społeczeństwie człowiek zdobywa wyższą wolność niż tą, którą posiadał w stanie natury. W umowach społecznych Rousseau pojawił się również element totalitarny. Można powiedzieć, że oprócz bycia zwolennikiem wolności był jednocześnie zwolennikiem dyktatury. „Ktokolwiek odmówiłby posłuszeństwa woli powszechnej ten będzie zmuszony do wolności”. Zmuszanie do wolności przestaje być wolnością. Przez umowy społeczne – pisał Rousseau – człowiek traci swoją wolność przyrodzoną ( naturalną ), ale zyskuje natomiast wolność społeczną ( polityczną – prawa człowieka ). Trzeba pamiętać, że granicami wolności naturalnej są tylko siły jednostki człowieka, wolność społeczna natomiast ograniczona jest przez wolę powszechną. Ta wolność społeczna kryje w sobie wolność moralną i cywilną a jej granicami są prawa – normy prawne. Natomiast wolność moralna daje człowiekowi posłuszeństwo prawom, które stworzył. Podstawą wolności politycznej – podobnie zresztą jak u Locke’a – jest wolność moralna, etyczna. Bez posiadania wolności etycznej nie można posiadać wolności politycznej. Wolność moralna czyni człowieka panem samego siebie. Jest fundamentem poprawnej wolności politycznej.
W drugim traktacie o rządzie Locke bardzo mocno akcentuje nieprzestrzeganie prawa przez obywateli. Twierdzi, że „Pierwszym założeniem jest istnienie w człowieku zła a konkretnie złych czynów. Przeto karać należy śmiercią tych, którzy naruszają prerogatywy władzy”. Władza państwowa powinna ustanawiać mądre prawa dla ludzi ale również prawa zachowujące własność. Władza ma jednak prawo użyć siły społeczeństwa w celu egzekwowania prawa. Powinna postępować tak, żeby jak najlepiej bronić obywateli.
Ponieważ lud w umowach społecznych Locke’a tylko częściowo odstąpił od swoich praw, ma prawo zatem występować przeciwko wszelkim uzurpacjom władzy. Najpierw jednak powinien odwołać się do woli nieba następnie do woli ziemskiej. Jeżeli te odwołania nie poskutkują ma prawo stawić opór władzy. Lud ma prawo do oporu przeciwko wadliwej władzy wykonawczej. Ma prawo obalić taką władzę i powrócić do stanu natury i ustanowić nowe władze. Locke wyznawał cztery zasady rządzenia:
1) Jeśli rząd źle rządzi to wina leży po stronie samego rządu nie obywateli.
2) W demokracji należy wystrzegać się demagogów, manipulantów, kłamców.
3) Lud jest mocodawcą władzy państwowej i lud posiada prawo oceny i wartościowanie władzy.
4) Prawdziwymi rebeliantami nie są ci co walczą o przestrzeganie praw lecz ci co te prawa gwałcą.
W kwestii władzy u Rousseau sprawa jest złożona ponieważ lud jest suwerenem umowy społecznej, nie może więc występować przeciwko sobie. „Zwierzchnik, który składa się tylko z jednostek nie ma i nie może mieć interesów przeciwnych, skutkiem tego władza zwierzchnika nie wymaga gwarancji jednostek”. Odzyskując nową wolność poprzez umowy społeczne lud staje się wolny i powinien z tej wolności korzystać. Jeśli nie chce można go do tego zmusić. Władza może być wprawdzie przeniesiona na inną władzę ale wola ludu nie może być przeniesiona. Zwierzchnictwo jest niepodzielne tzn.: lud panuje nad ludem, suwerenność ludu jest samą suwerennością niepodzielną tego ludu co jest wolnością ale zarazem wolnością być nie może.
