BAGIENNE GLEBY, klasa gleb, dawniej zw. hydrogenicznymi, wytworzonych w warunkach nadmiernej wilgotności w dolinach rzek i zagłębieniach terenu, z udziałem roślinności bagiennej; zasobne w substancje org. (do kilkudziesięciu procent), często podlegają oglejeniu (glejowy proces); do g.b. należą typy gleb: mułowe i torfowe; g.b. zajmują w Polsce niewielkie obszary.
BIELICOWE GLEBY, typ gleb z klasy gleb bielicoziemnych o dobrze wykształconym profilu, w którym w odróżnieniu od bielic pojawia się akumulacyjny poziom glebowy; g.b. są kwaśne i mało urodzajne; gł. gleby leśne, czasami uprawiane.
BIELICOZIEMNE GLEBY, klasa gleb wytworzonych pod wpływem roślinności lasów iglastych z różnych skał macierzystych (z wyjątkiem bogatych w wapń), np. piasków, żwirów, glin, w klimacie umiarkowanym wilgotnym; do powstania g.b. prowadzi proces glebotwórczy (bielicowanie); g.b. charakteryzuje kwaśny odczyn i mała zawartość próchnicy; ich wartość użytkowa zależy gł. od skały macierzystej i nasilenia procesu bielicowania; do g.b. należą gleby: rdzawe, gleby bielicowe i bielice; w Polsce rozpowszechnione.
BRUNATNE GLEBY, typ gleb brunatnoziemnych, dość zasobnych w próchnicę i związki miner.; profil glebowy składa się z poziomu akumulacyjnego i brunatnienia; odczyn przeważnie obojętny lub lekko kwaśny (z wyjątkiem kwaśnych górskich); g.b. są dość żyzne, ale wytworzone z lessów i glin na terenach urzeźbionych oraz górskich wymagają ochrony przed erozją.
BRUNATNOZIEMNE GLEBY, klasa gleb wytworzonych pod wpływem lasów liściastych lub mieszanych z różnych skał macierzystych zasobnych w wapń, w klimacie umiarkowanym wilgotnym; dość żyzne i zasobne w próchnicę; do g.b. należą: brunatne gleby i płowe gleby; g.b. występują w Polsce gł. w zach. i pn. regionach oraz w górach.
CIĘŻKIE GLEBY, gliniaste gleby, potoczna nazwa gleb różnych typów o składzie granulometrycznym glin (z wyjątkiem silnie spiaszczonych) i iłów; są przeważnie glebami zasobnymi w związki org. o dobrych właściwościach chem. i fizyczno-chem. (sorpcja glebowa) oraz złych fiz. (są nieprzewiewne, nieprzepuszczalne, często z oznakami oglejenia), które można poprawić przez nawożenie org. i wapnowanie.
CZARNOZIEMNE GLEBY, klasa gleb powstałych z różnych skał macierzystych (gł. z lessów, glin i iłów) przy udziale roślinności leśno-stepowej, łąkowo-stepowej i stepowej w klimacie kontynent., średnio suchym; g.cz. są żyzne, zasobne w próchnicę, szczególnie w centr. strefie czarnoziemnej.
INDUSTRIOZIEMNE GLEBY, gleby terenów przemysłowych, klasa gleb przeobrażonych pod wpływem przemysłu; wśród g.i. rozróżnia się 2 grupy: gleby zmienione w wyniku gospodarki przem., powstałe gł. pod wpływem zapylenia przem., które zmienia skład i właściwości chem. (np. odczyn, zawartość metali ciężkich) i naturalne układy biol. w glebie, oraz gleby ukształtowane przez gospodarkę przem., tworzące się na różnego rodzaju zwałach (hałdach), a także na terenach bezglebowych, swoistych nieużytkach powstałych po wyeksploatowaniu kopalin; g.i. są zwykle silnie zdewastowane, nieurodzajne i powinny być poddane rekultywacji (rekultywacja środowiska zdegradowanego).
KULTUROZIEMNE GLEBY, klasa gleb przeobrażonych przez człowieka w wyniku intensywnej, racjonalnej gospodarki rolnej; pod wpływem głębokiej uprawy, silnego nawożenia, zabiegów agromelioracyjnych i in. zmienia się budowa profilu glebowego i powstała g.k. nabiera nowych, korzystnych dla jej żyzności i produkcyjności właściwości fiz.-chem.; g.k. dzielą się na typy: hortisole – gleby ogrodowe, i rigosole – gleby regulówkowe.
LEKKIE GLEBY, piaskowe gleby, potoczna nazwa gleb, przeważnie zaliczanych do typu bielicoziemnych i brunatnoziemnych; ze względu na ich skład mech. są to gł. gleby piaskowe (np. szczerki), żwirowe i powstałe z silnie spiaszczonych glin; g.l. są glebami ubogimi, zbyt suchymi, kwaśnymi, niezasobnymi w próchnicę i składniki pokarmowe; zajmują ok. 50% pow. gleb w Polsce, stąd istotny wpływ na poziom produkcji rolnej ma podnoszenie ich żyzności przez umiejętne wapnowanie, zwiększanie zawartości próchnicy (nawozy zielone), zatrzymywanie wody w glebie i ograniczanie bezproduktywnego parowania (stosowanie tylko upraw niezbędnych); obecnie prowadzi się badania poprawy właściwości g.l. przez gruntowną zmianę ich profilu glebowego.
MUŁOWE GLEBY, typ gleb bagiennych powstałych w warunkach silnego uwilgotnienia z namułów miner. próchniczych lub torfiastych, zalegających dno jeziora lub pozostawionych przez wody płynące; g.m. są porośnięte przeważnie przez olsy lub stanowią użytki zielone.
NAPŁYWOWE GLEBY, gleby aluwialne lub deluwialne powstałe z materiału osadzonego przez stałe cieki wodne lub okresowy spływ wód; do klasy g.n. zalicza się: mady rzeczne, marsze i deluwialne gleby.
PŁOWE GLEBY, gleby lessivés, typ gleb z klasy brunatnoziemnych; w Polsce występują zwykle na terenach lessowych i na glinach morenowych; p.g. mają wyraźne oznaki przemycia (franc. lessivage) z warstw wierzchnich w głąb profilu, gł. minerałów ilastych; należą do gleb wartościowych, wymagają jednak właściwej uprawy i nawożenia, przeciwdziałania postępującemu procesowi przemycia, a na lessach – erozji.
POBAGIENNE GLEBY, klasa gleb powstałych z wysychających gleb bagiennych wskutek melioracji lub naturalnego obniżenia wód gruntowych; wśród g.p. rozróżnia się 2 typy gleb: gleby murszowe i czarne ziemie. Zob. też murszenie.
PUSTYNNE GLEBY, utwory glebowe występujące na obszarach pustynnych, najczęściej o cechach pośrednich między glebą a zwietrzeliną; p.g. strefy gorącej są często silnie zasolone, aż do powstawania pokryw solnych i nawet gipsowych.
RDZAWE GLEBY, typ gleb zaliczanych do klasy gleb bielicoziemnych; g.r., zw. też skrytobielicowymi, wytwarzają się z piasków luźnych lub słabogliniastych w warunkach niedoboru wilgoci; są b. mało urodzajne; zagospodarowanie roln. zaciera w nich cechy gleb bielicoziemnych.
SŁONE GLEBY, gleby występujące w klimacie kontynent. suchym wśród gleb stepowych i in.; zawierają znaczne ilości soli, gł. sodowych; mało urodzajne; dla podniesienia żyzności wymagają zabiegów odsalających i nawodnień; do g.s. należą sołodzie, zawierające w górnych warstwach sodę, w głębszych – kationy sodu, sołońce, nasycone kationami sodu, pozbawione rozp. soli w górnych warstwach, sołonczaki, zawierające w górnych warstwach rozp. sole, gł. chlorki, siarczany, węglany; bez melioracji na g.s. (gł. na sołonczakach) można uprawiać jedynie niektóre rośliny mało wrażliwe na zasolenie.
STEPOWE GLEBY, ogólna nazwa gleb strefowych powstałych pod wpływem roślinności stepowej w suchym klimacie kontynent. strefy umiarkowanej; występują na obszarach suchych stepów, zwykle na pd. od strefy czarnoziemów; do g.s. należą b. żyzne gleby czarnoziemne, kasztanowe oraz mało urodzajne gleby słone; niektóre g.s. wymagają nawadniania.
SUBTROPIKALNE GLEBY, gleby obszarów podzwrotnikowych lub zwrotnikowych; do typowych g.s. należą gleby brązowe, zw. również cynamonowymi, cynamonowo-czerwone, czerwono-bure oraz gleby zbliżone do czarnoziemnych; g.s. wykazują dużą zmienność w zależności od uwilgotnienia; niektóre mają cechy gleb tropikalnych.
TORFOWE GLEBY, typ gleb bagiennych; powstają z górnej, biologicznie czynnej warstwy złoża torfowego; rozróżnia się g.t. torfowisk niskich (najżyźniejsze), przejściowych oraz wysokich; g.t. wymagają melioracji i właściwego nawożenia.
TROPIKALNE GLEBY, strefowe gleby obszarów międzyzwrotnikowych; typowymi g.t. są gleby laterytowe powstające z laterytu pod wiecznie zielonymi lasami; mają zwykle czerwoną barwę, kwaśny odczyn i są przeważnie mało urodzajne; gleby laterytowe właściwe cechuje często żelazista skorupa z uwodnionych tlenków glinu. Spośród innych gleb laterytowych stosunkowo najżyźniejsze są gleby czerwone zawierające zwykle ziarniste konkrecje wodorotlenków glinu, żelaza i manganu; czerwonoziemy i żółtoziemy są mało urodzajne i podatne na erozję. G.t. wzięte pod uprawę wymagają silnego nawożenia miner. i dają wówczas wysokie plony trzciny cukrowej, kakaowca i bawełny.
TUNDROWE GLEBY, strefowe gleby obszarów tundry, powstające w warunkach silnego uwilgotnienia w lecie, występowania wieloletniej zmarzliny i skąpej roślinności; do g.t. zalicza się gleby poligonalne, niektóre glejowe (zabagniane gleby) i torfowo-glejowe.
WAPNIOWCOWE GLEBY, klasa gleb wytworzonych na skałach zawierających gł. węglan wapnia; wyodrębnienie g.w. nastąpiło ze względu na tak silne oddziaływanie węglanów, iż g.w. nie podlegają strefowości gleb (gleb geografia); do g.w. zalicza się rędziny i pararędziny.
ZABAGNIANE GLEBY, klasa gleb kształtujących się pod wpływem nadmiernego uwilgotnienia, lecz bez wyraźnych oznak procesu torfienia (torf); do g.z. należą gleby glejowe: gruntowo-glejowe i opadowo-glejowe (glejowy proces), zaliczane dawniej do gleb bagiennych.
PUSTYNNO-STEPOWE GLEBY, gleby występujące na półpustynnych obszarach stepów o niezwartym poroście traw i kserofitów w warunkach klimatu suchego; należą do nich buroziemy i szaroziemy (nieco zasobniejsze od buroziemów, zwł. w fosfor i potas); g.p.-s. przy niedoborze wody są mało urodzajne; wykorzystywane gł. jako pastwiska.
SZARE GLEBY LEŚNE, gleby występujące w strefie lasostepu (powstałe przy udziale lasu liściastego i roślinności stepowej) w Eurazji, między strefą gleb bielicoziemnych na pn. i czarnoziemnych – na pd.; są na ogół średnio żyzne, warstwa ściółki przeważnie niewielkiej miąższości.
INICJALNE I SŁABO WYKSZTAŁCONE GLEBY, gleby bezwęglanowe w początkowym stadium rozwoju, w których proces glebotwórczy ledwie zaznaczył cechy gleby i nie wykształcił określonego profilu glebowego; zbliżone cechy do gleb inicjalnych mają gleby słabo wykształcone, o mało zróżnicowanym profilu; na właściwości g.i. i s.w. decydujący wpływ ma jeszcze skała macierzysta, stąd ich podział opiera się na jakości skały; rozróżnia się gleby inicjalne skaliste (litosole) i gleby inicjalne luźne (regosole), a w obrębie gleb słabo wykształconych: ilaste (plastosole) i kwarcowo-krzemianowe (rankery).
CZARNOZIEMY, najbardziej charakterystyczne gleby wśród gleb stepowych; wytworzone w wyniku procesu darniowego, który sprzyja powstaniu głębokich akumulacyjnych poziomów glebowych, b. zasobnych w próchnicę nadającą glebie czarną barwę. Cz. należą do najżyźniejszych gleb świata, występują na wszystkich kontynentach zajmując ok. 6% powierzchni lądów; intensywne jednostronn
e wykorzystanie cz. (monokultury) powoduje niszczenie (rozpylanie) struktury warstw wierzchnich, wynikiem czego jest duża podatność na erozję wietrzną (czarne burze); urodzajność cz. może być również ograniczona częstym występowaniem susz w strefie cz. W Polsce cz. występują w niewielkich obszarach i są najczęściej zdegradowane (degradacja gleb).
BIELICE, typ gleb z klasy gleb bielicoziemnych; odznaczają się bardzo dużym stopniem zbielicowania i kwasowości; tworzą się z różnych utworów bezwęglanowych, gł. z piasków kwarcowych; podtypy b.: żelaziste, próchnicze, żelazisto-próchnicze i glejowe; gł. gleby leśne; dawniej nazwą b. określano większość gleb bielicoziemnych.
MADY [ang.], typ gleb aluwialnych (zaliczanych do klasy gleb napływowych) wytworzonych ze współcz. osadów rzecznych; w Polsce zajmują znaczne powierzchnie na tarasach doliny Wisły, Odry, Sanu i in., największe – na Żuławach Wiślanych; m. są zbud. z warstw odpowiadających kolejnym wylewom rzeki; na ogół żyzne, zawierają ok. 2-3% próchnicy; rozróżnia się m. piaszczyste – najuboższe, m. lekkie i średnie – b. urodzajne gleby uprawne oraz m. ciężkie (ilaste), zlewne i podmokłe, wymagające melioracji; m. morskie są zw. marszami.
GLEB GEOGRAFIA, dział gleboznawstwa oraz geografii fiz. zajmujący się badaniem i określaniem przestrzennego rozmieszczenia różnych klas i typów gleb na obszarze Ziemi. Większość gleb występuje strefowo i jest związana z odpowiednimi strefami klim.-roślinnymi. Strefy glebowe wyodrębnił po raz pierwszy W,W. Dokuczajew, który wprowadził, rozwiniętą przez tzw. roś. szkołę gleboznawczą, klasyfikację przyr. gleb z podziałem na strefowe i międzystrefowe. Do ważniejszych gleb strefowych należą: tundrowe, bielicoziemne, bru-natnoziemne, szare leśne, czarnoziemne, kasztanowe, buroziemy, czerwonoziemy; do gleb międzystrefowych należą gleby słone, bagienne, rędziny, terra rossa, gleby napływowe. W Azji i Europie Wsch. gleby strefowe zalegają przeważnie pasmami w kierunku równoleżnikowym, na innych kontynentach układ stref glebowych przebiega różnie, zależnie od rzeźby terenu i warunków klim.; największy procent powierzchni globu zajmują czerwonoziemy (obszary równikowe i podzwrotnikowe obu Ameryk, Azji, Australii), szaroziemy (obszary pustynne wszystkich kontynentów). W kolejności zajmowanej powierzchni występują: gleby -> bielicoziemne (strefa tajgi Eurazji i Ameryki Pn,), gleby -> brunatnoziemne (gł. Europa Zach., Ameryka Pn.i Azja Wsch.), gleby kasztanowe, buroziemy i słone (Azja, Afryka, Australia, Ameryka Pd., Europa Pd. i Wsch.), gleby -> czarnoziemne i szare leśne (stepy Eurazji, sawanny Afryki, prerie i pampasy obu Ameryk, stepy Australii Wsch.), gleby -> tundrowe (Eurazja i Ameryka Pn.), gleby napływowe.
W celu oceny zasobów glebowych Ziemi 1968 została oprać, przez FAO i UNESCO mapa gleb świata 1 : 5 000 000, stanowi ona pierwszą próbę ujednolicenia obrazu kartograf. gleb świata; wyróżniono 26 podstawowych jednostek glebowych, opierając się na właściwościach gleb i charakterze procesów glebo-twórczych; wyróżnione jednostki glebowe są w przybliżeniu odpowiednikami wielkich grup glebowych wg klasyfikacji przyjętej w USA, lub typów genet. gleb wg innych klasyfikacji; niektóre nazwy wyróżnionych jednostek są w części tradycyjne (np. rendzinas), inne – nowe (np, acrisols, greyzems).
