Kraków, miasto wojewódzkiotę łożone w dolinie Wisły, na pograniczu trzech regionów: Bramy Krakowskiej, Kotliny Sandomierskiej i Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Powierzchnia miasta obejmuje 325 km2, ok. 741 tys. mieszkańców (1993).
Warunki fizyczno-geograficzne
Obszar miasta przecinają doliny dopływów Wisły: Rudawy, Prądnika, Dłubni, Wilgi i Drwiny Długiej. W obrębie Krakowa występuje kilka zbiorników wód podziemnych o podwyższonej mineralizacji w utworach jurajskich, kredowych, mioceńskich i czwartorzędowych, częściowo ujętych w źródła, np. na Matecznym, przy ul. Zwierzynieckiej. Kraków leży w obrębie umiarkowanie ciepłego piętra klimatycznego Karpat: średnia roczna temperatura powietrza 8,0°C (styczeń -3,0°C, lipiec 18,0°C), średnia roczna suma opadów 706 mm.
Kraków charakteryzuje niekorzystny klimat lokalny i bioklimat, co powoduje: częste występowanie mgieł (średnio 61 dni w roku), słabe przewietrzanie miasta wskutek położenia w kotlinie otoczonej z trzech stron wzgórzami, duże zanieczyszczenie powietrza gazami i pyłami przemysłowymi i komunikacyjnymi, zarówno miejscowymi, jak też przyniesionymi z Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego przez najczęściej wiejące w Krakowie wiatry zachodnie.
Gospodarka
Przemysł hutniczy (Huta im. T. Sendzimira), chemiczny, farmaceutyczny, maszynowy, odzieżowy, spożywczy, elektrotechniczny, poligraficzny, skórzano-obuwniczy. Ośrodek turystyczny i usługowy, międzynarodowy węzęł komunikacyjny (drogowy, kolejowy, lotniczy).
Jeden z najważniejszych ośrodków kulturalnych, naukowych i przemysłowych kraju. Siedziba najstarszej polskiej wszechnicy, Uniwersytetu Jagiellońskiego, oraz 12 innych wyższych uczelni, wielu teatrów (w tym najbardziej znanego Starego Teatru), filharmonii. Miejsce organizacji festiwali i imprez artystycznych (np. Muzyka w Starym Krakowie, Festiwal Organowy, Triennale Grafiki). Kraków posiada Ogród Botaniczny, należący do UJ, i Ogród Zoologiczny, położony w Lasku Wolskim, kompleksie leśnym będącym tradycyjnym miejscem wypoczynku krakowian.
Historia
Początki osadnictwa
Rozwój osadnictwa na obszarze dzisiejszego Krakowa sięga epoki paleolitu i rozpoczął się ok. 50 tys. lat temu. Tak archeolodzy interpretują znaleziska narzędzi krzemiennych oraz ślady obozowisk gromad ludzkich, ale trudno jednoznacznie określić, ile tys. lat temu powstała osada nazwana później Krakowem. Pierwszy dokument pisany, gdzie trzykrotnie występuje nazwa miejscowa Krakowa, to relacja kupca i podróżnika z arabskiej wówczas Hiszpanii, Ibrahima ibn Jakuba, datowana na 965.
Głównym punktem osadniczym było wzgórze wawelskie, z natury obronne, gdyż otaczały je rozlewiska Wisły. Na niższych wzniesieniach, między dopływami tej rzeki – Rudawą i Prądnikiem, istniały także dogodne warunki do stałego osadnictwa. Zbiegające się pod Wawelem szlaki handlowe umożliwiły wykształcenie się osady targowej o cechach osiedla miejskiego. Osada ta znajdowała się wówczas wraz z terytorium tzw. państwa Wiślan pod zwierzchnictwem książąt czeskich i dopiero w 990 została ostatecznie włączona do państwa Mieszka I. Rangę istniejącego tu osadnictwa podnosi fakt utworzenia w 1000 biskupstwa krakowskiego.
Wzrost znaczenia politycznego
Rola Krakowa wzrasta, gdy książę Kazimierz I Odnowiciel czyni go swoją główną siedzibą w 1038. Szczególnego znaczenia nabiera wzgórze wawelskie, na którym zostają zbudowane ważne obiekty – katedra, siedziba biskupstwa i rezydencja panującego. Po śmierci Bolesława III Krzywoustego w 1138 Kraków wyznaczony został na siedzibę księcia-seniora. Stołeczny charakter miasta utrwala się w następnych stuleciach. W XI, XII i na początku XIII w. powstały pod Wawelem kolejne osady, a wraz z nimi murowane kościoły, których było ok. 10. Zabudowa Krakowa, w owym czasie rozrzucona i chaotyczna, uległa w 1241 splądrowaniu i spaleniu podczas najazdu Tatarów.
5 VI 1257 rozpoczął się wraz z aktem lokacyjnym księcia Bolesława V Wstydliwego nowy okres historii Krakowa, kończąc jego dzieje przedlokacyjne. Ustalony wówczas kształt urbanistyczny przetrwał do dzisiaj. W 1285 książę Leszek Czarny wzniósł mury obronne, których budowę kontynuowano w XIV w., a unowocześniono w XV w. Końcowym akordem było ukończenie w 1498 barbakanu przed Bramą Floriańską. Koronacja Władysława I Łokietka na króla Polski 1320 w katedrze na Wawelu jeszcze raz potwierdziła rangę Krakowa jako stolicy zjednoczonego Królestwa Polskiego.
Panowanie Kazimierza Wielkiego
W czasach panowania Kazimierza III Wielkiego zostały założone obok Krakowa dwa niezależne miasta: w 1335 otrzymała prawo miejskie osada na wiślanej wyspie poniżej Wawelu, która od imienia króla przyjęła nazwę Kazimierz. Dokumentem z 1366 król lokował kolejne miasto pod Krakowem, koło starego (z XII w.) kościoła Św. Floriana, stąd zwane Florencją, z czasem zaś Kleparzem. W przeciwieństwie do Kazimierza, otoczonego murami i wodami Wisły, Kleparz nie miał własnego systemu obronnego i był miastem otwartym.
Dokumentem z dnia 12 V 1364 Kazimierz Wielki funduje w Krakowie pierwszą wyższą uczelnię – Studium Generale, czyli Akademię Krakowską, opartą na włoskich wzorach, utrzymywaną przez skarb królewski. Jesienią tegoż roku doszło w Krakowie do zjazdu królów i książąt, a w imieniu miasta słynną ucztę dla gości (którzy otrzymali w prezencie kosztowne, złote naczynia stołowe) urządził w swoim domu rajca Mikołaj Wierzynek.
Panowanie dynastii Jagiellonów
Wieki XV i XVI to okres największego rozwoju miasta – czasy panowania Jagiellonów. Osiedlają się w Krakowie liczni kupcy, rzemieślnicy, architekci i uczeni. Najsłynniejsi przybysze, którzy wpisali się w dzieje Krakowa, to: W. Stwosz, F. Kallimach, J. Decjusz, Bonerowie (J. Boner, S. Boner), B. Berrecci. Wieki XVII i XVIII przynoszą jednak zahamowanie rozwoju i powolny upadek Krakowa. Punktem zwrotnym było przeniesienie rezydencji królewskiej do Warszawy w 1609, pogłębiają ten proces wojny i długotrwałe pobyty wojsk szwedzkich 1655-1657, 1702-1703, 1705, później pruskich i rosyjskich.
W 1734 odbywa się w Krakowie ostatni pogrzeb królewski i ostatnia koronacja na Wawelu (Augusta III).
Sejm Czteroletni
Jesienią 1792 wkraczają do Krakowa wojska rosyjskie, a miasto musi na własny koszt utrzymać garnizon, stacjonujący do marca 1794. 24 III tego roku na rynku w Krakowie przysięga T. Kościuszko. Rozpoczyna się ogólnonarodowe powstanie. 15 VI 1794 wkraczają do miasta wojska pruskie i pozostają do końca 1795. W październiku 1795 Prusacy rabują skarbiec koronny, wywożą do Berlina insygnia koronacyjne. 5 I 1796 do Krakowa wkraczają wojska austriackie.
Uformowany w średniowieczu zespół miejski przetrwał do czasów obrad Sejmu Czteroletniego. Magistrat Krakowa przesłał wtedy memoriał, w którym wśród 5 postulatów było włączenie do Krakowa Kazimierza, Kleparza i przyległych obszarów podmiejskich, tzw. jurydyk. Mimo oporów magistratu kazimierskiego uchwalone w 1791 prawo o miastach przewidywało takie rozwiązanie. Magistrat krakowski opracował podział zjednoczonego Krakowa na 4 cyrkuły, zatwierdzony w marcu 1792. 14 IV odbyły się pierwsze wybory władz ogólnych miasta.
Pierwszym prezydentem został wybrany margrabia F. Wielopolski. Po wkroczeniu do Krakowa wojsk rosyjskich we wrześniu 1792 uchwały Sejmu Wielkiego zostały anulowane, a sejm w Grodnie uchwalił w listopadzie 1793 nowe prawo i usankcjonował odłączenie Kazimierza. Po III rozbiorze, gdy Kraków znalazł się w granicach Austrii, dekretem cesarskim z 1800 włączono ostatecznie Kazimierz do Krakowa.
Okres zaborów
Po okresie reorganizacji nowy magistrat, pochodzący w całości z nominacji cesarskiej, rozpoczął urzędowanie 1 IX 1802. Powierzchnia Krakowa wynosiła wtedy 7,8 km2. Jeszcze po I rozbiorze Polski, gdy granica z Austrią przebiegała na Wiśle, cesarz Józef II aktem z 23 II 1784 ustanowił nowe, konkurencyjne dla Krakowa miasto Podgórze, które przejęło m.in. całkowicie handel solą. Był to duży cios gospodarczy dla Krakowa.
W 1810 po utworzeniu Księstwa Warszawskiego Podgórze włączono do Krakowa. Nowe granice, wytyczone w 1815 na kongresie wiedeńskim, odłączyły Podgórze, które pozostało samodzielnym miastem do 1915. Z Krakowa i jego okolic 3 V 1815 zaborcy utworzyli Wolne Miasto Kraków, ale pod opieką trzech dworów. Organem ustawodawczym było Zgromadzenie Reprezentantów, a władzę wykonawczą sprawował Senat składający się z 13 członków. Zgromadzenie Reprezentantów wybierało prezesa Senatu na 3 lata.
Ten okres w dziejach Krakowa zaznaczył się zburzeniem murów obronnych i założeniem Plant oraz zbudowaniem Ratusza i wielu zabytkowych budowli. Po wybuchu powstania krakowskiego w lutym 1846 do Krakowa wkroczyły wojska zaborców. 16 XI 1846 Austria dokonała aneksji całego obszaru Wolnego Miasta Krakowa, władzę objęli przysłani urzędnicy, germanizowano szkolnictwo, a wprowadzone surowe przepisy celne i paszportowe przerwały wymianę towarową ze Śląskiem i Królestwem. W więzieniach przetrzymywano wszystkich podejrzanych o sprzyjanie powstaniu. Również rok 1848 był w Krakowie burzliwy. 26 IV wojsko austriackie bombardowało miasto z Wawelu, co odbiło się głośnym echem w Europie. Tragiczny dla Krakowa był rok 1850 – 18 VII w upalny dzień wybuchł największy w dziejach pożar: spłonęło 160 domów, 4 kościoły, a w nich wiele wspaniałych dzieł sztuki.
Nowym impulsem w rozwoju miasta było nadanie nowego statutu wprowadzonego ustawą cesarską 1 IV 1866. Wszyscy stali mieszkańcy mieli teraz wybierać Radę Miejską, a ta prezydenta, który kierował magistratem. Prawo wyborcze było jednak obwarowane cenzusem majątkowym oraz wykształceniem, tak że tylko 4,3% mieszkańców mogło dokonywać wyborów. Nowa Rada Miejska zaczęła działalność 16 VIII 1866. Miasto miało 5,7 km2 powierzchni, ok. 47 tys. mieszkańców i 8 dzielnic. Pierwszego prezydenta J. Dietla wybrano 13 IX 1866. Od 1846 Austriacy rozpoczęłi budowę fortyfikacji wokół Krakowa. Systematycznie realizowane prace doprowadziły do powstania twierdzy Kraków – wewnętrzny i zewnętrzny system fortów wokół miasta zachował się prawie w całości do obecnych czasów.
Cały okres od uzyskania autonomii do wybuchu I wojny światowej zapisał się w dziejach miasta rozwojem nauki, kultury i sztuki, podtrzymywaniem polskich tradycji narodowych. Powstały nowe prądy artystyczno-literackie (Młoda Polska). W 1905 rozpoczął działalność w Krakowie pierwszy polski kabaret Zielony Balonik. Rozwijała się myśl niepodległościowa, działały różne paramilitarne organizacje, np. od 1910 Towarzystwo Strzelec pod komendą J. Piłsudskiego.
I wojna światowa
Wybuch I wojny światowej i wymarsz 6 VIII 1914 I Kompanii Kadrowej z ul. Oleandry, a później utworzenie Legionów Polskich sprawiły, że Kraków stał się głównym ośrodkiem politycznym Polski. Polityczną reprezentacją był Naczelny Komitet Narodowy. 31 X 1918 Kraków pierwszy spośród innych regionów ogłosił zrzucenie obcego panowania i wolę budowania niepodległego państwa polskiego. Ważnym wydarzeniem dla rozwoju miasta stało się porozumienie z dotychczas odrębnym Podgórzem i włączenie go w 1915 jako 12 dzielnicy. Powierzchnia Krakowa wynosiła wówczas 46,9 km2 (ok. 180 tys. mieszkańców).
Okupacja niemiecka
6 IX 1939 do Krakowa wkroczyły wojska niemieckie. Miasto zostało mianowane przez okupantów stolicą tzw. Generalnej Guberni. Zamknięto wyższe uczelnie i szkoły średnie, teatry i muzea. 6 XI 1939 aresztowano profesorów UJ i Akademii Górniczej, a następnie osadzono ich w obozie koncentracyjnym. Zrabowano dzieła sztuki, z ołtarzem Mariackim na czele. Niemcy utworzyli obóz koncentracyjny w Płaszowie, mordowali ludność żydowską, dokonywali pacyfikacji peryferyjnych dzielnic, mordując mieszkańców Woli Justowskiej, Przegorzał, Dąbia. Nowe tzw. dzielnice katastralne utworzono w 1941, co zatwierdzono w 1945. Istniały wtedy 52 takie dzielnice. 18 I 1945 do Krakowa wkroczyły oddziały Armii Radzieckiej.
W 1948 ustanowiono nowy podział Krakowa na dzielnice, których utworzono 5, a po włączeniu w 1951 Nowej Huty – 6 (Stare Miasto, Zwierzyniec, Kleparz, Grzegórzki, Podgórze, Nowa Huta). Kolejny podział wprowadzono w 1973, ustanawiając 4 dzielnice administracyjne (Śródmieście, Podgórze, Krowodrza, Nowa Huta). Powiększono terytorium miasta przez włączenie kolejnych obszarów podmiejskich. Od 1990, gdy zniesiono dzielnice administracyjne, istnieje 18 dzielnic samorządowych.
Sztuka
Sztuka Krakowa zajmuje od wieków czołową pozycję wśród polskich zjawisk artystycznych, reprezentowanych w tym mieście zarówno przez zachowane architektoniczne zespoły zabytkowe i obiekty o dużej wartości, jak i stosunkowo bogate zbiory muzealne i kościelne, wśród których znajdują się wybitne dzieła sztuki o dużym znaczeniu dla kultury europejskiej (ołtarz W. Stwosza, kolekcja arrasów wawelskich, obrazy L. da Vinci i Rembrandta). Rozkwit sztuki w Krakowie uwarunkowany był uprzywilejowaną pozycją grodu, a następnie miasta jako ośrodka handlowego, siedziby księcia seniora i wreszcie stolicy rozległego państwa.
Najstarsze zabytki architektury przedromańskiej to rotunda NMP na Wawelu i kościół Św. Salwatora (X w.) oraz fragmenty katedry Bolesława I Chrobrego (XI w.). Wczesnym przykładem plastyki rzeźbiarskiej jest figura wołka (w zbiorach wawelskich).
Sztuka romańska
Styl romański reprezentują: kościół Św. Andrzeja (1086), fragmenty II katedry (konsekrowanej 1142) z kryptą Św. Leonarda i Wieżą Srebrnych Dzwonów, a także fragmenty kościoła Św. Wojciecha (przed 1100).
Gotyk
Architekturę gotycką zapoczątkowano w 2. ćwierćwieczu XIII w. ceglanymi kościołami Franciszkanów, Cystersów w Mogile, Dominikanów, a także Bramą Floriańską z fragmentami murów obronnych. Duże znaczenie dla architektury miasta miał XIV w. – na Rynku powstały gotyckie gmachy publiczne: Sukiennice, Ratusz, budynek Wagi Miejskiej, rozbudowano też fortyfikacje. W 1320 na Wawelu rozpoczęto budowę nowej katedry, król Władysław Łokietek powiększył zamek, a król Kazimierz Wielki wzniósł okazałą rezydencję gotycką z potężną wieżą w narożniku północno-zachodnim.
Powstała grupa kościołów ceglanych o wspólnych cechach konstrukcyjnych i stylistycznych (trójnawowe bazyliki z wielobocznym prezbiterium, realizowane w systemie filarowo-szkarpowym): Mariacki, Bożego Ciała, Św. Katarzyny, Dominikanów. Nastąpił rozwój rzeźby, która stała się niezależna od architektury, powstał typ nagrobka królewskiego z baldachimem, rzeźbę drewnianą najlepiej reprezentuje krucyfiks Jadwigi w katedrze (4. ćwierćwiecze XIV w.), a najcenniejszym zespołem malarstwa jest 120 kwater witrażowych w kościele Mariackim.
XV wiek
Wiek XV stanowi szczytową fazę rozwoju sztuki późnego średniowiecza, charakteryzuje go m.in. zagęszczenie zabudowy miejskiej i dalszy rozwój fortyfikacji z drugim zewnętrznym pierścieniem murów (od 1404), a także barbakanem. Powstała dzielnica uniwersytecka z Collegium Maius. W detalu architektonicznym pojawił się charakterystyczny typ portalu o wykroju uskokowym, zwany portalem długoszowskim. Kościoły otrzymały wspaniałe wyposażenie z szafiastymi nastawami ołtarzy, złożonymi z partii rzeźbionych i malowanych o konstrukcji poliptyku z ruchomymi skrzydłami.
W rzeźbie, prawie wyłącznie religijnej, ma miejsce idealizacja postaci, realizowana w tzw. stylu miękkim, a następnie w stylu pięknym o cechach gotyku międzynarodowego (Madonna z Krużlowej, Pietŕ z kościoła Św. Barbary z ok. 1410), w połowie stulecia pojawia się styl łamany (tryptyki Św. Trójcy z 1476 i Matki Boskiej Bolesnej z 1475-1480 z kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu).
Największe znaczenie dla rzeźby ma 20-letnia działalność W. Stwosza: ołtarz Zaśnięcia Matki Boskiej w kościele Mariackim (1477-1489), kamienny krucyfiks tamże oraz nagrobek króla Kazimierza IV Jagiellończyka w katedrze. Malarstwo ok. 1440 wykazuje cechy stylu łamanego, widoczne na malowanych temperą, często dwustronnych, kwaterach skrzydeł ołtarzowych: poliptyk dominikański (1465), poliptyk augustiański (1468), poliptyk olkuski (1485), poliptyk św. Jana Jałmużnika (1504), tryptyk bodzentyński (przed 1508). Polichromie ścienne są dobrze reprezentowane w klasztorze Franciszkanów, a także w kaplicy Świętokrzyskiej na Wawelu – dzieło malarzy ruskich z 1470. Najwybitniejszym osiągnięciem złotnictwa jest relikwiarz na głowę św. Stanisława (M. Marciniec 1504), a najwspanialszy haft zdobi ornat z 1504 fundacji wojewody P. Kmity (oba obiekty w skarbcu katedralnym).
XVI wiek
Wiek XVI jest złotym okresem dla sztuki Krakowa, zasadniczą rolę odgrywa mecenat artystyczny króla Zygmunta I Starego oraz wpływy włoskie, początkowo za pośrednictwem węgierskiego dworu Jagiellonów. W dziedzinie architektury i rzeźby są to wpływy toskańskie, obejmujące twórczość Franciszka zwanego Florentczykiem (autora renesansowej niszy nagrobka króla Jana I Olbrachta 1501-1502, współautora I fazy przebudowy zamku) oraz B. Berrecciego, który ukończył budowę zamku królewskiego (1516-1533).
Niektóre formy renesansowe zawierają jeszcze elementy gotyckie, np. portale zamkowe mistrza Benedykta, jednego z budowniczych zamku. Pełne formy renesansowe reprezentują liczne w kościołach krakowskich nagrobki w ramie architektonicznej z leżąca figurą zmarłego. Ich autorem jest m.in. J. Michałowicz z Urzędowa (kaplice i nagrobki biskupów Zebrzydowskiego i Padniewskiego w katedrze). Cechy manierystyczne wykazuje twórczość S. Gucciego (kaplica i nagrobek Stefana Batorego w katedrze, nagrobki Zygmunta II Augusta i Anny Jagiellonki w kaplicy Zygmuntowskiej, 1574-1575).
W architekturze miasta najważniejsza była przebudowa Sukiennic (1556-1560) z dodaniem attyki i renesansowych ganków przy bocznych elewacjach. Na wzór zamku królewskiego arkadowe dziedzińce otrzymują rezydencje przy ulicy Kanoniczej. Najlepszych przykładów malarstwa dostarcza twórczość S. Samostrzelnika, autora polichromii w klasztorze Cystersów w Mogile, będącego także wybitnym miniaturzystą i portrecistą (portret biskupa P. Tomickiego). W dziedzinie malarstwa miniaturowego wymienić trzeba Kodeks Baltazara Behema oraz Pontyfikał Erazma Ciołka. Znakomitym portrecistą królewskim był M. Kober, którego portret Stefana Batorego stanowi jedno z najlepszych dzieł malarstwa polskiego końca XVI w.
XVII wiek
Wiek XVII rozpoczyna epokę osłabienia roli Krakowa jako centrum artystycznego wskutek wojen szwedzkich oraz przeniesienia stałej siedziby królewskiej do Warszawy. Pomimo tego powstały dzieła wybitne, wprowadzające miasto w okres wczesnego baroku, przesiąkniętego duchem kontrreformacji i wyrażającego się powściągliwym tzw. stylem Wazów. Najlepszym przykładem jest pojezuicki kościół Św. Piotra i Pawła (1609-1619), dzieło m.in. architekta J. Trevano, ponadto kościół Kamedułów na Bielanach pod Krakowem (1605-1630, architekt fasady A. Spezza).
Powstała przy katedrze kaplica Wazów (1664-1666) oraz kaplica Zbaraskich w kościele Dominikanów (1629-1633). Pozostałe kościoły barokowe to: Bernardynów (1670-1680, architekt K. Mieroszewski), Wizytek (1682-1695, architekt A. Solari), Karmelitów na Piasku (1655-1679), Św. Anny (1689-1703, architekt Tylman z Gameren).
Bujnie rozwija się związana z architekturą dekoracja stiukowa (G.B. Falconi – prace w kościele Św. Piotra i Pawła) oraz rzeźba w stiuku (Baltazar Fontana – prace w kościele Św. Anny). We wnętrzach kościelnych dominuje czarny marmur wydobywany w Dębniku pod Krakowem, zastosowany m.in. w kaplicach Wazów, Zbaraskich, kościele Karmelitów Bosych na Wesołej. Powstał nowy typ nagrobka w formie tablicy z malowanym lub rzeźbionym popiersiem zmarłego, w oprawie architektoniczno-rzeźbiarskiej. Kwitnie snycerstwo barokowe z efektownymi ołtarzami o spiętrzonej kompozycji architektonicznej, dekorowanymi ornamentem czerpanym z wzorników: na początku stulecia – okuciowym, w połowie wieku chrząstkowo-małżowinowym, a w 2. połowie wieku akantowym.
Malarstwo rozwijało się słabiej, największe znaczenie miała twórczość wenecjanina T. Dolabelli, przybyłego ok. 1598, autora monumentalnych kompozycji religijnych. Jako twórca obrazów ołtarzowych działał F. Lekszycki, czerpiący wzory z ówczesnej grafiki wielkich mistrzów europejskich. Korzystano także z usług malarzy spoza Krakowa: J.E. Siemiginowskiego, D. Schultza, K. Dankwarta.
XVIII wiek
Od początku XVIII w. kontynuowano architekturę barokową, dochodząc do fazy schyłkowej. Reprezentantami byli: K. Bażanka (kościół Misjonarzy na Stradomiu 1719-1728, Pijarów 1714-1727, hełm Wieży Zegarowej w katedrze), F. Placidi (fasada kościoła Pijarów, kościoła Trynitarzy, kaplica Lipskich w katedrze). Wyróżnia się kościół Paulinów na Skałce (1733-1751, architekt A.G. Müntzer). Rzeźbę późnobarokową tworzył A. Frączkiewicz, a malarstwo S. Czechowicz i T. Kuntze. Sprowadzano także malarzy obcych do wykonania polichromii w kościołach: Pijarów ok. 1759 i Trynitarzy (F. Eckstein i J. Piltz). Udany import stanowi 5 obrazów ołtarzowych w nawie kościoła Mariackiego pędzla G. Pittoniego, pochodzących z lat 1740-1750.
Architekturę klasycystyczną reprezentują pałace Wodzickich przy Rynku Głównym i ul. Św. Jana (architekt F. Nax) oraz nowe gmachy uniwersyteckie: obserwatorium astronomiczne i Collegium Phisicum (projektant F. Radwański). W dziedzinie rzeźby zwraca uwagę klasycystyczny, monumentalny nagrobek biskupa K. Sołtyka w katedrze z 1789. Twórcami malarstwa krakowskiego 1. połowy XIX w. byli: M. Stachowicz (1768-1825) – ilustrator dziejów miasta (np. Przysięga Kościuszki na Rynku krakowskim), J. Brodowski (ok. 1780-1853) – rysownik zabytków architektury, W.K. Stattler (1800-1875) – reformator Szkoły Sztuk Pięknych, J.N. Głowacki (1802-1847) – pejzażysta, P. Michałowski (1800-1855) – najwybitniejszy polski romantyk. W rzeźbie wyróżniają się importy dłuta B. Thorvaldsena: replika Chrystusa kopenhaskiego i posąg Włodzimierza Potockiego w katedrze.
Historyzm
Wielonurtową fazę historyzmu 2. połowy XIX w. w architekturze tworzyli: T. Pryliński (przebudowa Sukiennic 1875-1879), F. Księżarski (neogotycki gmach Collegium Novum 1887), J. Zawiejski (Teatr im J. Słowackiego 1893), T. Talowski (zabudowa mieszkalna ul. Retoryka), F. Pokutyński (gmach Towarzystwa Naukowego Krakowskiego 1864), M. Moraczewski (gmach Szkoły Sztuk Pięknych 1880), T. Stryjeński i W. Ekielski (Schronisko im. Aleksandra Lubomirskiego – obecnie Akademia Ekonomiczna 1890, Schronisko im. Helclów 1890).
W malarstwie największe znaczenie miała wielka indywidualność J. Matejki, dużą popularność zdobył akwarelista J. Kossak, a ponadto A. Kotsis, malarz scen chłopskich, oraz M. Gottlieb. Przełom XIX i XX w. przynosi reformę Szkoły Sztuk Pięknych i podniesienie jej rangi do Akademii z profesorami tej miary, co: J. Fałat, L. Wyczółkowski, J. Mehoffer, W. Weiss, F. Pautsch, W. Jarocki, K. Sichulski. Poza Akademią tworzyli: W. Tetmajer i W. Wojtkiewicz, rzeźbę uprawiali: K. Laszczka, L. Puget, X. Dunikowski.
Secesja i modernizm
W dziedzinie architektury secesję i modernizm przełomu XIX i XX w. reprezentują gmachy: Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych Pałac Sztuki (architekt F. Mączyński 1901), przebudowanego Starego Teatru (F. Mączyński, T. Stryjeński 1903), Szkoły Przemysłowej (S. Odrzywolski 1912), Muzeum Techniczno-Przemysłowego (T. Stryjeński, J. Czajkowski 1914) oraz wnętrze cukierni Jana Michalika (K. Frycz 1911).
Różne odmiany późnego modernizmu kontynuowano w okresie międzywojennym projektując przy alei Mickiewicza kilka gmachów w stylu „reprezentacji państwowej”, m.in.: Akademia Górnicza i Biblioteka Jagiellońska (architekt W. Krzyżanowski), Muzeum Narodowe (C. Boratyński, E. Kreisler). Duże znaczenie miała konserwatorska i architektoniczna twórczość A. Szyszko-Bohusza (prace na Wawelu, gmach PKO, galeria Pryzmat).
Artyści malarze tworzyli ugrupowania, takie jak: formiści (1917, T. Czyżewski, Z. Pronaszko i A. Pronaszko, T. Niesiołowski, A. Zamoyski, L. Chwistek), Jednoróg (1925, J. Rubczak, F. Szczęsny-Kowarski, J. Fedkowicz), Zwornik (1928). Komitet Paryski (kapiści), założony przez J. Pankiewicza (od 1931 w Krakowie): J. Cybis, H. Rudzka-Cybisowa, J. Czapski, Z. Waliszewski, A. Nacht-Samborski, J. Jarema, T.P. Potworowski, niektórzy z kapistów stworzyli na Wawelu największy zespół malarstwa monumentalnego w Polsce – nowe plafony na I i II piętrze zamku.
Ponadto działała awangarda w ramach Grupy Krakowskiej (M. Jarema, H. Wiciński). Część tych artystów tworzyła nadal w okresie powojennym, a dołączyli do nich: E. Eibisch, Z. Radnicki, C. Rzepiński, W. Taranczewski. Grupę młodych plastyków stworzyli: T. Kantor, T. Brzozowski, J. Nowosielski, K. Mikulski, J. Tchórzewski, A. Wróblewski. Rzeźbę powojenną i ostatnich lat reprezentują tacy twórcy, jak: X. Dunikowski, J. Puget, M. Konieczny, M. Kruczek, J. Bereś.
Socrealizm i czasy współczesne
Architektura po 1945 przeżyła fazę realizmu socjalistycznego w Nowej Hucie (1949-1953, zespół T. Ptaszyckiego), pierwszym wieżowcem był gmach Biprostalu (1964, architekci M. Wrześniak, P. Czapczyński), a wyróżniające się realizacje to: szpital dziecięcy w Prokocimiu (1965, architekt W. Poraj-Biernacki), : Matki Boskiej Królowej Polski w Bieńczycach (1967-1977, W. Pietrzyk) oraz w Mistrzejowicach Św. Maksymiliana Marii Kolbego (1976-1983, J. Dutkiewicz), Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej (1993-1994, architekci Isozaki i J. Ingarden).
Muzea
Przechowywaniem dzieł sztuki i ich prezentacją zajmują się liczne muzea, z których najważniejsze to: Muzeum Narodowe, Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki, Muzeum Historyczne, Muzeum Archeologiczne, Muzeum Etnograficzne, Muzeum Farmacji, Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Muzeum Archidiecezjalne. Współczesne życie artystyczne skupia się w wielu galeriach, takich jak: Krzysztofory, Biuro Wystaw Artystycznych, Pryzmat, Międzynarodowe Centrum Kultury, Starmach Gallery, Jan Fejkiel Gallery, Piano Nobile, Zderzak.
