Bałtyk jest morzem śródziemnym północnej Europy. Otoczone Półwyspem Skandynawskim i brzegami środkowej i wschodniej Europy pozostaje w łączności z wodami wszechoceanu poprzez wąskie cieśniny duńskie: Sund, Mały i Wielki Bełt, Kattegat oraz wodami Kattegatu i Skagerraku, w uproszczeniu od Skagen do Marstrand. W instrukcji Międzynarodowego Biura Hydrograficznego w Monaco (IHB Monaco (Limites…, 1953)) Obszar Morza Bałtyckiego jest ograniczony do linii przebiegających przez południowe wyloty cieśnin: Sund oraz Wielkiego i Małego Bełtu. Jednak zwykle za granicę zachodnią Bałtyku przyjmuje się progi w cieśninach duńskich: Darsser (głębokość ok. 15 m) w Wielkim Bełcie, oraz Drogen (głębokość ok. 7m) w cieśninie Sund.
Bałtyk jest stosunkowo małym morzem, powierzchnia wynosi tylko ok. 400 tys. km2. Średnia głębokość wynosi ok. 55 m (maksymalna ok.460 m), co daje objętość w przybliżeniu 20 tys. km3. Zapewne liczby te niewiele mówią, wobec tego dla porównania…
Słabe połączenie naszego morza z wodami oceanu, niewielka średnia głębokość, wydłużony kształt powodują, że jest ono nieprzeciętne.
Topografia dna Bałtyku
Topografia współczesnego Bałtyku jest wynikiem działań kilku działających, bądź kolejno zmieniających się, czynników jak najściślej jednak związanych z procesem zlodowacenia. Czynniki te to:
. Cofanie się lądolodu, ściślej mówiąc, stopniowe topnienie lodowca, który pokrywał masyw Skandynawski. W związku z tym wyzwalały się ogromne ilości wód, spływających rzekami po przedpolu lodowca w kierunku południowym lib ku zachodowi, wody te wypełniały zagłębienia terenowe.
. Żłobiąca rola lodowca. Cały obszar Bałtyku właściwego z jego głębokimi rynnami to dzieło lodowca.
Potężny nacisk lodowca spowodował pewne pogrążanie się skorupy ziemskiej w bardziej plastyczne podłoże. Następstwem tego ruchu pionowego było wtargnięcie wód z otwartego morza od zachodu. Gdy lądolód znów topniał i obszar Skandynawii znalazł się pod mniejszym ciśnieniem, równowaga izostatyczna została zakłócona i zaznaczył się ruch powolny i stopniowy w przeciwnym kierunku, który trwa do dziś.
. Topnienie lodów na obszarze półkuli północnej i wyzwolenie ogromnej ilości wody, spowodowało transgresję morza w lądowe zagłębienia i niziny.
W oparciu o topograficzne dane, dobrze rozwiniętą linie brzegową, obecność szeregu wysp oraz urozmaiconą rzeźbę dna możemy wyodrębnić (w obszarze morza) oddzielne trzy akweny (baseny): południowy – Basen Bornholmski, środkowy – Basen Gotlandzki i północny – Basen Botnicki.
W Basenie Bornholmskim pierwsza z kolei Głębia Arkońska, nieznacznie przekraczająca głębokość 50 m,sięga po wyspę Bornholm, druga rozleglejsza i głębsza Głębia Bornholmska, o maksymalnym zagłębieniu 105 m, znajduje się na wschód od wyspy. Od północy łączy je Rynna Bornholmska, położona między Bornholmem a wybrzeżem szwedzkim. Rynny nader charakterystyczne dla topografii dna Bałtyku, stanowią węższe wydłużone zagłębienia łączące rozleglejsze głębie.
Basen Gotlandzki, najrozleglejszy i najgłębszy, o południkowym przebiegu, sięga po wyniosły rejon pasma Wysp Alandzkich i szkier fiński, który oddziela go od Basenu Botnickiego. Rozległa Głębia Gotlandzka, o maksymalnym zagłębieniu 250 m, leży na wschód od wyspy Gotlandii, nieco na północny-zachód od niej, między Gotlandią a Sztokholmem znajduje się najgłębsze miejsce na Bałtyku – Jama Landsort (459 m). W południowym rejonie Basenu Gotlandzkiego leży Głębia Gdańska (113 m), połączona z Głębią Bornholmską Rynną Słupską.
W przeciwieństwie do obu omówionych basenów tworzących Bałtyk właściwy Basen Botnicki jest raczej wielką zatoką, przedzieloną wyniosłością dna, wynoszącą się na 30-50 m pod powierzchnię wody, na dwa rejony: południowy, głębszy maksymalnie do 294 m, tzw. Morze Botnickie i północny – właściwą Zatokę Botnicką, o największym zagłębieniu 140 m.
Głębie i łączące je rynny szczególnie charakterystyczne dla topografii dna, razem z wyniesionymi piaszysto-kamienistymi ławicami (Odrzana minimalna głębokość 6 m, Orla 5 m, Słupska 8 m, Hobufg 12 m, i Środkowa 9 m) będącymi pozostałością moren, świadczą o przeważających wpływach lodowcowych, tak wyraźnie zaznaczonych w rzeźbie dna Bałtyku. Naturalna regionizacja morza wypływa z tej lodowcowej rzeźby.
Zatoki Morza Bałtyckiego również mają dno urozmaicone. W Zatoce Fińskiej, wzdłuż jej osi ciągnie się głęboka rynna (średnia głębokość 100 m, maksymalna 123 m). Zatoka Ryska jest akwenem płytkim ze średnią głębokością 23 m i maksymalnymi głębokościami w środku akwenu do 62 m. W Południowym Bałtyku można wyróżnić jeszcze dwie mniejsze zatoki: Pomorską (głębokość maksymalna 15 m) i Gdańską (116 m) mające dość szerokie połączenie z Bałtykiem oraz typowe zalewy przybałtyckie – płytkie (głębokość rzędu kilku metrów), o stosunkowo dużej powierzchni i wąskim połączeniu z morzem: Zalew Szczeciński (powierzchnia 678 km2), Zalew Wiślany (838 km2) oraz Zalew Kuroński (1613 km2).
Morze Bałtyckie ma wiele wysp, największe z nich to Fionia, Zelandia, Lolland, Falster i wiele innych w Morzu Bełtów oraz Bornholm, Rugia, Gotlandia, Olandia, a także Sarema, Hiuma i inne u brzegów Estonii oraz Wyspy Alandzkie i pojedyncze wyspy w Zatoce Botnickiej.
Dzięki takiej właśnie topografii Bałtyk możemy podzielić na dwa zasadnicze różniące się warunkami hydrologicznymi części, oddzielone od siebie barierą Wysp Alandzkich: część północną – botnicką i część południową obejmującą pozostały obszar Bałtyku. Gdy wpływający z Morza Północnego prąd przydenny płynie z zachodu na wschód, droga jego prowadzi jak na rys. 2, a więc od Głębi Arkońskiej przez Rynnę Bornholmską do Głębi Bornholmskiej, a następnie przez Rynnę Słupską do Głębi Gotlandzkiej i Głębi Gdańskiej. Przeprowadzony wzdłuż tej linii przekrój dna wskazuje wyraźnie naturalny podział naszego morza na omawiane wcześniej baseny. Podział ten ma zasadnicze znaczenie dla życia w tym morzu.
Spis literatury
1. Atlas „Morze Bałtyckie” – opracowanie zespołowe pod redakcją: Aleksandra Majewskiego i Zbigniewa Lauere, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa 1994,
2. „Oceany i Morza” Aleksander Majewski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992,
3. „Nasz Bałtyk” Kazimierz Demel, Wiedza Powszechna, Warszawa 1967,
4. „Bałtyk – Doświadczalne morze natury” Władysław Mańkowski,
5. „Bałtyk” Kazimierz Demel, PWN, Warszawa-Wrocław 1955,
6. „Jak powstał Bałtyk” Prof. dr Edward Passendorfer, Nakład Księgarni Naukowej, Toruń 1947,
7. „Matematyczne modelowanie pola przepływów w Morzu Bałtyckim” Andrzej Jankowski, Wydawnictwo PAN 1998.
