Położenie Polski w Środkowej Europie, brak przeszkód naturalnych,
a także dostęp do morza sprzyjają rozwojowi transportu. Na terenie naszego kraju krzyżują się ważne szlaki tranzytowe łączące obszary Europy
o odmiennych cechach środowiska przyrodniczego oraz gospodarki. Sprawia to, że Polska należy do najważniejszych krajów tranzytowych w Europie.
Komunikacja jest jednym z głównych czynników rozwoju gospodarczego. Bez sprawnie działającego systemu łączności i transportu nie jest możliwy rozwój nowoczesnej, sprawnie funkcjonującej gospodarki. Sytuacja naszego kraju dostarcza wielu dowodów na poparcie tej tezy.
TRANSPORT KOLEJOWY
Podstawowe znaczenie w systemie transportu w Polsce mają transport kolejowy i transport drogowy. Koleje odgrywają większą rolę w przewozach na duże odległości, natomiast transport drogowy służy głównie przewozom lokalnym i regionalnym. Wynika to z relacji kosztów. Zużycie energii na przemieszczenie jednostki ładunku w transporcie samochodowym jest 3-5 razy większe niż w transporcie kolejowym. Transport samochodowy umożliwia przewóz towarów od nadawcy do odbiorcy bez konieczności przeładowywania, co daje oszczędności kosztów przeładunku oraz zmniejsza straty w czasie dodatkowego przeładowywania.
Na układ sieci kolejowej w Polsce duży wpływ wywarła przeszłość historyczna. W krajach, które najszybciej weszły na drogę rozwoju przemysłowego, budowę sieci kolejowej zakończono na początku XX wieku. W Polsce na skutek niedorozwoju kolejnictwa na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego i w mniejszym stopniu na terenach byłego zaboru austriackiego,
a także ze względu na niespójność komunikacyjną państwa złożonego
z obszarów należących do trzech państw zaborczych – rozbudowa sieci kolejowej trwała do lat siedemdziesiątych bieżącego stulecia. Czynnikiem burzącym system transportu ukształtowany w okresie II Rzeczpospolitej było przesunięcie granic w wyniku II wojny światowej.
Do najważniejszych tras kolejowych wybudowanych w okresie międzywojennym należą: magistrala węglowa (Herby – Karsznice – Inowrocław – Kościerzyna – Gdynia), trasy Warszawa – Poznań i Warszawa – Kraków. Po drugiej wojnie światowej wybudowano między innymi: linię Skierniewice – Łuków (ominięcie węzła warszawskiego), Centralną Magistralę Kolejową (odcinek Zawiercie – Grodzisk Mazowiecki) oraz szerokotorową Linię Hutniczo – Siarkową.
Polskie koleje nie należą do nowoczesnych. Największym osiągnięciem w powojennym rozwoju kolejnictwa w Polsce jest elektryfikacja głównych linii (11,4 tys. Km – 47,5% wszystkich linii). Mimo zacofania technicznego pod względem przewożonych ładunków PKP wyprzedzają tylko największe kraje (Rosja, Stany Zjednoczone, Chiny, Indie i Niemcy).
TRANSPORT DROGOWY
Pod względem gęstości sieć dróg kołowych znacznie przewyższa gęstość sieci kolejowej. W 1989 r. było w naszym kraju ok. 160 tys.. km
o nawierzchni twardej, co dawało średnią gęstość ponad 50 km/100 km;
w krajach Europy Zachodniej wskaźnik ten jest na ogół znacznie wyższy. Stan techniczny wielu dróg w naszym kraju jest niski; prawie nie ma dróg
o najwyższym standardzie, tzw. autostrad. Do najlepszych w Polsce należą „drogi szybkiego ruchu”, z oddzielnymi dwoma pasmami ruchu. Najdłuższa
z nich łączy Warszawę z Katowicami.
Przez nasz kraj przebiega ok. 5 tys. km dróg o znaczeniu międzynarodowym:
. Gdańsk – Warszawa – Lublin – Lwów;
. Gdańsk – Toruń i Piotrków Trybunalski – Katowice – Cieszyn;
. Białystok – Warszawa – Łódź – Wrocław – Praga;
. Warszawa – Radom – Kielce – Kraków – Cieszyn;
. Berlin – Poznań – Warszawa – Moskwa;
. Berlin – Legnica – Opole – Kraków – Rzeszów – Przemyśl – Lwów.
Wyposażenie poszczególnych części kraju w drogi jest dość równomierne. Wyjąwszy województwo krakowskie*, o największej gęstości dróg (98 km/100 km), oraz województwa najsłabiej wyposażone: suwalskie (34), białostockie i słupskie (po ok. 38 km/100 km2), w pozostałych województwach gęstość sieci drogowej jest dość wyrównana. W województwach górskich i pojeziernych przyjmuje ona wartość 40-50 km/100 km2 powierzchni, a w pozostałych powyżej 60 km/100 km2.
Pod względem liczby pojazdów samochodowych w stosunku do liczby ludności Polska zajmuje dość odległe miejsce wśród krajów Europy. W 1989 r. na 1000 mieszkańców przypadało w Polsce 112 samochodów osobowych;
w krajach rozwiniętych gospodarczo wskaźnik ten był 2-3 razy wyższy. W przypadku samochodów ciężarowych dysproporcje są nieco mniejsze.
Transportem samochodowym w Polsce przewozi się więcej ładunków niż transportem kolejowym, jednak pod względem wykonanej pracy sytuacja jest odwrotna (tabela 1). Liczba przewożonych pasażerów transportem samochodowym jest również większa niż koleją, natomiast pod względem wykonanej pracy różnica między tymi rodzajami transportu jest niewielka.
Ze względu na gęstą sieć dróg oraz przystanków, transport samochodowy pozwala znacznie precyzyjniej zaspokoić potrzeby transportowe terenu niż kolej.
Rodzaj transportu Przewozy
Ładunku pasażerów
tys. Ton mln tonokilome-trów tys. Pasażerów mln pasażeroki-lometrów
Transport kolejowy 388920 111140 951544 55888
Transport samochodowy 1347864 38447 2563975 58062
Tansport lotniczy 12 40 2305 4887
Transport rurociągowy 41219 17661 – –
Żegluga śródlądowa 14040 1193 5770 68
Żegluga morska 28299 212259 667 251
Tabela 1. Przewozy transportem uspołecznionym w 1989r.
ŻEGLUGA ŚRÓDLĄDOWA
Układ sieci wodnej w Polsce sprzyja rozwojowi żeglugi śródlądowej. Stanowiące oś systemu dróg wodnych kraju dwie największe rzeki łączą prawie wszystkie okręgi przemysłowe z portami położonymi na wybrzeżu Morza Bałtyckiego. Nie sprzyja natomiast rozwojowi żeglugi ustrój wodny polskich rzek, ponieważ po okresie wezbrania wiosennego, związanego z topnieniem śniegów, i zwykle mniejszego w początkach lata, w pozostałym okresie poziom wód jest niski. Poprawa tego stanu wymaga budowy zbiorników retencyjnych i kaskad piętrzących wodę. Rzeki w naszym kraju, z wyjątkiem Odry i dolnej Wisły, są nie uregulowane, co w zasadzie uniemożliwia wykorzystanie ich do żeglugi. Przeszkodą jest również kilkutygodniowy okres zlodzenia, zwłaszcza rzek wschodniej części Polski.
Dzięki połączeniu Kanałem Gliwickim z Górnośląskim Okręgiem Przemysłowym najważniejszą drogą wodną w Polsce jest Odra. Wisła jest wykorzystywana dla żeglugi tylko na odcinku Warszawa – Gdańsk oraz na niezbyt długim odcinku pod Krakowem.
Żegluga o charakterze turystycznym odbywa się na Wielkich Jeziorach Mazurskich, na Kanale Elbląskim i Augustowskim. Udział żeglugi śródlądowej w przewozach nie przekracza w Polsce 1 %.
ŻEGLUGA MORSKA
Żegluga morska obsługuje głównie międzynarodowe przewozy Polski
i innych krajów. Morska flota Polski składała się w 1989 r. z 249 statków
o wyporności ponad 4 mln DWT. Wielkość floty od początku lat osiemdziesiątych wykazuje powolny regres (wykres 1). Większość jednostek wchodzących w skład naszej floty to statki przestarzałe, pływające
po kilkanaście lat. Zbyt mało jest jednostek wyspecjalizowanych
w przewozie określonego rodzaju ładunków, przystosowanych do szybkiego
za- i wyładunku.
Wykres 1. Rozwój polskiej floty.
Polska ma cztery duże porty morskie: Gdańsk, Gdynię, Szczecin
i Świnoujście. Przeładunki w naszych portach osiągnęły maksimum pod koniec lat siedemdziesiątych, a następnie zaczęły się zmniejszać. Wiąże się to
z załamaniem gospodarki kraju (tabela 3).
Poszczególne porty wykazują specjalizację przeładunków. W Gdańsku duży udział ma węgiel, siarka i drewno; Gdynia specjalizuje się
w przeładunkach drobnicy i zboża; Szczecin – Świnoujście w przeładunkach węgla, rud żelaza i surowców chemicznych. Gdańsk i Świnoujście obsługują żeglugę promową do portów duńskich, szwedzkich i fińskich. Ładunki przewożone polskimi statkami to przeważnie towary przesyłane do odległych portów; przewozy do portów bałtyckich stanowią tylko kilka procent.
Tabela 3. Przeładunki w polskich portach.
TRANSPORT PRZESYŁOWY
Rola transportu rurociągowego rośnie. Jego zaletą jest taniość, szybkość, oszczędność miejsca oraz nieszkodliwość dla środowiska. W Polsce ten rodzaj transportu ma głównie zastosowanie do przesyłania węglowodorów płynnych i gazowych, a także wody. Najważniejsze ropociągi to „Przyjaźń” oraz ropociąg łączący Port Północny w Gdańsku z Płockiem. Z Płocka do Warszawy i Koluszek prowadzą rurociągi do przesyłania paliw.
Znacznie silniej jest rozbudowana sieć gazociągów. Wszystkie większe miasta mają połączenia gazociągami ze złożami karpackimi bądź złożem wielkopolskim (koło Ostrowa Wielkopolskiego), jak również z rurociągami prowadzącymi gaz z Zachodniej Ukrainy. Na Śląsku silnie jest rozbudowana sieć gazociągów gazu koksowniczego.
Magistrale wodociągowe łączą Zbiornik Goczałkowicki i Żywiecki
z Konurbacją Górnośląską, zbiornik Sulejowski z Łodzią oraz Jezioro Zegrzyńskie z Warszawą.
TRANSPORT LOTNICZY
Polskie Linie Lotnicze „Lot” w 1989 r. eksploatowały 46 samolotów
dysponujących 4403 miejscami. Regularna komunikacja lotnicza była utrzymywana z 48 portami lotniczymi położonymi w 36 państwach. Ogółem przewieziono 2,3 mln pasażerów (tabela 1). Najdłuższe linie prowadziły
z Warszawy do Singapuru – 10996 km, z Warszawy o Bangkoku – 9622 km
i z Warszawy do Chicago – 7900 km. Przewozy na liniach krajowych mają niewielkie znaczenie.
Począwszy od 1989 r. Polska stopniowo przechodzi z eksploatacji samolotów radzieckich na amerykańskie i zachodnioeuropejskie. Jest to podyktowane koniecznością sprostania konkurencji innych przewoźników.
*- dane według obowiązujących województw do 31 grudnia 1998r.
