1. Położenie
Sudety położone są w południowo- zachodniej Polsce, północnych Czechach i w Niemczech (zachodni skraj Sudetów). Ciągną się od Gór Łużyckich na zachodzie do Bramy Morawskiej na wschodzie (ok. 300 km). Od północy linia uskoku brzeżnego oddziela Sudety od Przedgórza Sudeckiego.
2. Podział
Sudety dzielimy na następujące regiony:
– Sudety Zachodnie (w ich skład wchodzą następujące pasma: Góry Izerskie, Góry Kaczawskie, Rudawy Janowickie i Karkonosze oraz Kotlina Jeleniogórska),
– Sudety Środkowe (Góry Kamienne, Góry Wałbrzyskie, Góry Sowie, Góry Bardzkie, Góry Stołowe, Góry Bystrzyckie, Góry Orlickie oraz Kotliny Kamiennogórska i Kłodzka),
– Sudety Wschodnie (Grupa Śnieżnika, Góry Bialskie, Góry Złote),
– Góry Łużyckie (w Czechach i w Niemczech),
– Jesioniki (Czechy),,
– Góry Odrzańskie (Czechy),
– Pogórze Zachodniosudeckie (Masyw Ślęży, Wzgórza Strzegomskie, Wzgórza Bielawskie i in.)
– Przedgórze Sudeckie (Kotlina turoszowska, Pogórze Izerskie i in.)
3. Historia powstania Sudetów
Sudety po raz pierwszy zostały wypiętrzone we wczesnym paleozoiku podczas fałdowania kaledońskiego. Kolejne fałdowanie, które wpłynęło na ukształtowanie Sudetów, orogeneza hercyńska, miało miejsce w późnym paleozoiku. Później przez około 200 milionów lat Sudety były niszczone przez czynniki zewnętrzne. W wyniku ich działania Sudety zostały niemal całkowicie zrównane i pokryte dość grubą warstwą osadów, głównie piaskowców i wapieni. Kolejne fałdowanie, które miało miejsce w trzeciorzędzie- fałdowanie alpejskie nie sfałdowało sztywnych i grubych warstw skorupy ziemskiej, tylko potrzaskało je na kilkanaście części i wyniosło każdą na inną wysokość. W ten sposób powstały góry blokowo- zrębowe, składające się z bloków oddzielonych od siebie uskokami tektonicznymi i rozległymi kotlinami. Podczas orogenezy alpejskiej nie zostało wydźwignięte Przedgórze Sudeckie, które jest teraz rozległym, pofałdowanym obszarem, przykrytym w plejstocenie osadami lodowcowymi (głównie glinami i lessami). Również w czasie fałdowania alpejskiego nasiliły się zjawiska wulkaniczne, które trwały aż do czwartorzędu. Ich przejawem były m.in. wylewy bazaltowe. Po zakończeniu orogenezy alpejskiej w Sudetach nastał czas ich niszczenia przez czynniki zewnętrzne (wietrzenie, wspomniane jeż erupcje wulkaniczne, lodowce górskie epoki lodowej- w Karkonoszach).
4. Ukształtowanie powierzchni i budowa geologiczna
Sudety Zachodnie:
Budowa geologiczna Sudetów Zachodnich jest bardzo charakterystyczna, środkową część tworzy wielki batolit granitowy, związany z fałdowaniem hercyńskim, otoczony metamorficznymi seriami skalnymi. Trwające dziesiątki milionów lat procesy denudacyjne doprowadziły do zrównania starych struktur i odsłonięcia granitoidów. Fałdowanie alpejskie wypiętrzyło nierównomiernie część środkową regionu (Karkonosze).
Góry Izerskie:
Zbudowane są z granitoidów batolitu izersko- karkonoskiego z otoczką skał metamorficznych. Po stronie czeskiej występują młodotrzeciorzędowe intruzje wulkaniczne. Erozja podzieliła wyrównaną powierzchnię szczytową na poszczególne pasma, rozdzielone szerokimi padołami, w które są wcięte potoki. Selektywne wietrzenie wytworzyło urozmaicone formy skalne.
Góry Kaczawskie:
Charakteryzują się znacznym urozmaiceniem form urzeźbienia, jak i materiału skalnego. Zbudowane są przeważnie ze skał staropaleozoicznych, sfałdowanych w orogenezie kaledońskiej. W ich strukturze biorą udział krystaliczne wapienie kambryjskie, kwarcyty, łupki i różne skały pochodzenia wulkanicznego.
Kotlina Jeleniogórska:
Powstała w granitach batolitu izersko- karkonoskiego, tworzących garby i skałki. W czwartorzędzie wkroczył do niej lodowiec skandynawski, którego śladem są resztki moreny dennej, iły zastoiskowe i piaski.
Karkonosze:
Czeska część Karkonoszy oddzielona jest od polskiej tektonicznym załomem. Główne pasmo zbudowane jest z granitu batolitu izersko- karkonoskiego, czeska część natomiast zbudowana jest z zmetamorfizowanych skał prekambryjskich i paleozoicznych. W południowych ramionach Karkonoszy wyróżnia się rozcięty przez Łabę ciąg wzniesień, zbudowanych z łupków metamorficznych, oddzielonych dolinami górnej Łaby i jej lewego dopływu- Białego Potoku. Obydwa pasma (polskie i czeskie) zbiegają się na szczycie Śnieżki (1602m n.p.m.- najwyższy szczyt Sudetów), która swą wysokość zawdzięcza odporności na wietrzenie i denudację budujących ją skał. Karkonosze uległy w czwartorzędzie dwukrotnemu zlodowaceniu, którego śladem są dobrze wykształcone cyrki i moreny. Najwyższe wzniesienia pokrywają rumowiska skalne. Ponadto na zboczach i wierzchołkach gór występują grupy skalne, będące rezultatem selektywnego wietrzenia i denudacji zwietrzeliny. Północne stoki Karkonoszy oddzielone są od Kotliny Jeleniogórskiej rozczłonkowanym erozyjnie ciągiem wzniesień, nazywanym Przedgórzem Karkonoszy. Pomiędzy tymi wzniesieniami a głównym grzbietem gór występuje podłużne obniżenie, zaznaczające się w postaci przełęczy i układzie dolin, tzw. Karkonoski Padół Śródgórski.
Rudawy Janowickie:
Zbudowane są częściowo z granitu, przeważają jednak zmetamorfizowane skały paleozoiczne, odznaczają się urozmaiceniem składu mineralnego, w tym kruszcami metali, m.in. żelaza i ołowiu, jednak opłacalne zasoby metali i rudy uranu już wyeksploatowano.
Sudety Środkowe:
Pod względem geologicznym przedstawiają strukturę nieckowatą, której oś przebiega zgodnie z ogólnym kierunkiem zrębu sudeckiego (z północnego zachodu na południowy wschód). Obrzeże tej niecki tworzą prekambryjskie, metamorficzne bloki Gór Sowich, Gór Orlich i Bystrzyckich. Nieckę wypełniają warstwy dewońskie, karbońskie i permskie, a na nich leży kilkusetmetrowa płyta piaskowców kredowych, osadzonych w czasie transgresji morskiej. Płyta ta została w trzeciorzędzie zdyslokowana. Część północno- zachodnia uległa wypiętrzeniu i tworzy Góry Stołowe, część południowo wschodnia wypełnia rów tektoniczny Nysy Kłodzkiej. Występujące w spodzie niecki mało odporne warstwy karbońskie (z zawartością węgla kamiennego) wyłaniają się na jej brzegach tworząc obniżenia śródgórskie. W permie nastąpiły warstwowe i żyłowe intruzje magmy, z której powstały porfiry, budujące wzniesienia Gór Wałbrzyskich i Kamiennych. We wschodniej części pojawiają się hercyńskie struktury fałdowe, ścięte uskokami. Dyslokacje utworzyły w trzeciorzędzie zapadlisko zwane rowem Nysy, które dało początek Kotlinie Kłodzkiej, oddzielającej Sudety Środkowe od Wschodnich.
Góry Wałbrzyskie:
Przedstawiają zalesione kopuły, które są pochodnymi żył kominowych, przecinające skały karbońskie z węglem kamiennym, a także inne paleozoiczne formacje skalne.
Góry Kamienne:
Są wychodnią potężnej pokładowej żyły porfirowej z okresu permskiego, podkowiasto obrzeżającej nieckę środkowosudecką. Odporności porfiru na denudację zawdzięczają one stromość stoków i niespokojny profil linii grzbietowej.
Góry Sowie:
Nie mają zewnętrznego zrównania pogórskiego, bo uskok brzeżny dzieli je bezpośrednio od podgórskich obniżeń Przedgórza Sudeckiego. Góry Sowie są zrębem tektonicznym zbudowanym z prekambryjskich gnejsów. Blok ten kończy się na południowym wschodzie na Przełęczy Srebrnej, stanowiącej granicę hercyńskich struktur fałdowych Gór Bardzkich. Część północno- zachodnia jest rozcięta przełomem Bystrzycy i jej dopływami na kilka członów.
Góry Bardzkie:
W przeciwieństwie do Gór Sowich są zbudowane ze sfałdowanych w orogenezie hercyńskiej skał paleozoicznych: zlepieńców, piaskowców kwarcytowych i łupków, a także skał pochodzenia wulkanicznego. Kierunek fałdowań przebiega w poprzek do rozciągłości gór, wyznaczonej przez trzeciorzędowe uskoki, co sprawia, że mimo niewielkich wysokości bezwzględnych rzeźba terenu jest dosyć urozmaicona.
Góry Stołowe:
Zajmują środkową część niecki środkowosudeckiej, są górami inwersyjnymi (o odwróconym stosunku do budowy geologicznej u kształtowaniu powierzchni) zbudowanymi z najmłodszych w niecce górnokredowych piasków ciosowych i margli. Skały te zalegają nieckowato, lecz bardzo płasko, tworząc jakby dwupiętrową strukturę o wierzchowinach z daleka przypominających płaski stół. Na płycie dolnego piaskowca cisowego, wzniesionej do 300 m ponad otoczenie i opadającej ku niemu urwistymi ścianami, zalegają turońskie margle i łupki.
Kotlina Kłodzka:
Jest rowem tektonicznym o kierunku południkowym, dzielącym system górski Sudetów skośnie do jego rozciągłości. Dno kotliny jest powierzchnią ścinającą różnowiekowe serie skalne.
Sudety Wschodnie:
Budowa geologiczna różni się od Sudetów zachodnich i Środkowych. Główny blok tworzą zrównane hercyńskie struktury fałdowe o kierunku południkowym, złożone ze skał karbońskich i dewońskich. Są one skośnie ścięte przez dyslokacje, które nierównomiernie podniosły zrąb górski, intensywniej w części północno- zachodniej i środkowej, natomiast część południowo wschodnia przedstawia krajobraz wyżynny. Najwyższe wzniesienia zbudowane są ze skał metamorficznych i wulkanicznych.
Przedgórze Sudeckie:
Do schyłku oligocenu stanowiło jedną całość ze strukturami geologicznymi Sudetów. Wielka dyslokacja tektoniczna o kierunku północny- zachód-południowy- wschód i amplitudzie pionowego przemieszczenia obu części wielkości kilkuset metrów rozdzieliła istniejący poprzednio blok na część górską i część przedgórską, która pozostała niewysoką równiną z kilkoma twardzielcowymi wzniesieniami. Poza nimi Przedgórze Sudeckie pokrywają częściowo mioceńskie osady morskie oraz czwartorzędowe piaski, gliny morenowe i podobne do lessu utwory pyłowe.
Wzgórza Strzegomskie:
Są granitową intruzją w obrębie zmetamorfizowanych łupków paleozoicznych, przebitą przez żyły trzeciorzędowych bazaltów, które tworzą kulminację wzgórz. Specyficzne piętno nadają krajobrazowi kamieniołomy granitu i bazaltu w okolicy Strzegomia.
Pogórze Zachodniosudeckie:
W zrębowym bloku sudeckim wyodrębnia się część północno- zachodnia, która pod względem krajobrazowym jest wyżyną zbudowaną z różnych skal paleozoicznym i mezozoicznych, osadowych i krystalicznych.
