Współczesne rozmieszczenie lądów i oceanów na kuli ziemskiej jest efektem długotrwałej i bogatej w wydarzenia historii geologicznej Ziemi . Na globie ziemskim wyróżniamy siedem kontynentów : Azja (44 mln. km2), Afrykę (30 mln. km2), Amerykę Północną (24 mln. km2), Amerykę Południową (18 mln. km2), Antarktydę (14 mln. km2), Europę (10 mln. km2), Australię i Oceanię (9 mln. km2). Największy jednak obszar zajmują oceany – ponad 2/3 powierzchni globu ziemskiego . Łączą się on ze sobą tworząc tzw. wszechocean . Charakterystyczne cechą rozmieszenia lądów jest to , że zwężają się one ku południowi , natomiast oceany rozszerzają się ku południowi . Na południu granice między trzema oceanami trudno wyznaczyć , dlatego przyjęto umowny przebieg . Stanowią je południki przebiegające przez najdalej wysunięte na południe punkty . Są to Przylądek Igielny w Afryce , Przylądek Horn w Ameryce Południowej , Przylądek Południowy w Tanzanii . Wyróżniamy trzy oceany :
1. Ocean Spokojny zwany także Wielkim lub Pacyfikiem . Jest największy .
2. Ocean Atlantycki .
3. Ocean Indyjski – najmniejszy .
Rozmieszczenie kontynentów na kuli Ziemskiej jest nierównomierne. Największe zgrupowanie lądów tworzą Azja z Europą , zwane często Eurazją i Afryka. Europę od Afryki oddziela wąskie Morze Śródziemne a Afrykę i Azję Morze Czerwone . Najdłuższa granica lądowa między kontynentami na Ziemi oddziela Europę od Azji . Wytyczono ją u wschodnich podnóży Uralu . Oceany na kuli ziemskiej tworzą zwartą powłokę wodną oblewającą lądy . Na Ziemi występują także morza – jest to część oceanu znajdująca się w pobliżu i oddzielona od niego łańcuchem wysp , półwyspem, wąską cieśniną lub progiem podwodnym , utrudniającym wymianę wód z oceanem . Ze względu na sposób otoczenia morza przez lądy wyróżniamy :
1. morza przybrzeżne np. Morze Północne , Berlinga , Ochockie , Japońskie
2. morze śródziemne (śródlądowe) np. Morze Bałtyckie , Czerwone , Śródziemne
Morza uchodzą do oceanów cieśninami . Są to zwężone części morza lub oceanu , oddzielające od siebie stałe wyspy lub lądy . Specyficznym zbiornikiem jest Morze Kaspijskie , które nie ma połączenia z wodami oceanicznymi , a więc posiada cechy typowego jeziora . Stanowi jednak pozostałość dawnego morza z trzeciorzędu , które w skutek zmian klimatycznych (suchość klimatu) i działania sił wewnętrznych straciło połączenie z oceanami .
Zatoka jest to część morza lub oceanu wciskająca się w ląd , co upodabnia ją do morza (oczywiście jeśli jest odpowiednio duża).
W ukształtowaniu terenu występują ogromne różnice wysokości . Najwyższym punktem na lądzie jest Mount Everest (8848 m n.p.m.) w Himalajach . Najgłębszym miejscem na Ziemi jest natomiast głębia zwana Rowem Mariańskim (11022 m p.p.m.) na Oceanie Spokojnym . Różnice w wysokości w obrębie powierzchni Ziemi sięgają prawie 20 km . Na kuli ziemskiej wyróżniono kilka form ukształtowania powierzchni .
Są to :
1. góry – powyżej 500 m n.p.m. np. Kordyliery , Andy , Himalaje .
2. wyżyny – powyżej 300 m n.p.m., np. Wyżyna Tybetańska , Środkowosyberyjska , Brazylijska .
3. niziny – od 0 do 300 m n.p.m. Najrozleglejsze niziny na świecie to :Chińska , Wschodnioeuropejska , Gangesu , Amazonki , La Planty .
4. depresje – poniżej p.m. Najgłębszą depresją na kuli ziemskiej jest leżące w zapadlisku tektonicznym Morze Martwe . Lustro wody znajduje się na 392 m p.p.m. W Europie duże obszary depresji występują na Nizinie Nadkaspijskiej i w Holandii .
5. szelf – część powierzchni lądowej znajdująca się pod wodą mórz i oceanów . Koniec szelfów oznacza maksymalny zasięg kontynentów n Ziemi .
6. stok kontynentalny – jest to stromo nachylona powierzchnia (do 15-) o wysokości względnej od 3000 do 4000 m .
7. rowy oceaniczne – są to głębokie (8-11 km)i stosunkowo wąskie rozpadliny w dnie oceanicznym , ciągnące się nawet kilka tyś. km.
Na kuli Ziemskiej występuje 5 stref oświetleniowych : jedna międzyzwrotnikowa , dwie w umiarkowanych szerokościach geograficznych i dwie okołobiegunowe . Granicami tych stref są charakterystyczne równoleżniki : Zwrotnik Raka i Koziorożca , oraz koło podbiegunowe północne i południowe . Ilość promienie słonecznych docierających do Ziemi zależy głównie od szerokości geograficznej . Dlatego też na kuli ziemskiej występują zróżnicowane : temperatury , ciśnienia atmosferyczne i opady . Stało się to podstawą do wyróżnienia stref klimatycznych . Występują one symetrycznie do równika :
a) strefa klimatów równikowych – powietrze silnie nagrzewane przez cały rok , gwałtowne opady deszczu , w klimacie podrównikowym występują dwie pory roku :sucha i deszczowa , średnia temperatura wszystkich miesięcy powyżej +20-C ;obejmuje Nizinę Amazonki , Kotlinę Kongo i południowo – wschodnią Azję -równikowy , wybitnie suchy ; podrównikowy wilgotny obejmuje strefy na północ i południe od klimaty równikowego ; podrównikowy suchy obejmuje w północno – wschodniej części Wyżyny Brazylijskiej , prawie cała Afryka środkowa prócz Doliny Kongo i obrzeży , pas w północno środkowej Australii .
b) strefa klimatów zwrotnikowych – rozciąga się na północ i południe o strefy klimatów równikowych , dominuje gorące i suche powietrze . W klimacie podzwrotnikowym latem dominuje powietrze zwrotnikowe , w zimie napływa zaś powietrze ze strony klimatów umiarkowanych . Opady skąpe , sporadyczne . W strefie klimatów zwrotnikowych można podzielić na dwa typy :
– zwrotnikowy wybitnie suchy – pustynny , północna Afryka – Sahara ,Półwysep Arabski , zachodnia część Półwyspu Indyjskiego , Półwysep Kalifornijski (Dolina Śmierci), środ. i zach. Część Australii , środ.- zach. część Ameryki Płd. Atacama -Chile
– podzwrotnikowy : południowe krańce Australii i Afryki , południowa i środkowa część USA , północna część Argentyny , południowa część Azji ;
c) strefa klimatów umiarkowanych szerokości geograficznych , kształtowany głównie przez masy powietrza polarnego . Wyróżniamy morski i kontynentalny . Zajmuje obszary południowej Ameryki Południowej , środkową część Ameryki Północnej , środkową część Europy i Azji
d) strefa klimatów okołobiegunowych średnia roczna temperatura poniżej 0-C , opady całoroczne z przewagą śnieżnych . Wyróżnia się klimat subpolarny i polarny . Klimat subpolarny obejmuje pólnocną część Kanady , północno – wschodnią część Azji ( Wyżyna Środkowo Syberyjska).
W zasięgu klimatu polarnego znajduje się cała Antarktyda , Grenlandia , północne krańce Ameryki Północnej oraz Azji i niewielkie obszary w północnej Europie .
Rozmieszczenie roślinności zależy głównie od warunków klimatycznych , a w szczególności od wielkości opadów i ich rodzaju w ciągu roku . Ponadto znaczny wpływ na typ roślinności mają : rodzaj gleby , wysokość nad poziomem morza , ukształtowanie terenu , odległość od oceanów i mórz . Pomimo znacznej różnorodności świata roślinnego na Ziemi można w jego rozmieszczeniu dostrzec pewne prawidłowości . Przechodząc od biegunów ku równikowi , wyróżniono na lądach strefy roślinne , w których dominuje określony typ roślinności . Są to :tundra , tajga , lasy liściaste klimatu umiarkowanego , stepy , pustynie i półpustynie , sawanny i wilgotne lasy równikowe . Od klimatu zależy również strefowy układ gleb . Wyróżnić tu możemy :
– gleby tundry – głównie północne obszary okołobiegunowe . Są to gleby bardzo mało urodzajne .
– bielicowe (klimat kontynentalny chłodny) , duży obszar północno – wsch0dniej Europy i północna część Ameryki Północnej ( północna Kanada). Są to gleby mało urodzajne ,silnie zakwaszone .
– brunatne (klimat umiarkowany cieplejszy – morski- przejściowy). Zachodnie i wschodnie wybrzeże Ameryki Południowej , daleki Wschód . Są to gleby bardziej urodzajne niż bielicowe .
– czarnoziemu stepowe . Zawierają duże ilości próchnicy – najbardziej urodzajne na świecie . Zajmują tereny południowo wschodniej części Europy , step Północno Amerykański , południowa część Niziny La Platy .
– inicjalne bardzo słabo wykształcone (lotne piaski , wydmy) , Północna Afryka, Półwysep Arabski , Środkowa Azja , środ. i zach. Australia .
– żółtoziemy , czerwonoziemy , laterytowe dorzecze Amazonki , środ. Afryka , południowo – wschodnia Afryka .
Rodzaj i jakość gleby zależy głównie od : ukształtowania powierzchni , klimatu , budowy geologicznej i szaty roślinnej . Jeśli człowiek będzie wpływał np. na szatę roślinną poprzez wycinanie drzew , wpłynie to również niekorzystnie na glebę . Również do gleby dostają się różnorodne odpady . Podczas gospodarowania dochodzi często do znacznych przeobrażeń gleb i rzeźby terenu.
Środowisko geograficzne w którym żyje człowiek , jest systemem bardzo złożonym , obejmującym elementy naturalne (przyrodnicze) występujące na danym terenie ściśle ze sobą powiązane i od siebie uzależnione , oraz sztuczne (antropogeniczne), stworzone przez człowieka i mające jemu służyć . Zarówno człowiek jak i siły przyrody mogą wpływać na środowisko naturalne . Zmiany , które zachodzą , mają często nieodwracalne skutki ; wpływają na wszystkie elementy środowiska przyrodniczego takie jak :
a) klimat
b) ukształtowanie powierzchni
c) budowa geologiczną
d) nawodnienie
e) glebę
f) szatę roślinną
g) świat zwierząt
Odkąd człowiek zaczął wpływać na środowisko , powstały trzy teorie , określające zależności pomiędzy człowiekiem a przyrodą . Jedna z nich , znana pod nazwą determinizmu geograficznego głosiła , że środowisko przyrodnicze decyduje o istnieniu ludzi . Inna koncepcja , indeterminizmu , odrzucała jakikolwiek wpływ środowiska na rozwój społeczny człowieka . Obie te teorie zostały odrzucone . Obecnie wiemy , że środowisko geograficzne jest niezbędne do funkcjonowania człowieka . Człowiek jest uzależniony od niego i tylko racjonalne działanie , nie wyrządzające zbędnych szkód środowisku może zapewnić długą egzystencję . Niszczenie środowiska zawsze obróci się przeciwko nam samym . Nie ulega wątpliwości , że środowisko ma olbrzymi wpływ na życie człowieka .
W zależności od warunków klimatycznych człowiek przejawia określone zachowanie . Zróżnicowanie tych warunków powoduje , że człowiek w różnych strefach buduje różne domostwa , inaczej się ubiera i inaczej się odżywia . Buduje osady zawsze w pobliżu wybrzeży morskich , na nizin
ach , niedaleko od źródeł wody słodkiej .
Obecnie zanieczyszczenie środowiska jest olbrzymie . Jeszcze w okresie , gdy podstawą gospodarki było rolnictwo , utrzymywał się stan równowagi między przyrodą a działalnością człowieka . Dopiero rozwój przemysłu fabrycznego zapoczątkowany w XVIII wieku doprowadził do degradacji środowiska w tak dużym stopniu . Wiek XX to klęska przyrody , której to my jesteśmy przyczyną . Strasznie późno bo dopiero w latach sześćdziesiątych zaczęto sobie zdawać sprawę ze zniszczeń jakich dokonano . W latach siedemdziesiątych stwierdzono , że świat zbliża się do barier przyrodniczych których przekroczenie warunkuje dalsze funkcjonowanie ekosystemów . W ciągu ostatnich lat poznano kilka przyczyn zagrażających przyrodzie . Są to m. in.:
1.Karczowanie wilgotnych lasów równikowych . Spadek powierzchni tych lasów jest olbrzymi . Powierzchnia maleje w zastraszającym tempie 100-200 tyś. km2/rok . Owszem odbywa się sadzenie drzew ale wzrost jest to proces długoletni .
Już w średniowieczu zaczęto wycinać lasy i na ich miejscu zakładać pola . Masowa trzebież lasów w XVIII i XIX wieku doprowadziła do wyraźnych zmian klimatycznych np. na Niżu Środkowoeuropejskim . Nastąpiło zmniejszenie wilgotności powietrza , zwiększyły się dobowe i roczne wahania temperatury . Wycinanie lasów ma olbrzymie znaczenie w produkcji tlenu , bez którego nie będzie możliwe życie .
2.Wzrost ilości dwutlenku węgla w powietrzu . Powoduje to wzrost temperatury . Ocieplenie się klimatu może spowodować topnienie lodowców , a w konsekwencji zalanie znacznych obszarów ziemi .
Gdyby nie było efektu cieplarnianego w atmosferze Ziemi, średnia temperatura przy jej powierzchni wynosiłaby 18°C, a nie około +15°C jak obecnie. Różnica 33°C powstaje wskutek zatrzymania przez tzw. gazy cieplarniane promieniowania podczerwonego odbitego od powierzchni Ziemi. Najważniejszym z nich jest para wodna, na którą przypada około 96% efektu cieplarnianego. Wpływ CO2 obejmuje około 22% całego efektu cieplarnianego, ale pokrywa się częściowo z działaniem pary wodnej, więc sam CO2 dodaje do tego efektu zaledwie 2.44%. Pozostałe gazy cieplarniane mają marginalne znaczenie .
3. Niszczenie warstwy ozonowej głownie przez freony występujące w dezodorantach ale także w systemach chłodniczych lodówek i zamrażarek . Ziemia otoczona jest grubą warstwą ozonu , który zatrzymuje 2/3 promieniowania ultrafioletowego , emitowanego przez Słońce . Warstwa ta znajduje się w stratosferze na wysokości 15-55 km . „Dziura” a w rzeczywistości przerzedzenie się warstwy ozonowej występuje głównie nad Antarktydą . Wkrótce naukowcy odkryli także pojawienie się jej nad Arktyką . Na początku lat 90 zaobserwowano także przerzedzanie się warstwy ozonowej w szerokościach umiarkowanych nad Europą i Ameryką Północną . Naprawianie tych szkód jest bardzo trudne , gdyż freony mają bardzo długi okres rozpadu i pozostaną w atmosferze jeszcze przez co najmniej 100 lat .
4.Wzrost zanieczyszczenia mórz i oceanów . Około 360 mln. km2 powierzchni Ziemi zajmują morza i oceany . Niestety , człowiek wykorzystuje je często jak wysypiska śmieci , niszcząc ogromna część zamieszkujących je roślin i zwierząt . Ocean styka się z lądem nie tylko na wybrzeżu , ale również za pośrednictwem sięgających w głąb lądu rzek . Zanieczyszczenia , głównie produkty przemysłu petrochemicznego , nawozy sztuczne , środki owadobójcze i chwastobójcze . Wszystkie te związki nie ulegają biodegradacji . Wody morskie stają się więc wielkim zbiornikiem nawozów i trucizn . Największym zagrożeniem dla oceanów jest ropa naftowa i jej pochodne . Katastrofy tankowców takich jak np. Torrey Canyon w 1967 roku – pełna odnowa ekosystemu trwała aż 6 lat , Amoco Cadiz w 1978 roku , Exxon Valdez w 1989 roku , The Braer w 1993 roku . Katastrofy doprowadzają nie tylko do skażenia wód morskich ale także i powietrza . Pomimo rosnącej świadomości zagrożeń , po morzach i oceanach wciąż pływają statki przewożące niebezpieczne substancje . Japoński statek Aktsuki Maru przewożący w 1992 roku ogromny ładunek radioaktywnego plutonu z Europy do Japonii czy niemiecki Karen B , który w 1987 roku krążył między Afryką a Europą z 2000 ton toksycznych odpadów to przykłady ponoszenia ogromnego ryzyka .
Niektóre koncerny specjalnie wypuszczają do morza chemikalia , odpady których się trudno pozbyć .
Drugie , po ropie naftowej , miejsce na liście najgroźniejszych dla środowiska substancji zajmują ścieki komunalne . W niewielkich ilościach wzbogacają one wprawdzie zawartość odżywczą wody i wspomagają rozwój wielu gatunków wodnych roślin i zwierząt , jednak wielkie ilości ścieków komunalnych stanowią śmiertelne zagrożenie dla ekosystemu .
5. Postępujący proces degradacji gleb . Wycięcie lasów i nieodpowiednia gospodarka hodowlana na terytorium Sahelu (region w Afryce na południe od Sahary) spowodowały szybkie pustynnienie tych obszarów . Szacuje się , że w Afryce na północ od równika ulega pustynnieniu ok. 1000 km2 rocznie . Ruchome wydmy zasypują wciąż nowe obszary , powodując zasypywanie roślinności i pól uprawnych , powiększając w ten sposób pustynie .
6. Zwiększanie się deficytu wody. Ocenia się , że co najmniej 35% lądów jest zagrożonych degradacją ze względu na brak wody . Przykładem świadomego oddziaływania na stosunki wodne jest osuszanie terenów podmokłych , bagien i torfowisk . Zmiany poziomu w różnych częściach świata zostały spowodowane przede wszystkim trzebieżą lasów , nieodpowiednią uprawą gruntów , niewłaściwą regulacją rzek oraz coraz większym poborem wód podziemnych , głównie na cele przemysłowe i komunalne .
7. Opad trujących substancji w regionach silnie uprzemysłowionych , prowadzący do degradacji gleb . Specyficzne warunki mikroklimatyczne ukształtowane przez człowieka występują w dużych miastach i obszarach miejsko – przemysłowych .Średnia dobowa temperatura powietrza jest tam o 1-2-C wyższa , niż na peryferiach miast . W lecie promienie słoneczne nagrzewają budynki i drogi , w zimie zakłady przemysłowe emitują do atmosfery duże ilości ciepła . W dużych miastach występuje większa ilość opadów , głównie są to deszcze . Zanieczyszczenia takie jak dwutlenek siarki i tlenek azotu wypuszczane przez zakłady , łączą się z parą wodną występującą w powietrzu , reagują z nią i opadają w postaci kwaśnych deszczów .
Niszcząc w ten sposób roślinność , zakwaszają glebę i wodę oraz przyśpieszają korozję budowli i urządzeń metalowych .
Wszystkie te czynniki wpływają niekorzystnie na środowisko . Jeśli stan ten będzie dalej się utrzymywał a nawet jeszcze bardziej pogłębiał a my nie dołożymy wszelkich starań aby go minimalizować , doprowadzi do klęski ludzkości . Zmiany warunków fizycznych i chemicznych jakie następują prowadzą do obumierania roślin i zwierząt . Gdy zabraknie miejsca dla nas na Ziemi , będziemy musieli skolonizować inną planetę . Jak na razie najlepszym kandydatem na to miejsce jest MARS . Jest on stosunkowo blisko Ziemi , przypomina ją najbardziej ze wszystkich planet Układu Słonecznego . Znajduje się to w naszych możliwościach technicznych ale czy znajdą się na to fundusze ?
Gdy nie uda się poprawić stanu naszego środowiska , zmuszeni będziemy szukać pieniędzy .
