Przyrost naturalny w danym czasie jest różnicą miedzy liczba urodzeń a liczbą zgonów w danym kraju, jednostce administracyjnej, społeczności.
W celu osiągnięcia porównywalności z innymi krajami różnica ta przeliczana jest na 1000 mieszkańców, co daje stopę przyrostu naturalnego, wyrażaną w promilach.
Przyrost rzeczywisty jest natomiast różnicą przyrostu naturalnego i salda migracji. Dopiero on daje pełny obraz zmiany liczby ludności.
Gdy liczba mieszkańców zmniejsza się, mówimy o „ujemnym przyroście rzeczywistym”, natomiast jeżeli wzrasta, mówimy o „dodatnim przyroście rzeczywistym”.
Wyróżniamy trzy fazy cyklu demograficznego:
1) Stopa urodzeń jest wysoka, jednak śmiertelność dzieci jest bardzo wysoka z powodu chorób zakaźnych, niedożywienia, braku opieki lekarskiej i nieprzestrzegania higieny. Brak jest prawie ludzi starych, przy czym śmiertelność dorosłych jest też bardzo duża. Przyrost naturalny nieznacznie przekracza 0. Długość życia nie przekracza 45 lat. Faza ta charakterystyczna jest dla ludów zbierackich Amazonii czy koczowników afrykańskich.
2) Stopa zgonów gwałtownie zmniejsza się, natomiast stopa urodzeń nie zmienia się, gdyż wzorce rodziny wieloletniej z fazy I nadal są popularne. Poza tym kondycja fizyczna sprzyja prokreacji, brak jest dostępu do środków antykoncepcyjnych, ograniczone są możliwości aborcji. Przyrost naturalny jest bardzo wysoki. Jest to faza eksplozji demograficznej, typowa dla krajów rozwijających się Afryki i Azji oraz części państw Am. Poł.
3) Stopa urodzeń zmniejsza się, co wiąże się ze wzrostem dobrobytu. Decydujące są czynniki natury społecznej: awans społeczny kobiet, konflikt między założeniem rodziny, a karierą zawodową, dążenie do wysokiego standardu życia. Przyrost naturalny jest niewielki, stopa zgonów obniża się, ale ludność szybko się starzeje. W skrajnych przypadkach przyrost naturalny może być ujemny (Niemcy, Węgry). Długość życia przekracza średnio 65 lat. Faza III charakterystyczna jest dla państw wysoko rozwiniętych.
Eksplozja demograficzna jest to duży przyrost ludności, objawiający się wysokim wskaźnikiem przyrostu naturalnego – ponad 20 promili. Zjawisko to obejmuje państwa rozwijające się. Stopa zgonów obniżona jest do 10 promili, natomiast stopa urodzeń może wynosić nawet 50 promili.
Państwa o najwyższym wskaźniku przyrostu naturalnego: Irak, Iran, Malawi, Nigeria, Pakistan, Tanzania, Uganda, Zambia.
Skutki bomby demograficznej:
– zachwianie struktury wiekowej – jest zbyt duży odsetek dzieci, co powoduje trudności z objęciem ich nauka i stwarza zagrożenie bezrobociem.
– przedłużanie się średniego wiek życia na świecie
– odmłodzenie struktury wiekowej
– degradacja środowiska naturalnego – by dostarczyć dużo żywności zwiększa się powierzchnie upraw ( niszczenie lasów równikowych i monsunowych)
– klęski głodu
– eksplozja urbanistyczna jest wynikiem demograficznej, przeludnienie wsi prowadzi do emigracji do miast.
– patologie społeczne
– spory o ziemie doprowadziły do wielu konfliktów, wojen
– aby ograniczyć liczbę dzieci propagowano dobrowolną sterylizację Indiach w Chinach narzucono jednodzietny model rodziny lub przymusowe przerywanie ciąży.
Piramida regresywna.
Charakterystyczna jest dla krajów średnio lub słaborozwiniętych. Stopa urodzeń jest wysoka, mało jest ludzi starych. Społeczeństwo młode. Przykład: Indie, Brazylia, Meksyk.
Piramida regresywna.
Charakterystyczna dla krajów wysokorozwinietych, gdzie stopa urodzeń jest bardzo niska, a ludzi w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym jest najwięcej. Społeczeństwo jest stare. Przykład: Japonia, Szwecja, Niemcy.
