Ochrona przyrody w Polsce ma długą i wspaniałą historię. Najwyższą formą ochrony przyrody jest park narodowy. Zgodnie z 14 artykułem ustawy o ochronie przyrody z 1991 roku „Park narodowy obejmuje obszar chroniony, wyróżniający się szczególnymi wartościami naukowymi, przyrodniczymi, społecznymi, kulturowymi i wychowawczymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega całość przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu”.
Parki narodowe działają w oparciu o ustawę o ochronie przyrody z 1991 roku. Finansowane są z budżetu centralnego. Parkiem kieruje dyrektor, któremu doradza Rada Naukowa. Rada ta składa się z wybitnych reprezentantów nauki i praktyki zajmujących się ochroną przyrody. Parki nadzoruje Krajowy Zarząd Parków Narodowych, podlegający Głównemu Konserwatorowi Przyrody – Podsekretarzowi Stanu w Ministerstwie Środowiska.
Parki narodowe zatrudniają ponad 1600 pracowników, z pośród których prawie 400 posiada wyższe wykształcenie. W parkach prowadzone są liczne programy badawcze – jednorazowe, okresowe oraz stałe. Najdłuższy z nich rozpoczęty został w latach 30-tych.
Parki pełnią ważną rolę w edukacji ekologicznej społeczeństwa. Wiele z nich posiada specjalnie przygotowane szlaki i centra dydaktyczne oraz muzea przyrodnicze.
Parki są dostępne dla turystów i miłośników przyrody. Wszystkie parki posiadają dobrze rozwiniętą infrastrukturę turystyczną składającą się ze szlaków turystycznych, wiat, punktów widokowych, kampingów, schronisk oraz innych urządzeń.
Pierwszy park narodowy na terenie Polski został stworzony w okresie międzywojennym. Obecnie w Polsce istnieją 22 parki narodowe, które zajmują ok. 1,0% powierzchni geograficznej kraju. Planowane jest utworzenie kolejnych parków tj. Mazurskiego i Turnickiego oraz docelowe powiększenie Białowieskiego Parku Narodowego do obszaru niemal całej Puszczy Białowieskiej. Większość typów krajobrazów oraz ekosystemów, które można spotkać w Polsce, znajdziemy w parkach narodowych.
W mojej pracy ograniczę się do opisania jednego z nich a będzie to Babiogórski Park Narodowy.
BABIOGÓRSKI PARK NARODOWY
Utworzony został w 1955 roku, a w 1977 roku włączony do sieci Rezerwatów Biosfery, programem UNESCO MaB.
Położenie geograficzne: Najwyższa góra Beskidu Zachodniego położona pomiędzy przełęczą Lipnicką, a Jałowiecką.
Powierzchnia: 3391,55 ha.
Poprzez Park Narodowy chroniony jest fragment masywu Babiej Góry, z najwyższą kulminacją – Diablakiem /1725m/.
Chroni górnoreglową świerczynę o charakterze pierwotnym, a w reglu dolnym cenne fragmenty Puszczy Karpackiej.
Prezentuje jedyne w Beskidach Zachodnich piętro alpejskie oraz ciekawy, mozaikowy układ roślin w piętrze kosodrzewiny. Granice pięter roślinnych są tu obniżone w stosunku do analogicznych w Tatrach, o 100 – 200m. Wynika to, między innymi z mniejszego obszaru, mniejszej wysokości oraz odosobnienia masywu. W reglu dolnym (700 – 1150m n.p.m.) dominuje zespół Dentario glandulosae-Fagetum, w trzech podzespołach, uwarunkowanych zmiennymi warunkami siedliskowymi. Z ciekawszych zespołów należy wymienić tu również niewielkie płaty Gladiolo-Agrostietum, Caltho-Alnetum, a przede wszystkim Abieti-Piceetum montanum oraz Galio-Abietetum. W strefie przejściowej pomiędzy reglami występują płaty Sorbo-Aceretum carpaticum. Regiel górny (1150-1390) obejmuje Piceetum excelsae carpaticum. Piętro kosodrzewiny (do 1650) – Pinetum mughi carpaticum.
Jednym z najbardziej efektownych elementów przyrody babiogórskiej są zespoły ziołorośli: Adenostyletum alliariae (z Adenostyles alliariae, Mulgedium alpinum i Doronicum austriacum), Aconitetum firmi, Petasitetum glabrati. W zespołach traworośli z ciekawszych wymienić należy Calamagrostietum villosae oraz Deschampsio-Luzuletum. Jednym z najciekawszych i charakterystycznych zespołów roślinnych Babiej Góry – jest zespół kostrzewy pstrej – Versicoloretum babiogorense. Murawy wysokogórskie dominują w piętrze alpejskim (1650-1725m n.p.m.).
Badania florystyczne masywu Babiej Góry prowadzone były od początku XIX wieku i wykazały na tym stosunkowo niewielkim obszarze, obecność ponad 700 gatunków roślin naczyniowych, ok. 200 gatunków mchów, ponad 100 gatunków wątrobowców, ponad 800 gatunków grzybów i 118 gatunków glonów. 70 gatunków roślin – to gatunki wysokogórskie.
Dwa gatunki – Laserpitium archangelica (symbol Parku) oraz Cerastium alpinum mają tu jedyne w Polsce stanowiska. Bardzo rzadka jest Tozzia alpina. Symphytum cordatum – gatunek wschodniokarpacki, ma tu najdalej ku zachodowi wysunięte stanowisko.
Z gatunków awifauny należy wspomnieć o występujących w piętrze alpejskim Prunella collaris oraz Anthus spinoletta. W reglu dolnym gnieżdżą się Buteo buteo i Falco subbuteo. Występują też ciekawe gatunki sów:
puszczyk uralski – Strix uralensis, Glaucidium passerinum, Aegolius funereus.
Wśród bardzo licznej gromady owadów na wzmiankę zasługują endemiczne chrząszcze karpackie (endemity karpackie) – szykoń Pterostichus foveolatus, biegacz Carabus obsoletus i sichrawa karpacka Pseudogaurotina excellens. Z rodziny jelonkowatych występują między innymi – wynurt Ceruchus chrysomelinus (regiel dolny). W piętrze alpejskim występuje Carabus fabricii oraz interesujący kusak Atheta carpatica. Z dużych kopytnych liczny jest Cervus elaphus. W ciągu ubiegłych kilku lat corocznie obserwowano ślady przejścia jak też widziano osobnika Ursus arctos, jednak nie są to osobniki gawrujące. Co roku podczas tropień odnotowuje się obecność wilka (2-3) sztuki, być może zachodzące, a nie bytujące w naszym terenie. Wystepuje ryś Lynx lynx, natomiast bardzo wątpliwe jest występowanie Felis silvestris. Prowadzona obecnie inwentaryzacja wykaże dokładnie stan populacji Tetrao urogalus, jak również Lyrurus tetrix.
Korzystanie z unikalnych wartości przyrodniczych Babiej Góry reguluje Regulamin dla zwiedzających Babiogórski Park Narodowy.
FAUNA BABIEJ GÓRY
Wielkie zwięrzeta, choć chronione, staja się na Babiej Górze coraz rzadsze. Ślady niedźwiedzia znajdowano w ostatnich latach wielokrotnie. Rysie i borsuki kryją się w gęstwinie. Niewielkie owadożerne ryjówki: górska, aksamitna i malutka są stosunkowo częste, inne drobne ssaki jak koszatka, żołędnica czy orzesznica należą do najrzadszych gryzoni nadrzewnych. Jelenie są na Babiej Górze liczne, dzień spędzają zwykle w niedostępnych zaroślach w Parku, nocą żerują w lesie żywiąc się pędami i korą młodych drzew i powodując znaczne szkody. Dziki żyją w dolnym reglu i wieczorami wychodzą na sąsiadujące pola.
Ze 115 gatunków ptaków, 80 gnieździ się na terenie Parku. Ich rozmieszczenie jest wyraźnie skorelowane z piętrami wysokościowymi i tym samym z roślinnością. Pluszcz szuka pożywienia pod woda na dnie potoków, miedzy kamieniami. Głuszec stał się ostatnio bardzo rzadki. Można go spotkać zarówno w murawach alpejskich jak i w lasach. Wiele ptaków jest ściśle ograniczonych do środowisk leśnych Sójka jest pospolita na Babiej Górze, to samo dotyczy drozda obroźnego, gatunku typowo górskiego. Na szlaku często można usłyszeć dzięcioła wydziobującego otwory w pniach drzew. Ograniczone do pietra alpejskiego są płochacz halny i siwarnik. Największymi ptakami drapieżnymi są myszołów i puchacz, wieczorem wylatuje na łowy sowa uszata. Często także można usłyszeć krakanie kruka.
Niewielki płaz – salamandra o jaskrawożółtych plamach na czarnym tle często wychodzi na ścieżki po deszczu, podobnie jak ślimak bezskorupowy – pomrów błękitny. Miedzy kępami mchów kryją się żmije, nie będące niebezpieczne jeżeli nie zostaną podrażnione.
W małych stawkach żyją trzy gatunki traszek, jedna z nich: traszka górska jest rzadka. Stawki wysychają w niektóre lata, dlatego tez nie spotyka się w nich ryb. Głowacz pręgopłetwy i strzebla potokowa żyją w rzece Skawicy na wysokości od 550-600 m, jedynie pstrąg dociera potokami aż do wysokości 1100 m n.p.m.
Wśród bezkręgowców najlepiej poznane są chrząszcze, J. Pawłowski podaje z masywu Babiej Góry aż 1400 gatunków tych owadów. W spróchniałych pniach żyją licznie mrówki gmachówki, oraz larwy wynuta i kostrzenia okazałych chrząszczy z rodziny jelonkowatych.
FLORA BABIEJ GÓRY
Wiele pięknych i rzadkich roślin chronionych jest w Rezerwacie Biosfery na Babiej Górze. Pochodzą one ze wszystkich grup systematycznych. Flora mchów Babiej Góry to ponad 200 gatunków rosnących na różnych siedliskach. Do najrzadszych należy Dicranum elongatum rosnący w murawach alpejskich na grzbiecie masywu, Ptychodium plicatum i Rhytidium rugosum na glebie gliniastej, Bartramia halleriana, Districhum flexicaule i Distchium capillaceum w szczelinach skal, Brachythecium geheebii i Anomodon rugelII na korze drzew oraz Hookeria lucens w wilgotnych wąwozach w piętrze dolnego regla.
Podobne są wymagania ekologiczne wątrobowców, reprezentowanych na Babiej Górze przez ponad 100 gatunków. Najrzadsze jest w tej grupie Haplomitrium hookeri.
Rosnący na żywych i murszejących pniach buka grzyb – soplówka koralowa (Hericium coralloides) jest gatunkiem chronionym.
Porosty, różne w kształcie i kolorystyce są szczególnie liczne w murawach pietra alpejskiego. Wzorzec geograficzny (Rhizocarpon geographicum) pokrywa skały żółtawymi skorupami przypominającymi mapy – stąd jego nazwa. Na wielkich polach głazów piaskowych pojawiają się liczne szaro-czarne pechy kruszownicy zwyczajnej – Umbilicaria cylindrica. Na humusie zgromadzonym na kamieniach lub korze murszejących pni chrobotek strojny – Cladonia bellidiflora zwraca uwagę swoimi czerwonymi owocniami.
Na północnych zboczach Babiej Góry najczęstszym gatunkiem paproci jest wietlica alpejska (Athyrium alpestre) tworząca zbiorowisko ziołoroślowe pod urwiskami Borsuczych Skał i na polankach wśród boru świerkowego, przy granicy lasu. Paproć ta tworzy także często, zwłaszcza w dolinach, bujna warstwe runa w karpackim borze świerkowym.
Widłak jałowcowaty (Lycopodium annotinum) występuje w borach świerkowych. Widłak alpejski (L. alpinum) pojawia się rzadko w murawach na grzbiecie masywu. Skrzyp olbrzymi (Equisetum maximum) otacza źródła w niższych położeniach górskich, skrzyp leśny (E. silvaticum) rośnie obficie w olszynce karpackiej.
Flora roślin naczyniowych masywu była badana przed ponad 100 laty przez Hugona Zapałowicza, który stwierdził tu występowanie ponad 600 gatunków. Dalsze badania powiększyły te liczbę do ponad 700 gatunków. Na Babiej Górze występuje 70 gatunków roślin wysokogórskich. Na sąsiadującej Policy (1367 m n.p.m.) jest ich tylko 36 a w masywie Gorców (1311 m n.p.m.) – 43. Gatunki te występują głównie w partiach podszczytowych, niektóre z nich wymienione są przy omawianiu roślinności alpejskiej. Dwa gatunki: okrzyn jeleni (Laserpitium archangelica), będący symbolem Babiogórskiego Parku Narodowego i rogownica alpejska (Cerastium alpinum) maja tutaj swoje jedyne stanowiska w Polsce. Bardzo rzadka jest także tocja alpejska (Tozzia alpina) rosnąca tylko na jednym stanowisku, rzadka jest miesięcznica (Lunaria rediviva) znaleziona w jaworzynie i rzeżucha trójlistkowa (Cardamine trifolia) pojawiającą się w lasach jodłowych.
Żywokost sercowaty (Symphytum cordatum), gatunek charakterystyczny dla wschodnio-karpackich lasów bukowych występuję na Babiej Górze na najbardziej ku zachodowi wysuniętym stanowisku swego zasięgu.
