” Przejęci niezłomną ufnością w ostateczne zwycięstwo ich broni i życzeniem powodowani , by ziemie polskie , przez waleczne ich wojska ciężkimi ofiarami panowaniu rosyjskiemu wydarte , do szczęśliwej wywieść przyszłości , Jego Cesarska i Królewska Mość , Cesarz Austrii i Apostolski Król Węgier oraz Jego Cesarska Mość , Cesarz Niemiecki , ułożyli się , by z ziem tych utworzyć państwo samodzielne z dziedziczną monarchią i konstytucyjnym ustrojem . Dokładniejsze oznaczenie granic zastrzega się. Nowe Królestwo znajdzie w łączności z obu sprzymierzonymi mocarstwami rękojmie , potrzebne do swobodnego sił swych rozwoju . We własnej armii nadal żyć będą pełne sławy tradycje wojsk polskich dawniejszych czasów i pamięć walecznych polskich towarzyszy broni w wiel-kiej obecnej wojnie . Jej organizacja , wykształcenie i kierownictwo uregulowane będą we wspólnym porozumieniu .
Sprzymierzeni monarchowie , biorąc należyty wzgląd na ogólne warunki polityczne Europy , jako też na dobro i bezpieczeństwo własnych krajów i ludów , żywią niepłonną nadzieję , że obecnie spełnią się życzenia państwowego i narodowego rozwoju Króle-stwa Polskiego .
Wielkie zaś od zachodu z Królestwem Polskim sąsiadujące mo-carstwa z radością ujrzą u swych granic wschodnich wskrzeszenie i rozkwit wolnego , szczęśliwego i własnym narodowym życiem cieszącego się państwa .
Z Najwyższego Rozkazu Jego Cesarskiej i Królewskiej Mo-ści , Cesarza Austrii i Apostolskiego Króla Węgier
Kuk
Jeneralny Gubernator Wojskowy .”
Dokument zacytowany wyżej znany ogólnie jest jako Akt 5 Listopada został proklamowany w 1916 roku , na polecenie rządów Niemiec i Austrii , ogłoszony równocze-śnie w Lublinie przez austriackie władze okupacyjne i w Warszawie przez niemieckie władze okupacyjne .
Co zmusiło dwa zaborcze państwa , aby głośno wypowie-dzieć się w sprawie Polski po ponad 120 letniej okupacji ?
Witold Pronobis twierdzi , że pierwsze dwa lata wojny do-prowadziły do tak znacznego wykrwawienia armii biorących w niej udział , że zmusiło to strony wojujące do szukania nowych rezerw ludzkich , które można by było powołać pod broń . Ogromne możliwości byłego zaboru rosyjskiego, sza-cowane z górą na milion potencjalnych żołnierzy , dla Niemcom były bardzo potrzebne . Stefan Kieniewicz zgadza się tym , że na pewno był to istotny czynnik ogłoszenia te-goż aktu , dodaje też że Polska skorzystała na rozbieżno-ści zdań pomiędzy rządami Austrii i Niemiec co do przy-szłości okupowanych ziem polskich byłego zaboru rosyj-skiego.
Austro – węgierskie dowództwo wypowiadało się za złącze-niem Królestwa z Galicją w ramach monarchii habsburskiej. Poza strategicznymi względami Austriacy widzieli w Kon-gresówce bazę surowcową i rynek zbytu dla własnego przemysłu . Tą politykę pro austriacką popierali liczni polity-cy galicyjscy . Zmieniły się te sympatię w drugim roku woj-ny , kiedy to austriaccy okupanci zaczęli się zachowywać coraz bardziej brutalnie wobec ludności Galicji , wieszano masowo ludzi podejrzanych o sprzyjanie Rosjanom . Także fakt , że na namiestnika Galicji w 1915 roku został wybrany Niemiec , gen. Colard , podczas gdy urząd ten od 50 lat zawsze sprawowany był przez Polaka nie przyczynił się do popularyzacji polityki pro austriackiej .
Okupanci niemieccy nie byli także zbyt popularni na zie-miach polskich , dewastowali kraj , niszczyli przemysł wywo-żąc urządzenia fabryczne , rekwirowali żywność , stosowali przymusowe branki na roboty. Jednak Niemcy sprzeciwiły się rozwiązaniom austro-polskim , nie byli oni zainteresowani wzmocnieniem terytorialnym i gospodarczym swego sojusz-nika . W Berlinie rozważano dwie koncepcje : albo anekto-wać zachodnią i północną najcenniejszą część Polski albo utworzyć buforowe państewko polskie , ściśle podporządko-wane Niemcom . Dzięki poparciu Kwatery Głównej potrze-bującej pilnie polskiego rekruta , zwyciężyła koncepcja dru-ga . Jednak w Berlinie zakładano z góry , że nowe ” Króle-stwo Polskie ” , pod władzą niemieckiego monarchy , zosta-nie pozbawione politycznej , wojskowej i gospodarczej samo-dzielności , a także jego obszar zostanie okrojony na rzecz Niemiec.
W czasie pertraktacji Wiednia z Berlinem , legioniści polscy manifestowali na rzecz utworzenia państwa i rządu pol-skiego . Piłsudski demonstracyjnie podał się do dymisji oświadczając , że może odtąd służyć tylko pod władzą na-rodową .Dowództwo austro – węgierskie poszło więc na po-zorne ustępstwa : przemianowano legiony na Polski Korpus Posiłkowy i obiecano mu polskie sztandary . Austriakom chodziło o wzmocnienie własnej pozycji w Polsce , w przetargach z Niemcami . Ci ostatni zaś myśleli obejść się bez pomocy obozu ” niepodległościowego „. Wyznaczona przez Beselera ” deputacja ” udała się do Berlina i Wied-nia, by prosić ” w imieniu narodu ” o wskrzeszenie niepodle-głego państwa polskiego . Rzekomo na tę prośbę genera-łowie Beseler i Kuk ogłosili Akt 5 Listopada . W którym powoływano do życia Królestwo Polskie – samodzielne pań-stwo , z dziedziczną monarchią , konstytucyjnym ustrojem i wojskiem podległym jednak obu sprzymierzonym mocar-stwom . Manifest nic nie mówił o powołaniu rządu polskie-go ani też o granicach państwa , zastrzegając sobie ich późniejsze ustalenie . Akt 5 Listopada nie został nawet , formalnie rzecz biorąc , wydany przez obu monarchów i ich rządy , a tylko w ich imieniu . Można by nazwać ten akt obietnicą utworzenia państwa , które według niemieckich zamierzeń nie miało być ani rozległe , ani samodzielne .
W uzupełnieniu swego manifestu dwaj gubernatorzy ogłosili już 9 Listopada , że zatrzymują na razie w swych rękach zarząd kraju , lecz dają za to narodowi wojsko polskie i wzywają do ochotniczego zaciągu . Nie wzbudziło to wiel-kiego entuzjazmu w społeczeństwie polskim . Niemniej jed-nak większość stronnictw burżuazyjnych poparła Akt 5 Li-stopada . Także poparła akt większość ziemiaństwa i kler . Centralny Komitet Narodowy w imieniu obozu niepodległo-ściowego ogłosił odezwę , w której napisał , że przyszłą armię ” musi powołać sejm polski , jedyny uprawniony sza-farz krwi polskiej „. Jedynie lewica ( SDKPiL ) robotnicza nazwała akt 5 XI ” Krwawym szyderstwem ” .
Dla państw zachodnich był to , jak określił Roman Dmow-ski „piorun z jasnego nieba” . Perspektywa wystawienia przez Niemców kilkusettysięcznej armii polskiej zaniepokoiła Anglię i Francję , które zaczęły naciskać Rosję , by ta prze-licytowała te obietnice. Rzeczywiście car Mikołaj II 25 grudnia w noworocznym rozkazie dziennym do armii i floty postawił wśród celów wojennych ” stworzenie Polski wolnej, złożonej z wszystkich trzech części , dotąd rozdzielonych i nadanie jej ustroju państwa z własnymi izbami prawodaw-czymi i własną armią „. Półoficjalny komentarz tłumaczył , że Polska miałaby osobny ustrój i armię , ale pod zwierzchnością caratu . Ponadto car zaprotestował , odma-wiając państwom centralnym prawa do tworzenia państwa polskiego i do brania rekruta . Rządy Francji i Anglii przyłą-czyły się do rosyjskiego protestu przeciw Aktowi 5 .XI , pu-blicznie wypowiadając sympatie dla ” szlachetnego narodu polskiego ” , w poufnych , jednak zostawiając caratowi wolną rękę .
Także w tej sprawie wystąpił prezydent Stanów Zjed-noczonych Thomas Woodrow Wilson , który 22 stycznia 1917 roku w mowie do kongresu stwierdził :
” Mężowie stanu wszędzie są zgodnego zdania , że po-winna powstać Polska zjednoczona , niepodległa i samoistna” .
Moim zdaniem należy się zgodzić ze zdaniem Roma-na Dmowskiego , który stwierdził , że akt 5 XI ” przyczynił się do pouczenia polityków europejskich o międzynarodo-wym znaczeniu sprawy polskiej . Był też silnym bodźcem dla nich do zajęcia się nią w sposób poważny „.
