Drugi rozbiór Polski stał się nie tylko końcem państwowości ale i gospodarki. Wprowadzona przez zaborców rabunkowa eksploatacja ówczesnego przemysłu i obciążenie wsi wysokimi kontrybucjami spowodowało upadek polskich manufaktur i banków. Szybko rosły ceny żywności. Warszawa stała się wkrótce najdroższym miastem w Europie. Ludność popadała w coraz większą nędzę. Nie było czym opłacać urzędników, wojska i dostawców. Nastroje pogarszało rozkradanie majątku narodowego przez dygnitarzy targowicko-grodzieńskich. Ich pysznienie się bogactwem powodowało rosnącą nienawiść uzewnętrznianą w pieśniach rewolucyjnych, plakatach i żądaniach ukarania targowiczan. Szczególnie wrzenie powstało w szeregach wojska polskiego.Rządy targowiczan przywróciły władzę hetmanów, co postawiło młodych oficerów w opozycji, a tym samym skłoniło do udziału w spiskach powstańczych. Szczególnie aktywni byli ci których pozbawiono orderu Virtuti Militari i nabytego w wojnie 1792 r. stopnia. W lutym 1793 r. lud Warszawy uniemożliwił zajęcie Arsenału przez wojska carskie. Na miejsce Sieversa,opowiadającego się za zachowaniem okrojonej Polski, mianowany został nowy ambasador rosyjski gen. Josif A. Igelstrom,który w swoich działaniach oparł się na targowiczanach. On to zażądał po wykryciu spisku w wojsku i aresztowaniu przywódców od wznowionej Rady Nieustającej redukcji wojska do połowy i wcielenia go do armii carskiej.
Część działaczy Sejmu Czteroletniego i oficerów przebywających na emigracji w Saksonii przygotowywała walkę zbrojną w kraju. Na terenie wszystkich zaborów powstawały organizacje spiskowe. Podniecające wieści napływające z rewolucyjnej Francji i z bliskiego Śląska, gdzie w 1793 r. doszło do wystąpień społecznych również zachęcały do podjęcia działań. W maju 1793 r. zawiązano sprzysiężenie powstańcze.
Obóz powstańczy był zróżnicowany politycznie. Umiarkowana prawica to stronnictwo patriotyczne z okresu Sejmu Czteroletniego z królem Stanisławem Augustem na czele. Tej grupie nie udało się uzyskać większych wpływów. Największe znaczenie w powstaniu mieli przedstawiciele centrum, nie wychodzący poza Konstytucję 3 Maja, liczący na sprzyjającą sytuację międzynarodową i nie chcący ograniczyć praw szlachty . Byli to między innymi Ignacy Potocki,Ignacy Wyssogota Zakrzewski , Józef Wybicki , Andrzej Kapostas. Do lewicy powstania tzn. do grupy tzw. polskich jakobinów należeli między innymi : Tomasz Maruszewski, Jan Alojzy Orchowski , Hugo Kołłątaj i Jakub Jasiński. Jakobini głosili hasła walki powstańczej z udziałem możliwie szerokich mas społeczeństwa, ukarania zdrajców, demokratycznych władz i realizacji postanowień w sprawie chłopskiej. Tworzyli oni rewolucyjną atmosferę powstania.
Podejmowano zabiegi o uzyskanie pomocy zewnętrznej. Sprzysiężeni liczyli na Francję. Mimo misji Kościuszki do Paryża, Francja nie zamierzała angażować się po stronie Polski traktując powstanie jako szlacheckie. Tym większe znaczenie miały przygotowania w kraju. Wybuch powstania planowano na jesień 1793 r.. Po dokonaniu inspekcji powstańczych sił Kościuszko, który we wrześniu 1793 r. został wyznaczony na naczelnego wodza i dyktatora powstania odroczył termin do wiosny następnego roku.
Dwunastego marca 1794 r. brygadier Antoni Józef Madaliński odmówił przeprowadzenia redukcji swojego oddziału kawalerii i rozpoczął marsz w kierunku Krakowa na czele 1200 ludzi. Był to faktyczny wybuch powstania. Ogłoszenie powstania przez Kościuszkę nastąpiło 24 marca na rynku w Krakowie. Złożył przysięgę na wierność narodowi jako Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej , a następnie ogłosił w ratuszu ” Akt powstania obywatelów, mieszkańców województwa krakowskiego „.Kościuszko powołał pod broń mężczyzn w wieku od 18 do 28 roku życia i zapowiedział uzbrojenie wszystkich miast i wsi. Zgromadziwszy wokół siebie po nadejściu Madalińskiego ponad 4 tys. żołnierzy i 2 tys. kosynierów wyruszył na Warszawę. Wojsko carskie ścigające Madalińskiego zastąpiło mu drogę .Siłami rosyjskimi dowodził generał Teodor Denisow {otrzymał nieco wcześniej od Stanisława Augusta Order Orła Białego}. Generał rozdzielił swoje wojska i 4 kwietnia Kościuszko spotkał się pod Racłwicami ze słabszą kolumną generała Tormasowa . Dowódzca wojsk rosyjskich nie zaczekał na Denisowa i sam zaatakował umocnioną linię Kościuszki . Na lewym skrzydle gdzie dowodził generał Józef Zajączek odniósł powodzenie – atak prowadził pułkownik Pustowałow , uczestnik bitew pod Zieleńcami i Dubienką na czele batalionu pułku jegrów Jekaterynosławskich . O zwycięstwie rozstrzygneło uderzenie w centrum , na główną kolumnę Tormasowa . Wykonało je , pod wodzą samego naczelnika , trzystu dwudziestu kosynierów , wspartych czterema kompaniami regularnej piechoty . Kościuszko zdołał drogą wiodącą w okopie tak blisko podprowadzić swe oddziały ,że bateria rosyjska zdążyła tylko dwa razy wystrzelić kartaczami . Pierwszy dopadł działa i zdobył je Wojciech Bartos , chłop z Rzędowic {następnego dnia wynagrodzony rangą chorążego i nazwiskiem Głowacki}. W bitwie zginął również Pustowałowi niemal wszyscy jegrzy . W bitwie tej zdobyto 12 dział , mnóstwo broni ręcznej , sztandar kawalerii , zabito i poraniono około 1000 żołnierzy a do niewoli wzięto tylko 22 – chłopi nie znajac słowa pardon na śmierć bili. U schytłku dnia ukazały się pułki Denisowa – nie odważył się on jednak zaatakować . Denisow cofnął się ku Kazimierzy a Kościuszko ku Słomnikom . Pomimo zwycięstwa w polu droga do Warszawy została zamknięta.
Tymczasem w Warszawie- mimo osłabienia pod Racławicami załogi carskiej Igelstrom zamierzał opanować Arsenał i rozbić garnizon polski. Nie doszło jednak do tego, ponieważ wysłannik Kościuszki Tomasz Maruszewski rozwinął działalność agitacyjną mobilizując lud. W ciągu dwóch dni 17 i 18 kwietnia toczyły się w Warszawie walki, w których decydującą rolę odegrały biedniejsze warstwy ludności : rzemieślnicy, służba, czeladź z Janem Kilińskim na czele. Igelstrom musiał wycofać się z Warszawy tracąc 60 % garnizonu. Władzę prezydenta Warszawy z polecenia króla objął Ignacy Zakrzewski, a komendantem wojskowym został gen. Stanisław Mokronowski. Zakrzewski ogłosił akces do powstania krakowskiego i przeprowadził wybory do Rady Zastępczej Tymczasowej. Umiarkowany charakter władzy nie zadowolił ludu a szczególnie powstałego 24 kwietnia radykalnego klubu jakobinów.
Powstanie rozszerzało się.W dniach 22-23 kwietnia Jakub Jasiński stojąc na czele radykalnego sprzysiężenia opanował Wilno. Rosły siły powstańcze skupione wokół Kościuszki w Małopolsce. Obok radykalizacji ludności miejskiej widoczne były zmiany nastrojów wśród chłopów. Domagali się oni reform . Kościuszko 7 maja w obozie pod Połańcem wydał Uniwersał połaniecki, w którym przyznano chłopom wolność osobistą, zagwarantowano nieusuwalność z ziemi, zmniejszono pańszczyznę, chłopów służących w wojsku zwolniono z niej całkowicie. Radykalny odłam powstania , jakobini z Hugo Kołłątajem na czele wysuwał program uwłaszczenia chłopów. Ważnym krokiem było ustanowienie dozorców dbających, aby postanowienia w stosunku do chłopów były realizowane przez panów. Uniwersał połaniecki tylko w małym zakresie wszedł w życie. Szlachta nie chciała zrezygnować z przywilejów. Kościuszko nie chcąc pozbawiać się poparcia szlachty ( bez niej nie można było wówczas myśleć o walce o niepodległość ) musiał mimo subiektywnego przekonania o konieczności bardziej radykalnych rozwiązań szukać kompromisów.
W Warszawie polityka Rady Zastępczej Tymczasowej spotkała się z krytyką zarówno jakobinów jak i zbliżającego się Kościuszki. W nocy z 8 na 9 maja jakobini postawili szubienice dla targowiczan. W obliczu żądań ludu Rada Zastępcza rozszerzyła kompetencje sądu kryminalnego, który skazał na śmierć hetmanów Ożarowskiego, Zabiełłę, marszałka Rady Nieustającej Ankwicza i biskupa Kossakowskiego.
Kościuszko rozwiązał Radę Zastępczą Tymczasową , a także powstałą w Wilnie Radę Najwyższą Litewską i powołał zapowiedzianą w Akcie powstania Radę Najwyższą Narodową, w skład której weszli i jakobini i moderaci.
Prasa i propaganda, która podlegała Dmochowskiemu wpłynęła na wzrost nastrojów rewolucyjnych. Kołłątaj, który objął Wydział Skarbu wprowadził progresywne podatki,zastosował rekwizycje , np.sreber kościelnych na bicie monet, wprowadził do obiegu pierwsze bilety skarbowe budując podstawy finansowe powstania. Przejmowano zakłady przemysłowe, egzekwowano dostawy zabezpieczając zaopatrzenie nie tylko dla wojska ale i cywilnej ludności Warszawy.
Jakobini wzmogli swoją działalność ideologiczną. Doprowadziło to do nowych wystąpień ludu warszawskiego (28 czerwiec). Teraz już bez sądu wyciągnięto przemocą z więzień targowiczan oraz ludzi podejrzanych o sprzyjanie im i powieszono ich {biskup Massalski , kasztelan Czetwertyński} . Ten krok przerażonych francuskim radykalizmem odsunął od jakobinów wielu zwolenników.
Tymczasem sytuacja militarna powstania uległa pogorszeniu. Dziesiątego maja 1794 r. armia pruska w sile 17 tys. ludzi przekroczyła granice Polski. Nie mogąc się przeciwstawić połączonym siłom rosyjsko-pruskim Kościuszko poniósł klęskę pod Szczekocinami ( 6 czerwiec ) – na polu bitwy obecny był i sprawował komendę król pruski Fryderyk Wilhelm 2 . Pmieważ na polu znajdował się król należało przedefilowac przed Jego Królewską Mością – kroczenie oddziałów według starszeństwa generałów. Ale to nie było powodem przegranej – Kościuszko miał 12 tys. wojska przeciw 24 , 29 dział przeciw 122 . Mimo tej przewagi centrum lini wytrzymało szarżę 14 szwadronów jazdy carskiej ( centrum tworzyli kosynierzy wsparci przez piechotę. Kościuszko cofnął się pod Kielce , bitwa była przegrana . Polegli w niej gen. Jan Grochowski i Józef Wodzicki , Wojciech – Bartos Głowacki odniósł ciężką ranę i zmarł , pochowany został w kolegiacie w Kielcach. Następnie przyszła klęska generała Zajączka pod Chełmem ( 8 czerwiec ) gdzie pospolite ruszenie , kosynierzy i pikinierzy rozbiegli się w panice – nie wytrzymali próby ze świeżo przybyłym z Rosji korpusem gen. Ottona Wilhelma Derfeldena , oraz kapitulacja bez walki Krakowa ( 20 sierpnia ). Armia powstańcza zaczęła się wycofywać w kierunku Warszawy. Powstał plan przeniesienia powstania do Wielkopolski. Już w pierwszej fazie przygotowań
insurekcyjnych w kraju i na emigracji liczono na szeroki udział Wielkopolan. Wskazywały na to ich kontakty z wysłannikami Kościuszki oraz powiązania z Towarzystwem Patriotycznym w Warszawie.
Wybuch powstania spowodował na tych ziemiach wzmocnienie pruskich garnizonów i liczne aresztowania wśród osób podejrzanych o działalność spiskową. Publikowano patenty królewskie nakazujące polskim poddanym pod groźbą konfiskaty dóbr powrót w granice pruskich posiadłości. Pomimo tych gróźb formowano na terenach objętych powstaniem Wielkopolskie Odziały Strzelców, a w czerwcu 1794 r. Rada Najwyższa Narodowa wydała odezwę ” Do obywatelów prowincji Wielkopolskiej ” wzywającą do powstania.
Nastąpiło to jednak dopiero w sierpniu w chwili gdy większość oddziałów pruskich i rosyjskich oblegała Warszawę bronioną przez 23 tys. wojska i całą zdolną do walki ludność.
Z pomocą wielkopolskim powstańcom miały przyjść regularne oddziały wojska z Warszawy. Próby przedarcia się jakie podejmowano skończyły się niepowodzeniami.
Wybuch powstania w Wielkopolsce na tyłach armii pruskiej oblegającej Warszawę spowodował, że król pruski po niepowodzeniach szturmów, obawiając się odcięcia armii od reszty kraju, zdecydował się na przerwanie oblężenia.
Druga faza działań powstańczych w Wielkopolsce rozpoczęła się w chwili przybycia na te ziemie regularnego wojska pod wodzą Henryka Dąbrowskiego w sile 2300 osób. Wraz z nim na te ziemie przybył Józef Wybicki przystępując do organizowania władz powstańczych.
Wojska powstańcze wkroczyły w granice pierwszego pruskiego zaboru i 2 października zajęły Bydgoszcz.
Tymczasem w okresie oblężenia Warszawy sytuacja na wschodzie uległa pogorszeniu. Na Litwie mimo krótkotrwałych sukcesów powstańcy musieli się w sierpniu wycofać pod naporem przeważających sił rosyjskich i oddać Wilno. Jednocześnie wobec pokojowych deklaracji Turcji stojący dotychczas ze swoją armią na Ukrainie generał Suworow przeprawił się przez Polesie i rozbił słaby korpus powstańczy broniący przeprawy przez Bug. Walczący już w Polsce gen.Iwan Fersen dążył do połączenia się z Suworowem. Wystąpienie Kościuszki przeciw Fernsenowi skończyło się klęską pod Maciejowicami (10 października) , siły rosyjskie liczyły około 12 tys. , polskie około 8 tys.bitwa trwała około 7 godzin – popis wielkiego męstwa artylerii i piechoty polskiej . Fernsen całkowicie oskrzydlił słabszego przeciwnika, któremu rozlewisko rzeki Okrzejki utrudniały odwrót . Kościuszko przecenił własna przewagę moralną , ostatni broniący się czyli Działyńczycy i fizylierzy zajęli pozycję w dworze maciejowickim , wystrzelawszy ładunki , wepchnięci do piwnicy walczyli do końca bagnetami .
Klęska ta w zasadzie niewielka miała negatywne znaczenie moralne, oznaczała bowiem utratę dla powstania Kościuszki, który po upadku z konia , ranny został wzięty do niewoli , do niewoli dostali się również trzej generałowie Sierakowski , Kamiński i Kniaziewicz , ranny Niemcewicz.
Nowym naczelnikiem został 11 października Tomasz Wawrzecki. Sytuacja wojskowa powstania stawała się coraz trudniejsza. Nie potrafił on zorganizować skutecznej obrony Warszawy.
Dnia 4 listopada Suworow zaatakował szturmem Pragę. Po kilku godzinach Praga została zdobyta. Obrońcom, a także ludności cywilnej zgotowano krwawą zemstę- rzeź Pragi. Wawrzecki opuścił Warszawę wraz z wojskiem.Jakobini okazali się niezdolni do przejęcia władzy. Ostatecznie armia uległa rozproszeniu pod Radoszycami 16 listopada.Był to koniec powstania. Przywódców osadzono w więzieniach rosyjskich, pruskich i austriackich. Insurekcję kościuszkowską uznano za jeden z najbardziej przełomowych zdarzeń w historii społeczeństwa, narodu i państwa Polskiego. Powstanie kościuszkowskie objęło wszystkie dzielnice porozbiorowego państwa i skierowane było przeciwko dwóm zaborcom Rosji i Prusom. Miało charakter wojny rewolucyjnej .Trwało prawie osiem miesięcy od 12 marca do 16 listopada. Brało w nim udział prawie 300 tys. ludzi z czego połowa to regularne formacje, reszta to pospolite ruszenie. Kościuszko organizował powszechny system rekrutacji do armii, kadrę oficerską stanowili uczniowie Szkoły Rycerskiej. Powstanie kościuszkowskie zapoczątkowało demokratyczne przemiany w społeczeństwie polskim i stanowiło ważny krok w rozwązaniu sprawy chłopskiej.
Po drugim rozbiorze likwidacja państwa polskiego była przesądzona. Powstanie 1794 r. było jedyną szansą ratowania Polski. Udział w walce o niepodległość stał się ważnym elementem wzmacniającym poczucie narodowe najszerszych warstw społecznych. Racławickie kosy pozostały trwałym symbolem męstwa i ofiarności chłopów. Równocześnie perspektywa przemian społecznych deklarowana w uniwersałach kościuszkowskich odstręczała część szlachty od całkowitego zaangażowania się w walkę co było jedną z przyczyn klęski.
Upadek powstania był przede wszystkim wynikiem znacznej przewagi militarnej zaborców.
Polska była w swojej walce całkowicie osamotniona. Za to Francja skorzystała na oporze Polski. Powstanie skłoniło Prusy do wycofania się z wojny na zachodzie i zawarcia separatystycznego pokoju z rewolucyjną Francją. Powstanie kościuszkowskie uratowało rewolucję francuską.
1619-1732 – powstanie 13 kolonii
1651 – akt nawigacyjny (kolonie)
1697 – elekcja Wettina i Contiego
1700-21 – wojna północna
1701 – akt o następstwie tronu w Anglii
1701 – koronacja Fryderyka na króla pruskiego
1702 – bitwa pod Kliszowem
1703 -początek budowy Petersburga
1704 – konfederacja warszawska
elekcja Leszczyńskiego
– konfedracja sandomierska
– sojusz z R. w Narwie
1706 – Karol 12 uderza na Saksonię
1709 – bitwa pod Połtawą
1715 – konf. tarnogrodzka
1717 – sejm niemy
1721 – pokój w Nystad
1732 – traktat Loewenwolda
1733 – elekcja Lasa – Wettin jednak
1733 – pozbawienie dysydentów praw politycznych
1740 – śmierć Karola 6
1741 – bitwa pod Małujowicami
1742 – pokój we Wrocławiu
1744-45 – druga wojna śląska
1748 – pokój w Akwizgranie
1755 – początek wojny ang.-fran. o kolonie
1756-63 – wojna siedmioletnia
1763 – pokój w Hubertsburgu
1763 – pokój w Paryżu
1764 – sejm konwokacyjny
1765 – Szkoła Rycerska
1767 – konfederacje innowiercz w Słucku i Toruniu
1767 – konfederacja w Radomiu
1767 – maszyna przędzalnicza o napędzie wodnym – Arkwright
1768-72 – konfederacja barska
1769 – Austriacy zajęli Spisz
1770 – Prusy odcięły Prusy Król. i część Wielkopolski
1772 5 sierpień – 1 ROZBIÓR POLSKI W PETERSBURGU
1773 – bostońskie picie herbaty
1773 – sejm rozbiorowy
1773-75 – powstanie Jemieliena Pugaczowa
1773-94 – KEN
1773 – Rada Nieustająca
1775 – Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych
1776 4 lipiec – Deklaracja niepodległości
1777 – bitwa pod Saratogą
1779 – bitwa pod Savannah
1781 – kapitulacja Anglików pod Yorktown
1783 – traktat pokojowy w Wersalu
1785 – warsztat tkacki – Cartwright
1786 – traktat handlowy F. z Anglią
1787 17 wrzesień – konstytucja USA
1788 – nieurodzaje we Francji
1789 14 lipiec – zdobycie Bastylii
1789 17 czerwca – stan 3 Zgromadzeniem Narodowym
1789 26 sierpień – Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela
1789 4 – 5 sierpień – reformy Konstytuanty
1789 5 maj – Stany Generalne we F.
1789 9 lipiec – Zgromadzenie Ustawodawcze
1791 – król próbuje uciec do Belgii
1791 1 pażdziernik – Zgromadzenie Prawodawcze
1791 3 wrzesień – Konstytucja franc.
1792 – bitwa pod Valmy
1792 10 sierpnia – powstanie w Paryżu – 2 rewolucja
1792 21 wrzesień- zniesienie monarchii i ustanowienie republiki
1792 -Zgr.Praw. wojna Austrii
1793 – koalicja przeciw Francji
1793 – powstanie w Wandei
1793 24 czerwca – nowa konstytucja
1793 5 kwietnia – Komitet Ocalenia Publicznego
1794 9 thermidor Robespierre zapowiada spisek
1795 – opanowanie Tulon
1795 – pokój z Hiszpanią i Prusami w Bazylei
1795 sierpień – konstytucja
1796 – Zgromadzenie Równych
