Zasady nauczania regulują czynności nauczyciela, mówią jak powinien postępować aby nauczać skuteczni. Def: najogólniejsze normy postępowania nauczyciela w procesie kształcenia, które dotyczą nauczania wszystkiego i na wszystkich szczeblach . Wg Komeńskiego: zasady nauczania wszystkich wszystkiego, zmienia się tylko ich zakres i forma. Zasada poglądowości: miała ona przeciwdziałać werbalizmowi tj. temu aby głównym źródłem wiedzy było słowo. Na pierwszy plan wysuwała poznanie zmysłowe, podstawą jest stwierdzenie, że nauczanie jest efektywniejsze gdy następuje powiązanie między pierwszym a drugim sygnałem. Odbieranie informacji jest połączone z sygnałem słownym. Bodźce zmysłowe kojarzone z mową. skojarzenie obrazu i słowa. W procesie kształcenia należy stwarzać sytuację, która umożliwia uczniom poznanie polisensoryczne. Wiązanie takich informacji ze słowem. Celem tej zasady jest sprawienie aby każde słowo w umyśle ucznia zawierało treść w postaci wyobrażenia lub pojęcia, a każda wypowiedź miała dla niego sens. Zasadę tą realizuje się w trzech wariantach: 1) organizowanie manipulacji przedmiotem, obserwacji i opisu 2) demonstrowanie i objaśnianie 3) ilustrowanie komunikatu słownego 2) i 3) to odmiany pokazu. Zasadę poglądowości realizuje się przy użyciu środków dydaktycznych. Okoń zaliczył do nich: naturalne przedmioty w naturalnym otoczeniu, naturalne okazy w sztucznym otoczeniu, preparaty ( mokre, suche, mikroskopowe), modele ( przestrzenne, powiększone, statyczne, mobilne, rozkładane), fotografie i film, rysunki, środki umowne ( mapy, schematy, diagramy, wykresy, tabele, rysunki techniczne, plany) Zasada przystępności (receptywności, stopniowania trudności): ma dwa aspekty: 1) nakazuje nauczycielowi dostosowanie trudności do właściwości rozwojowych uczniów tj. właściwości psychofizycznych na danym przeciętnym poziomie. Zasadę tę sformował Jan Komeński a w tym trzy reguły: I należy prowadzić od bliskiego do dalekiego, II od znanego do nieznanego, III od łatwiejszego do trudniejszego. Wg Bandury trudność to stan psychiczny człowieka w którym odbijają się kreślone sytuacje zewnętrzne lub wewnętrzne zatrzymujące go w realizacji dążeń. Zadania trudniejsze to takie które: maja dużo lub za mało danych, maja niejasną strukturę, nie są związane z uprzednimi doświadczeniami. Żeby stopniować trzeba znać uczniów, diagnozować, umieć ocenić trudność i pamiętać, że nauczanie to pokonywanie trudności. 2) dostosowanie trudności do indywidualnych zdolności, poziomu wiedzy i umiejętności konkretnego ucznia. Zasada indywidualizacji. Niemożność indywidualizowania w systemie klasowo- lekcyjnym. Indywidualizacji mogą podlegać: treści nauczania, tempo, czas, formy organizacyjne (jednostkowo, grupowo albo wielopoziomowo- Więckowski)….. Receptywność jest to mówienie zrozumiałym językiem, nie używanie nieznanej terminologii, wyjaśnianie pojęć, tak aby treść miała sens. Celem tej zasady jest zapobieganie niezrozumieniu przyswajanej treści. Zasada systematyczności 1) organizowanie treści, którymi nauczyciel operuje; nauczyciel powinien uporządkować treść pod względem motorycznym i logicznym, powinien określić informacje pierwszego i drugiego rzędu , treści powinien ułożyć planowo, elementy powinien powiązać związkami: hierarchii, strukturalne, przyczynowo-skutkowe, genetyczne, gatunkowe, transformacyjne, stosunkowe, chronologiczne, wielkości, szeregowania, doświadczenia. Powiązania te sprawiają, że treść jest usystematyzowana. Reguły praktyczne: należy poznać wyjściowy stan wiedzy ucznia, wiązać treści nowopoznane z już znanymi, wskazywać najważniejsze informację (merytoryczny ośrodek ciężkości treści), przy powtarzaniu zachowywać systematyczność, wiązać treści różnych przedmiotów ( korelacja) 2) rozłożenie pracy w czasie- rytmiczność, umysł ludzki pracuje systemowo, porządkująco, zapamiętuje za pomocą skojarzenia. Materiał ma być rozłożony tak aby jego realizacja przebiegała rytmicznie a na poszczególne tematy przeznaczony był czas odpowiadający ich trudności. Celem tej zasady jest zapobieganie powstawaniu luk w wiedzy i jej zapominaniu. Zasada aktywnego udziału uczniów w procesie dydaktycznym: Podstawą psychologiczną jest fakt, że człowiek jest aktywny. W procesie kształcenia należy umożliwiać aktywne zdobywanie wiedzy uczniom a niekiedy ich aktywizować. Jak zachęcać do aktywności: trzeba uczniom uświadomić ich cel- wskazać użyteczność i doniosłość uczenia się, jasno formułować zadania, wywoływać motywację do uczenia się. Celem jest wywołanie chęci do uczenia się. „Nauczycielu nie zastępuj pracy uczniów swoja pracą” praktyka- to czynność, która powoduje jakaś zmianę w otaczającej rzeczywistości, może być konstruktywna, destruktywna albo transformacyjna, na ogół angażujemy w nią fizyczność i ciało. Dla uczenia się praktyka ma funkcje: źródło wiedzy o skutecznym działaniu, kryterium prawdziwości wiedzy teoretycznej, jest czynnikiem przekształcenia. Zasada wiązania wiedzy teoretycznej z praktyka zapewnia przechodzenie od praktyki do wiedzy i odwrotnie. Cele: uświadomienie użyteczności wiedzy, ukształtowanie przekonania o prawdziwości, przeświadczenie o możliwości wpływu na rzeczywistość, wyposażenie w praktyczne umiejętności wykorzystywania wiedzy. Formy realizacji: organizowanie konkretnych działań manipulacyjnych, organizowanie praktyk, wycieczki do zakładów pracy, spotkania z ludźmi o różnych zawodach, praca społeczna, konkretyzacja wiedzy poprzez używanie przykładów, wiązanie teorii z doświadczeniem. Zasada trwałości wiedzy: dotyczy organizowania powtórzeń w procesie dydaktycznym; nauczanie w szkole odbywa się w warunkach sztucznych, konieczne jest respektowanie jednego z podstawowych praw pamięci- powtarzanie: 1) w niezmienionej strukturze 2) przez operowanie wiedzą. Powtórzenie: problemowe, przekrojowe, systemowe, porównawcze. Celem stosowania tej zasady jest zapobieganie zapominaniu. Nastawienie na trwałe zapamiętanie!
Metody nauczania : jest to systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający osiąganie celów kształcenia, inaczej mówiąc, jest to wypróbowany układ czynności nauczyciela i uczniów realizowany świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości. Cztery rewolucje w zakresie metod nauczania: po pierwsze nauczyciele- rodzice ustąpili miejsca zawodowym nauczycielom, druga: zastąpienie słowa mówionego słowem pisanym; trzecia: wprowadzenie słowa drukowanego do nauczania; czwarta: częściowa automatyzacja i komputeryzacja pracy dydaktycznej. Metody akroamatyczne tj. metody wykładowe- przekazywanie uczniom gotowej wiedzy werbalnej; metody erotematyczne: jest to metoda pytająca, metoda heureza: połączenie poprzednich metod, samodzielne dochodzenie do wiedzy. Klasyfikacja metod: Wg. Kazimierza Sośnickiego: uczenie sztuczne a w niej metodę podającą i uczenie naturalne a w nim metodę poszukującą, Nawroczyński natomiast wyróżnia: padające, poszukujące i laboratoryjne, Leren i Skatkin wyróżniają: 1) metodę objaśniająco- poglądową tj. ćwiczy pamięć i daje wiedze ale nie zapewnia radości badań naukowych i nie rozwija twórczego myślenia, obejmuje: pokaz, wykłady, lekturę, audycje, telewizję, maszyny dydaktyczne itp. 2) metodę problemową- składają się na nią wykład, obserwacja, praca z książką, eksperyment, wycieczki, ma ona skłonić uczniów do logicznego i krytycznego myślenia 3) metodę częściowo poszukującą np. samodzielna praca uczniów, pogadanka, projektowanie, układania planu rozwiązania itp. zapewnia aktywny udział w niektórych fazach badania naukowego 4) metodę badawczą uczeń poznaje stopniowo zasady i fazy badania naukowego, weryfikuje hipotezy i sprawdza wyniki Wg tego kto odgrywa role w procesie 1) podające: prowadzone przez nauczyciela, 2) warunkujących się czynności nauczyciela i ucznia: pogadanka, dyskusja, prace kontrolne 3) samodzielnej pracy uczniów: ćwiczenia połączone z autokontrolą Wg. Klingberga: monologowe (wykład, opowiadanie, pokaz), dialogowe (pogadanki), formy współpracy w nauczaniu (nauczanie indywidualne, grupowe, frontalne i partnerskie) Wg. Zaczyńskiego : metody przekazywania, utrwalania, kontroli i oceny każda z nich dzieli się jeszcze na problemowe lub nieproblemowe, Wg. Okonia: metody asymilacji wiedzy, samego do niej dochodzenia, waloryzacyjne (impresyjne i ekspresyjne) oraz praktyczne. Ogólnie metody te dzielą się na oparte na słowie, obserwacji i działalność praktyczną. Oparte na obserwacji: demonstrowanie uczniom naturalnych przedmiotów lub ich modeli a także zjawisk, wydarzeń, procesów itp. oraz objaśnianie ich cech to pokaz natomiast pomiar pozwala określić ilościową stronę badanych obiektów. Oparte na słowie: opowiadanie: zaznajomienie uczniów z określonymi rzeczami, zjawiskami, wydarzeniami, procesami w formie ich słownego dynamicznego opisu. Powinno być formułowane jasno, zwięźle i plastycznie aby mogło stanowić wzór dla uczniów, których należy uczyć poprawnego wyrażania w myśli opis: dotyczy charakterystyki cech, budowy, struktury, układy statyczne. wykład: przekazywanie uczniom informacji, aktywizuje myślenie hipotetyczno- dedukcyjne, tok logiczny i struktura systematyczna, przedmiotem wykładu jest opis złożonych układów rzeczy, zjawisk, wydarzeń i procesów zachodzących między nimi związkami i zależnościami głównie o charakterze przyczynowo- skutkowym, posługiwać się nim można dopiero od wyższych klas szkoły podstawowej, uczniów powinno się przygotować poprzez: zaznajomienie ich z celem i tematem, kontrola notatek, ocena treści i zakresu opanowanych informacji, stopniowe wydłużanie czasu wykładu pogadanka: zmusza uczniów do pracy myślowej, polega na rozmowie nauczyciela z uczniami, uczniowie przechodzą w stan wiedzy z niewiedzy, rodzaje pogadanki to: wstępna służąca zaznajomieniu uczniów z nowym materiałem, syntezująca oraz utrwalająca. Pytania zadawane przez nauczycieli podczas pogadanki powinny być jasne i jednoznaczne dla uczniów dyskusja: polega na wymianie poglądów na określony temat, warunkiem jej jest więc przygotowanie uczniów do niej pod względem merytorycznym i formalnym, jest to metoda dla najstarszych klas podstawowych i średnich. Zasady dyskusji: 1) celem ma być rozwiązanie a nie konflikt 2) dyscyplina 3) ważyć swoje słowa 4) podjąć wysiłek rozumienia innych 5) należy być obiektywnym i nie kierować się innymi pobudkami 6) ściśle referować twierdzenia przeciwników 7) nie dać się ponieść popędowi 8) nie kierować się chęcią dokuczenia 9) nie zabierać głosu w kwestiach sobie nie znanych 10) mówić rzeczowo praca z książką: umiejętność płynnego czytania oraz robienia notatek jest tu niezbędna dla tej metody, sprawne czytanie i celowe wybieranie książek jest również istotne. Należy zaznajomić ucznia z stadiami lektury (wstępna orientacja, pobieżne przeglądanie, lektura pogłębiona) a także z katalogiem bibliotecznym, czytanie prasy codziennej u starszych uczniów budzi ich nowe potrzeby intelektualne. Oparte na działalności praktycznej : samodzielne prowadzenie eksperymentów, metody dzielą się na dwie: 1) tradycyjna metoda laboratoryjna: polega na tym iż nauczyciel gromadzi pomoce i mówi uczniom jak wykonać eksperyment 2) problemowa metoda laboratoryjna: wdrażanie dzieci do dostrzegania, formułowania i rozwiązywania określonych problemów teoretycznych i praktycznych podczas zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych, problem to środek ciężkości pracy nauczyciela i ucznia, skłania to uczniów do samodzielnej pracy.
Typy kształcenia: Materializm dydaktyczny: Friedrich Wilhelm Doerpfeld, zasadniczy cel szkoły to przekazanie wiedzy z możliwie wielu dziedzin, proporcjonalnie do ilości opanowanego materiału kształtuje się proces rozumienia określonego fragmentu rzeczywistości, Formalizm dydaktyczny: E. Schmid, A.A.H. Niemeyer, celem pracy szkoły jest pogłębianie, rozszerzanie i uszlachetnianie zdolności i zainteresowań ucznia, głównym kryterium doboru przedmiotów powinna być jego wartość w rozwijaniu u uczniów sił poznawczych. Oceniano wysoko matematykę i języki klasyczne, transfer dodatni- przenoszenie się skutków jednego procesu uczenia się na drugi. Zwolennikiem był także Heraklit. Eksponowano przede wszystkim przedmioty instrumentalne. Utylitaryzm dydaktyczny: J. Dewey, G. Kerschenstein: kształcenie to ciągła rekonstrukcja doświadczeń, proces i cel wykształcenia to to samo, przy doborze zajęć należy koncentrować uwagę na zajęciach typu ekspresyjnego i konstrukcyjnego jak szycie, gotowanie. postęp w pracy dydaktycznej to wyzwolenie u uczniów nowych nastawień, nie powinno być żadnej kolejności i następstw przedmiotów, zasady budowy programów nauczania: 1) problemowe podejście do treści, 2) kształtowanie umiejętności praktycznych 3) łączenie pracy z zabawą 4) aktywizowanie uczniów 5) włączanie dzieci i młodzieży w nurt życia środowiska lokalnego. Maksymalna swoboda uczniów.
Systemy dydaktyczne: dydaktyka herbartowska Jan Fryderyk Herbart (1776- 1841) najważniejszy cel to ukształtowanie silnych moralnie charakterów, służy temu kierowanie dziećmi, karność i nauczanie. Kierowanie ma cały czas zatrudniać dzieci, karność wyodrębnia moralność, wychowania nie można oddzielić od nauczania, wiązanie wiedzy z uczuciami i wolą, nie istnieją nabyte czy dziedziczne dyspozycje psychiczne, życie składa się z wyobrażeń, aby wywołać przeżycia uczuciowe należy oddziaływać na wyobrażenia i wzbogacać masę apercepcyjną. rozwijać należy zainteresowania bezpośrednie tj. gdy daną rzecz cenimy dla niej samej, najlepsze przyswajanie treści odbywa się od etapu zgłębiania do etapu ogarniania, w obu tych stadiach jest faza spoczynku i ruchu. tak powstał schemat stopni nauczania: jasność (zgłębianie spoczywające), kojarzenie (zgłębianie postępujące), system (ogarnianie spoczywające), metoda (ogarnianie postępujące), wyznaczają one tok nauczania, Rein wyróżnił stopnie formalne: przygotowanie, podanie, powiązanie, zebranie, zastosowanie,. Wg. nich proces nauczania miał przebiegać od wyobrażeń do pojęć i do umiejętności. Formalizm i rygoryzm, ciasny schemat lekcji. dydaktyka deweyowska (progresywistyczna): szkoła na miarę dziecka (E. Claparede), szkoła aktywna (H. Rowid), szkoła uspołeczniająca (P. Peterson), szkoła godna stulecia dziecka (E. Key). Szkoła ta miała: uwzględniać zainteresowania uczniów, rozwijać także ich umysły jak i wolę i uczucia, uczyć myśleć i działać, miejsce swobodnej, twórczej pracy, wdrążała do współdziałania, indywidualizowała treści i tempo nauki, zmuszała do aktywności, celem tej szkoły miało być rozwijanie wrodzonych zainteresowań oraz uzyskanie bogatego doświadczenia, Myślimy wtedy kiedy rozwiązujemy problem, akt myślenia: 1) odczucie trudności, 2) jej określenie, 3) wyszukiwanie pomysłu 4) weryfikacja hipotezy 5) rozwiązywanie problemu. lekcja powinna być przygotowana tak aby uwzględnić te etapy myślenia dydaktyka współczesna: nie odrzuca ona w pełni poprzednich dydaktyk ale pozbywa się ich jednostronności, dba o abstrakcyjne myślenie, ważne miejsce zajmuje psychologia rozumiana jako nauka o wyższych czynnościach istot żywych, zakłada że uczeń powinien przyswajać sobie wiedzę usystematyzowana w drodze poczynań poznawczych, empirycznych, kierowanych przez nauczyciela jak i o charakterze recepcyjnym. Koncepcja ogniw tj. uwzględnienie różnorakości i wielości zadań dydaktycznych, eksponuje ta dydaktyka potrzebę respektowanie przy doborze treści potrzeb społecznych jak i indywidualnych, podkreśla celowość nauczania całościowego w młodszym wieku i przedmiotowego wyżej, mówi o różnych formach organizacyjnych nauczania, zakłada że o wynikach nie świadczą ani względy dziedziczne ani środowiskowe wpływają na to ale tak samo ważna jest prac nauczyciela.
