( 1648-57 ) I SPRAWA UKRAINY
Na poł.-wsch. kresach RP w zwartej masie żyła ludność prawosławna, ale posiadaczami wielkich majątków było 6 rodów magnackich, częściowo ruskich ( mocno spolonizowanych ), częściowo polskich.
Na tym obszarze znajdowała się siedziba Kozaków, którzy jako znakomity materiał wojskowy zostali dostrzeżeni już przez Stefana Batorego, który wziął ich w rejestr, wyznaczył dowódców, obdarzył swobodami w zamian za służbę RP.Zakres rejestru był powodem nieustannych buntów kozackich.Jak RP prowadziła wojnę to rejestr zwiększano, a w czasach pokoju drastycznie ograniczano, zaś magnaci uważali, że kozacy nierejestrowi powinni być obróceni w poddane chłopstwo.
Kozacy wielokrotnie zrywali się do buntów, które surowo tłumiono ( 1591, 1594, 1630, 1637 i 1638 ).Po tm okresie nastał na Ukrainie tzw. złoty pokój.
Istniały zadrażnienia na tle rel., bo w czasach Zygmunta Starego z ludności prawosławnej na siłę chciano uczynić grekokatolików, co spotkało się z oporem.
W czasch Wł.IV te naciski ustały i tak wytworzyła się na Ukrainie syt., że Polak był panem wyznania katolickiego, a jeszcze współpracował z Żydami, których ludność ukraińska szczerze nie lubiła.Z drugirj str. mamy prawosławne chłopstwo, częściowo mieszcaństwo i zbuntowanych Kozaków.
Impulsem do powstania były plany wojenne Wł.IV, który chciał sprowokować Turcję do wojny.Zaczął popuszczać Kozaków, objecując rozszerzenie rejestru, rozszerzenie autonomii, a nawet utworzenie na Ukrainie na poły niezależnego terytorium kozackiego.Dał te obietnice na piśmie.
Sejm polski zablokował wojenne zamiary króla, a zawiedzeni Kozacy znaleźli sobie dowódcę w osobie Bohdana Chmielnickiego, który był zręcznym politykiem. Był też skrzywdzony osobiście przez Czaplińskiego.Chmielnicki dochodził swojej sprawy w sądach polskich, ale niczego nie wskórał. Wł.Iv na tajnej naradzie miał się zwrócić do CH., kiedy ten mu się skarżył ” A co ty szabli w boku nie masz i swoich krzywd nie umiesz dochodzić” Taki człowiek przejął dowództwo nad Kozakami.
Chmielnicki działał dość zręcznie, zawarł sojusz z chanem tatarskim i rozpoczął wojnę.
Armia polska pod dowództwem Stefana Potockiego poniosła klęskę w bitwie nad Żółtymi Wodami ( maj 1648 ).W tym też miesiącu zmarł Wł.IV.
Powstanie rozszerzyło się na całą Ukrainę, bo masowo przystępowali do niego chłopi mordując Żydów, katolików i polskich panów.Niektórzy historycy zwracają uwagę na fakt, że udział chłopstwa był masowy, bo jeśli ktoś nie przyłączył się do powstania, to Tatarzy brali go w jasyr.
We wrześniu 1648 wojska polskie poniosły haniebną porażkę pod Piławcami ( uciekły bez walki ).
W tym czasie został wybrany na króla Kazimierz ( Jan Waza – brat Wł. ) ( 1648-68 ).W otoczeniu króla ścierały się dwie partie :
– partia wojny, na czele której stał wojewoda ruski – Jeremi Wiśniowiecki,
– bardziej ludowa partia pokoju z kanclerzem Jerzym Osolińskim.
Tymczasem wojna rozszerzała się dalej.
W sierpniu 1649 siły Wiśniowieckiego zostały oblężone w twierdzy Zbaraż, zaś idące im z odsieczą wojska RP zostały otoczone pod Zborowem.Tylko dzięki temu, że Osolińskiemu udało się przekupić chana tatarskiego, doszło do ugody, mocą której Chmielnicki otrzymał tytuł hetmana wojska zaporskiego.Liczbę Kozaków rejestrowanych podniesiono do 40 tys., zaś wojska kozackie miały zostać rozmieszczone w woj. czernihowskim, bracławskim i kijowskim.Z woj. tych miano usunąć Żydów i Jezuitów, a urzędy cywilne w woj. miały być powierzone szlachcie wyznania prawosławnego.Ugoda ta jednak była czasowym zawieszeniem broni, bo nie zadawalała ani jednej, ani drugiej strony.
Po śmierci kanclerza Osolińskiego ( 1650 ), w roku 1651 doszło do wznowienia działań wojennych.Kluczowym mom. tej kampani jest bitwa pod Beresteczkiem ( 28-30.06.1651 ).Bitwa skończyła się zwycięstwem Polaków pod dowództwem Jana Kazimierza.Zawarto następną ugodę (1651. 28.IX- ugoda w Białej Cerkwi )na warunkach o połowę gorszych, a mian. zmniejszono liczbę kozaków rejestrowanych do 20 tys., ograniczono terytorium kozackie do woj. kijowskiego.
W 1652 znów wzowiono działania wojenne ( Chmielnicki chciał wydać swojego syna za córkę mołdawskiego ; gdy syn jechał na ślub z wyposażeniem, spotkał się z wojskami RP – nie chciano dopuścić do związku Chmielnickiego z Mołdawią ).
Doszło do zbrojnego starcia pod Batohem 2-3.06.1652.Polacy ponieśli klęskę.
W 1653 pod Żwańcem powtórzyła się historia spod Zborowa ( otoczony obóz, zdrada Tatarów, przywrócenie ugody zborowskiej ).
Wtedy Chmielnicki zorientował się, że Tatarzy są sojusznikiem niepewnym i tak naprawdę nie są zainteresowani utworzeniem państwa ukraińskiego.Poszukał sobie innego partnera – Rosję.
W 01.1654 rada kozacka w Perejasławiu uchwaliła jednomyślnie zjednoczenie Ukrainy z państwem ros., co z kolei stało się przyczyną wojny pols.-ros. ( 1654-56)
Wojska ros. zajęły Smoleńsk, Białoruś, część Litwy z Wilnem.
Wojska kozackie wspierane przez armię ros. otoczyły Lwów, zajęły Lublin i doszły do Wisły.
Polityka wewnętrzna Jana Kazimierza.(1648 – 1668)
Jan Kazimierz jako osobowość był to człowiek słaby i nerwowego charakteru. Ożenił się on z wdową po Władysławie IV Ludwiką Marią Gonzagą. W zasadzie ambicje polityczne przejawiała jego żona, ale już na początku panowania król wplątał się w skandal obyczajowy a mianowicie został posądzony przez podkanclerzego Hieronima Radziejowskiego o uwiedzenie żony w obozie pod Beresteczkiem. W wyniku dalszych kolei losu Rsdziejowskiegoo pozbawiono urzędów i zbiegł on do Szwecji, ale opinia publiczna była po stronie Radziejowskiego. Uważano że krzywda mu się dzieje a monarcha nadużył władzy. W takiej sytuacji doszło do obrad sejmu w styczniu 1652r. Właściwie szlachta jak i dwór nie były zainteresowane w doprowadzeniu obrad tego sejmu do skutku. Jeden z posłów na ten sejm był posł. z powiatu upickiego- Siciński. Był on klientem domu Radziwiłłów, a jednocześnie był on zobowiązany przez swoich wyborców do wymuszenia na sejmie korzystniejszej formy opodatkowania. Ze względu na to, że sejm nawet nie rozpatrzył sprawy posła Sicińskiego, Siciński po raz pierwszy doprowadził do zerwania obrad sejmu poprzez Liberum Veto-1652r. Powstał niebezpieczny precedens, potem trwała praktyka do zrywania obrad sejmowych głosem jednego posła. Jan Kazimierz chciał nieustępliwie wzmocnić władzę monarszą poprzez wpływ na politykę kadrową. Przy nominacji na urzędy Jan Kazimierz domagał się pisemnego zobowiązania do rezygnacji na wypadek utraty łaski królewskiej Doświadczenia Potopu doprowadziły do tego, że w 1658r. szlachta gotowa była do reform usprawniających pracę sejmu poprzez głosowanie większością 2/3 głosów oraz wprowadzenie stałych podatków i utworzenie regularnej armii, ale tutaj znowu dała o sobie znać polityka niewieścia. Siostra M.Ludwiki miała córkę, którą sobie upodobała M. Ludwika. Chciała ją wydać za syna księcia Kondeusza, chciała przy okazji sejmu przepchnąć elekcję vivente rege -za życia króla.
Na projekt elekcji Vivente – Rege oburzyła się szlachta, uznano to za zamach na instytucję wolnej elekcji co więcej byłoby to umocnienie francuskich wpływów w Rzeczpospolitej do czego też nie chcieli dopuścić Hsbsburgowie. Przywódcą opozycji został Jerzy Lubomirski, co więcej nie opłacana armia utworzyła 2 konfederację : Związek Święcony i zw. pobożny. Pustoszyły one kraj domagając się zapłaty za swoje usługi wojenne i konfederacje znajdowały protekcje i poparcie Lubomirskiego. Sejm szlachecki odrzucił projekty reform, ale sąd sejmowy skazał Lubomirskiego na banicję i infamię. To stało się bezpośrednią przyczyną rokoszu w latach 1665-1666 w trakcie którego armia królewska poniosła klęskę w bitwie pod Mątwami, koło Inowrocławia, co ostatecznie pogrzebało projekty reform, tym bardziej, że w 1667r. zmarła Ludwika Maria, a w 1668r. Jan Kazimierz abdykował, zmarł 5 lat później.
