Kwestia narodowa była w różny sposób traktowana w ideologii ruchu robotniczego. Część ideologów udowadniała konieczność odbudowy własnego państwa. Program PPS – Frakcji Rewolucyjnej z marca 1907 r. głosił wyzwolenie Polski spod zaborów, a następnie przetworzenie odrodzonego państwa polskiego we własność państwową. Inny pogląd miała SDKPiL. Uważali oni, iż wszelkie hasła narodowe są sprzeczne zdążeniem proletariatu do wyzwolenia społecznego. Po rewolucji 1905 r. ideologia powstańcza zaczęła zdobywać coraz więcej zwolenników, szczególnie wśród młodzieży. Ośrodkiem ruchu powstańczego stała się Galicja. W ruchu tym można wyróżnić nurty: Pepesowski, „zarzewiacki”, ludowy.
Czołową postacią ruchu powstańczego był Józef Piłsudski, który wyciągając wnioski z doświadczeń rewolucyjnych z 1905-1907 r., postanowił zająć się długofalowym przygotowaniem szeregów powstańczych. Konspiracja w jakiej działał Piłsudski sprawiła, że nie można teraz dokładnie ustalić koncepcji jakimi się kierował. Wśród zwolenników kierunku powstańczego należy wymienić: Szymona Askenazego, Mariana Kukiela, Wacława Tokarza i Eugeniusza Romera. W 1908 r. powstał Związek Walki Czynnej utworzony przez Kazimierza Sosnkowskiego. Narodowa Demokracja, przyjmując ideologię nacjonalistyczną, szybko zdobywała nowych zwolenników wśród burżuazji, ziemiaństwa i drobnomieszczaństwa i była partią jawnie działąjącą we wszystkich zaborach. Początek wieku XIX przyniósł zmiany w ich stosunku do powstania. Roman Dmowski widział drogę do polepszenia bytu narodowego nie w powstaniu, lecz w walce politycznej z zaborcą. Dmowski walkę o niepodległość odrzucał na plan dalszy. W 1909 r. Narodowa Demokracja przyjęła propozycję Dmowskiego, aby w razie wybuchu wojny scalić wszystkie ziemie pod patronatem Rosji.
