Gospodarczo – społeczne problemy świata w drugiej połowie XIX wieku.
Problemy demograficzne
Druga połowa XIX wieku stanowiło okres, w którym przemiany obejmowały wszystkie dziedziny życia i następowały w szybkim tempie. Świat zmieniał się równie szybko pod względem demograficznym. Tylko w ciągu XIX stulecia liczba ludności Ziemi powiększyła się prawie dwukrotnie z 900 milionów do 1600 milionów w 1900 roku. Wzrost liczby ludności dokonywał się nierównomiernie, zarówno w skali krajów, jak i kontynentów. W tym samym czasie liczba ludności w Chinach wzrosła prawdopodobnie o 40 % i wynosiła 475 milionów, a Indii ze 175 do 290 milionów. Eksplozja demograficzna dotyczyła przede wszystkim krajów wysoko uprzemysłowionych na kontynencie europejskim i Stanów Zjednoczonych. Udział Europy w zaludnieniu Ziemi wyniósł w końcu XIX wieku około 24 %. Obok Niemiec i Wielkiej Brytanii, największy przyrost ludności miały Stany Zjednoczone i Japonia.
Stany Zjednoczone wyprzedziły wszystkie wyżej wymienione państwa, gdyż w latach 1801 – 1900 liczba zamieszkałej w nich ludności wzrosła o około 1200 % ( z 6 milionów do 76 milionów ). Przełom wieków XIX i XX określa się nieraz epoką * wielkiego przesiedlenia *, gdyż rocznie emigrowało z Europy do USA 1, 5 miliona osób. Innym kierunkiem migracji była Ameryka Środkowa i Południowa.
Szybko powiększał się odsetek ludności zamieszkującej miasta. Urbanizacja, czyli rozwój miast, spowodowała powstawanie wielkich skupisk ludności – milionowych metropolii. Zaliczały się do nich miasta amerykańskie: Nowy York, Chicago, Filadelfia, a także Londyn, Paryż, Berlin w Europie, czy Tokio i Osaka w Japonii, oraz Moskwa i Petersburg w Rosji.
W miastach poprawiły się warunki zdrowotne, wprowadzono wodociągi i kanalizację. Podniósł się także poziom oświaty zdrowotnej, nastąpił wielki postęp w medycynie, w szczególności w zwalczaniu chorób epidemicznych. Wzrosła średnia długość życia ludzi.
Niebagatelną sprawą był także ilościowy i jakościowy wzrost produkcji żywności. Dzięki wzrostowi hodowli bydła, owiec i trzody chlewnej wzrosła produkcja mięsa. Na początku XX wieku powstały pierwsze wytwórnie konserw. Olbrzymie możliwości produkcji rolnej dawały zagospodarowane obszary Ameryki Północnej i Australii. Rozwój komunikacji i potanienia kosztów transportu przyczyniły się do rozwoju importu zboża na rynek europejski. Konkurencja ta zmusiła rolników w Europie do rozwijania w większym stopniu sadownictwa i warzywnictwa. Ta * zielona rewolucja * była skutkiem wzrastających potrzeb żywnościowych ludności świata.
Po raz pierwszy człowiek na tak wielką skalę ingerować w środowisko naturalne. Początkujący przemysł samochodowy potrzebował kauczuku do produkcji gumowych opon, co przyczyniło się do dewastacji środowiska naturalnego w Kongu Belgijskim. Eksploatowano także w rabunkowy sposób faunę, co doprowadziło do zagłady bizonów, wybitych przez myśliwych zaopatrujących budowniczych linii kolejowych w USA.
Zmiany w przemyśle – industrializacja
Jednak największe zmiany dokonały się w przemyśle. Stawał się on bowiem najważniejszą dziedziną gospodarki. Postępowała industrializacja, czyli rozwój gospodarczy państw w kierunku przemysłowym.
Gospodarcza mapa świata w 1914 roku ukazywała, że najbardziej uprzemysłowionymi obszarami była Ameryka Północna i Europa. Potwierdzały to podstawowe wskaźniki, obejmujące wydobycie węgla, produkcję stali i rozwój komunikacji.
Produkcja stali nie tylko wzrosła, ale także potaniała w rezultacie zastosowania metody przepuszczania powietrza przez ciekłe żelazo ( metoda Bessemera ), a później w następstwie zastosowania pieców podgrzanych gazem, co pozwoliło produkować hartowaną stal ( piece Siemensa ).
Światowa sieć linii kolejowych wzrosła w latach 1879 – 1900 prawie czterokrotnie. Rosja wybudowała kolej transsyberyjską, a USA aż cztery linie łączące Atlantyk z Pacyfikiem. Kolej nie tylko ułatwiała podróżowanie, ale przede wszystkim służyła do przewożenia masowych ładunków.
Przemysł zaczął także produkować towary dotąd nieznane: rowery, samochody, barwniki syntetyczne, maszyny do liczenia i pisania oraz wiele innych. Jeszcze u schyłku XIX wieku powstały i rozwinęły się przemysły naftowy i chemiczny. Zaczęto produkować celuloid i bakelit. Pojawiły się karabiny maszynowe strzelające ogniem ciągłym, pociągi pancerne, stalowe okręty wojenne i łodzie podwodne.
Swoistą dokumentacją stanu rozwoju przemysłowego były wystawy światowe. Poszczególne państwa prezentowały na nich własne osiągnięcia techniczne i ekonomiczne. Pierwsza wystawa zorganizowana w Londynie ( 1851 rok ) miała zademonstrować osiągnięcia techniczne Wielkiej Brytanii jako * fabryki świata *. Odbywała się ona w nowo wzniesionym gmachu, wykonanym prawie w całości ze szkła i żelaza.
Zmiany struktur gospodarczych
Rozwój techniki i zastosowanie wynalazków w procesie produkcji spowodowały, że produkcja stała się masowa i tańsza. Wielkie fabryki przynosiły większe zyski, ale wymagały modernizacji i inwestycji, na które trzeba było dużych nakładów pieniężnych. Banki chętniej pożyczały pieniądze wielkim firmom niż małym. Drobni przedsiębiorcy nie mieli większych szans w konkurencji z wielkimi. Małe przedsiębiorstwa były w trudniejszej sytuacji, niejedno z nich uległo likwidacji lub podporządkowaniu silniejszym na rynku.
Ogólną tendencją, występującą pod koniec stulecia, była koncentracja produkcji przez powstające spółki akcyjne. Niektóre z nich realizowały wszystkie fazy produkcji wytwarzanego przez siebie artykułu, co stanowiło przykład koncentracji pionowej produkcji. Ten rodzaj koncentracji produkcji obejmował cały proces wytwórczy, poczynając od wydobycia rudy żelaza, poprzez huty, stalownie, walcownie, po fabryki wytwarzające produkty finalne. Inne natomiast stosowały koncentrację poziomą produkcji. Występowała ona wówczas, gdy spółka starała się wykupić wszystkie kopalnie lub fabryki na danym obszarze.
Proces koncentracji produkcji obejmował często nowe gałęzie wytwórczości, jak przemysł chemiczny, elektrotechniczny czy górnictwo naftowe. Najczęściej powstawały towarzystwa akcyjne, gdyż stworzenie spółki akcyjnej było najszybszym sposobem pozyskania kapitału dla inwestycji.
Spółki akcyjne obejmowały zarówno produkcję, handel, jak i finanse. Do realizacji wielkich przedsięwzięć zaciągały pożyczki bankowe. Powodowało to określone skutki w postaci wpływania przez banki na kierunki rozwoju przemysłu i handlu. W 1903 roku sześć wielkich banków niemieckich dysponowało aż 751 stanowiskami w radach nadzorczych różnych spółek. Zrastanie się kapitału przemysłowego i bankowego powodowało centralizację kapitałów i powstanie nowej grupy społecznej – oligarchii finansowej, często mającej decydujący wpływ na bieg spraw państwowych.
Koncentracja produkcji zmieniła formy konkurencji. Walka o rynki zbytu stała się bardziej skomplikowana i kosztowna. Dlatego zawierały między sobą porozumienia o różnym zakresie organizacji – od luźnych umów po ścisłe związki. Porozumienia te prowadziły do powstania monopoli w postaci karteli, syndykatów, trustów i koncernów.
Skutki powstawania monopoli były różne. Utrzymywane były wysokie ceny na produkty, co z czasem prowadziło do nadprodukcji towarów oraz kryzysów. W ich następstwie monopole ograniczały produkcję i zwalniały część pracowników. Z czasem okazało się, że zasięg konkurencji między przedsiębiorstwami monopolistycznymi sięgnął skali międzynarodowej.
Ratunkiem przed nadprodukcją we własnym kraju stał się wywóz kapitału na obszary gospodarczo zacofane, gdzie występowała tania siła robocza oraz surowce potrzebne do produkcji. Gdy ropa naftowa stała się niezbędnym surowcem i paliwem rozpoczęło się współzawodnictwo koncernów o roponośne tereny na Bliskim Wschodzie i inne zasobne w surowce terytoria. Pobudki gospodarcze zostały wzmocnione dążeniami politycznymi. Chodziło o rozszerzenie wpływów na inne kontynenty i ich polityczne i gospodarcze i uzależnienie. Często było to uzyskiwanie u miejscowych władców koncesji na eksploatowanie surowców lub pozwolenie na handel. Innym razem było to wymuszanie otwarcia portów dla statków albo budowa dróg i linii kolejowych. Udzielano także pożyczek pod zastaw terytoriów oraz budowę baz wojskowych przy okazji zawierania sojuszy.
Przemiany w życiu ludzi
Przemiany w życiu ludzi dokonały się wyraźnie pod koniec XIX wieku. Najsilniej zaznaczyły się one w urbanistyce i architekturze, a także w obyczajowości. Ponieważ wzrosła rola państwa w kierowaniu życiem obywateli, a ich udział w polityce stał się bardziej różnorodny – rozwijały się służby społeczne oraz administracja państwowa i samorządowa. Te zaś wymagały odpowiednio przygotowanych zawodowo ludzi. Znaczny wpływ na styl życia wywierały warstwy średnie.
Cywilizacja europejska tej doby była podziwiana i naśladowana przez przedstawicieli, głównie elit, ludów i narodów pozaeuropejskich.
Powstały milionowe metropolie – nowe centra światowych finansów, handlu i przemysłu. Stanowiły one pole do realizacji nowych założeń urbanistycznych i architektonicznych. Do miast docierały linie kolejowe, a obok nich powstawały składnice, bocznice kolejowe, dworce, budowano tunele i żelazne mosty. Zaistniała konieczność rozbudowywania nowych arterii komunikacyjnych.
Dzieło przebudowy Paryża zlecił Napoleon III, a podjął się jego realizacji prefekt departamentu Sekwany Jerzy Haussmann ( w latach 1853 – 1869 ), wytyczając nowe aleje i bulwary. Podobnej modernizacji ulegały inne miasta europejskie –Wiedeń, Madryt, Barcelona, Bruksela, Budapeszt.
Budowano wspaniałe gmachy parlamentów, rządów oraz sądów. Wyodrębniano dzielnice finansowe – z bankami i giełdami oraz handlowe – z halami targowymi. W innych miejscach wznoszono wspaniałe biblioteki, opery i sale koncertowe. Powstawały muzea, a także kliniki i szpitale. Ulice upiększały fontanny i pomniki.
Rytm życia codziennego wyznaczały praca i rozrywka. Liczne sklepy i magazyny oraz powstające domy towarowe uzupełniały miejski krajobraz. Podobnie jak pałace, wille i rezydencje, które należały do fabrykantów i bankierów, a także starej arystokracji i elit władzy. W cia
snych pomieszczeniach wielopiętrowych kamienic czynszowych żyli robotnicy, a na przedmieściach w barakach – w najprymitywniejszych warunkach – biedota.
Udział w premierach oper i operetek, nowych koncertów i symfonii był udziałem uprzywilejowanych. Upowszechniła się turystyka, przy czym chętnie wojażowano do Szwajcarii, Włoch i Grecji oraz do słynnych kurortów, na przykład Ems. Licznie pielgrzymowano do Rzymu oraz miejsc znanych z cudów, jak Lourdes. W życiu religijnym pojawiły się liczne sekty protestanckie, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, jak: baptyści, metodyści, kwakrzy i mormoni.
Na przełomie XIX i XX wieku wyraźnie polepszyły się warunki życia ludzkiego w Europie i Ameryce Północnej.
Przemiany w życiu politycznym państw europejskich i USA u schyłku XIX wieku.
Upowszechnianie się rządów parlamentarnych
Jedną z najważniejszych tendencji występujących w dziewiętnastowiecznej Europie było coraz powszechniejsze uczestnictwo obywateli w życiu państwowym i publicznym. Coraz więcej ludzi umiało czytać i pisać oraz wykazywało zainteresowanie wydarzeniami politycznymi. Rozwinęło się dziennikarstwo i powstały specjalne agencje prasowe, zbierające wiadomości z różnych części kuli ziemskiej.
Powołane zostały do życia agencje informacyjne, jak francuska Charlesa Havasa w 1832 roku, niemiecka Wolffa w 1849 roku i angielska Paula Reutera w 1851 roku. Wynalezienie telegrafu umożliwiło szybszy obieg informacji.
Jednocześnie życie polityczne stało się bardziej dynamiczne. Działalność związków zawodowych, partii, stowarzyszeń i organizacji spowodowała, że oraz tego życia był barwniejszy, ale jednocześnie skomplikowany w swych przejawach. Szerokie kręgi społeczne absorbowały nowe problemy: walka o prawa publiczne i poprawienie warunków bytowych. Narastanie sprzeczności między państwami europejskimi potęgowały konflikty o charakterze imperialnym, wywołane ekspansją tych państw na inne kontynenty. Jednocześnie rozpowszechniały się nowe ideologie, bazujące na dążeniach nacjonalistycznych, a nawet szowinistycznych. Silne były ruchy narodowe, na przykład Serbów, Chorwatów w monarchii austro – węgierskiej.
Upowszechnianie się idei liberalnych i demokratycznych w połowie XIX wieku przyspieszyło upadek absolutyzmu w Europie. W swej pełnej formie rządy absolutne przetrwały do początku XX wieku w Rosji. W większości krajów europejskich, mimo oporu konserwatystów, umocniły się zmodernizowane formy prawnoustrojowe. Porządek prawny starano się uformować na fundamentalnych zasadach ustrojowych, w imię których walczyła burżuazja we Francji podczas Wielkiej Rewolucji: poszanowania praw obywatelskich, suwerenności ludu, trójpodziału władzy oraz konstytucjonalizmu.
Wyrazem dążeń tej nowej siły społecznej, która przejęła władzę, było ujęcie najważniejszych aspektów ustroju państwowego w ramy konstytucjonalne. Wprawdzie w dobie Wiosny Ludów, pojawiły się konstytucje oktrojowane, czyli nadane przez monarchów, na przykład w Prusach, Austrii, ale wraz ze wzrostem znaczenia władzy ustawodawczej parlamenty przejęły stanowienie praw konstytucyjnych.
W XIX wieku występowały głównie dwie formy ustrojowe: monarchia konstytucyjna – i znacznie rzadziej – republika.
W ciągu tego wieku szczególnie długą drogę przemian ustrojowych przeszła Francja.
Państwo to w latach 1814 – 1830 powróciło do ustroju monarchii absolutnej ( restauracja Burbonów ), w latach 1830 – 1848 funkcjonowało jako monarchia konstytucyjna ( monarchia lipcowa ), następnie krótko była republiką prezydencką ( 1848 – 1852 ). Po zamachu Napoleona Bonapartego we Francji nastąpił okres cesarstwa plebiscytarnego ( 1852 – 1870 ), zaś po epizodzie dyktatury proletariatu trwającym 72 dni ( Komuna Paryska ), ostatecznie ugruntowały się rządy republikańskie ( III Republika trwała od 1870/ 1875 do 1940/ 1946 roku ).
Według uchwalonej w 1875 roku konstytucji Francja była republiką, w której władza ustawodawcza należała do Izby Deputowanych i Senatu. Gdy wybierano prezydenta, obie izby łączyły się w Zgromadzenie Narodowe. Prezydent był wybierany na siedem lat przez tajne głosowanie. Początkowo to on przewodniczył rządowi, później rolę tą przejął premier. Do prezydenta należało także mianowanie ministrów. Ustrój III Republiki stał się modelem dla rozwijających się na terenie Europy i poza nią demokracji parlamentarnych.
Inną formę rządów stanowiła republika prezydencka, ukształtowana w Stanach Zjednoczonych. Prezydent był głową państwa i zarazem szefem rządu. Do jego uprawnień należało powoływanie i odwoływanie ministrów. Rząd nie był zależny od Kongresu, czyli władzy ustawodawczej, lecz od prezydenta.
Anglia, kolebka europejskiego parlamentaryzmu, była monarchią konstytucyjną od XVIII wieku, chociaż nie miała konstytucji spisanej w jednym dokumencie. Była także monarchią parlamentarną, ponieważ faktyczna władza należała do parlamentu – Izby Gmin. Z czasem nastąpiło ograniczenie uprawnień monarchy na rzecz gabinetu ministrów, który odpowiadał za prowadzenie bieżących spraw państwa. Ministrowie rekrutowali się spośród stronnictwa, które wygrało wybory. Wykształcił się zwyczaj, że gabinet ministrów podawał się do dymisji z chwilą utraty poparcia w parlamencie ( tak zwane wotum nieufności ). Przyjęcie zasady konstytucyjnej odpowiedzialności rządu przed parlamentem spowodowało konieczność kontrasygnowania przez właściwego ministra aktów prawnych, które wychodziły z kancelarii królewskiej.
Jeszcze inna drogę przeobrażeń ustrojowych przeszła w XIX wieku Austria. Po kryzysie monarchii absolutnej ( do 1848 roku ) i po krótkim okresie monarchii konstytucyjnej ( patent marcowy z 1849 roku ) Austria powróciła na 10 lat do absolutyzmu. Dopiero klęska pod Sadową załamała całkowicie absolutne rządy habsburskiej. Rok 1867 stał się przełomową datą w dziejach państwa habsburskiego. Doszło wówczas do ugody Austrii z Węgrami, zatwierdzonej przez cesarza, który w grudniu 1867 roku koronował się na króla węgierskiego. Uchwalona przez parlament ( Radę Państwa ) Konstytucja grudniowa z 1867 roku wprowadziła dualistyczną monarchię konstytucyjną Austro – Węgry.
Konstytucja grudniowa obowiązywała w Austro – Węgrzech do 1918 roku. Władzę wykonawczą w państwie sprawował cesarz, mianujący ministrów. Za naruszenie prawa ministrowie byli pociągani do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Państwa. Dualizm państwa wyrażał się w posiadaniu przez Austrię i Węgry odrębnych rządów i odrębnych parlamentów oraz tak zwanych statutów krajowych. Wspólny natomiast był monarcha, wspólne: polityka zagraniczna, armia i budżet. Węgry i Austria pozostawały w unii personalnej do 1918 roku. Władza ustawodawcza należała do dwuizbowego parlamentu, zwanego Radą Państwa. Składała się ona z izby wyższej – Izby Panów ( członkowie dziedziczni lub dożywotnio mianowani przez cesarza ) i niższej – Izby Posłów, której członkowie pochodzili z wyborów. Od 1873 roku wybory do Izby Posłów były bezpośrednie.
W wielu krajach europejskich parlamenty umocniły swe znaczenie. Wzrosła także rola prawa stanowionego przez parlamenty. Jednocześnie uległy rozszerzeniu uprawnienia władzy ustawodawczej. Prócz stanowienia prawa przez uchwalanie ustaw i podejmowanie uchwał, do parlamentu należało zatwierdzenie budżetu, uchwalanie podatków, oraz kontrola rządu.
Przeważały parlamenty dwuizbowe, przy czym zasada reprezentacji dotyczyła głównie izby niższej, tworzonej w drodze wyborów. Izba wyższa – Senat we Francji, USA, Izba Lordów w Anglii, czy Izba Panów w Austrii – grupowały z reguły przedstawicieli arystokracji mianowanych przez monarchę. Natomiast w USA do Senatu wchodzili przedstawiciele poszczególnych stanów, po obu z każdego.
W okresie dochodzenia do władzy burżuazja zabiegała o szersze prawa polityczne. Jednak, gdy rządy znalazły się w jej rękach, czynne i bierne prawo wyborcze obejmowało nadal niezbyt liczną grupę obywateli. Utrzymywany był bowiem cenzus majątkowy i cenzus wieku. W Anglii w latach osiemdziesiątych prawa wyborcze posiadali tylko właściciele nieruchomości. We Francji bierne prawo wyborcze przysługiwało osobom, które ukończyły – według konstytucji z 1875 roku – 40 lat.
Rozbudowa instytucji demokratycznych wpływała na kształt sądownictwa. Sądy działały jako organy niezawisłe od woli władcy, rządu i innych organów władzy w państwie.
W Niemczech, Austrii i Francji, a także w innych krajach ujednolicono prawo sądowe i sadzono na podstawie kodeksów karnych, cywilnych i handlowych. Rozprawy przed sądami były jawne, a oskarżony miał prawo do obrony. W ustawodawstwie niemieckim pojawiły się akty prawne wprowadzające system przymusowych ubezpieczeń społecznych, obciążających pracodawców. Zapewniało to robotnikom minimum egzystencji na wypadek niezdolności do pracy.
Pod naciskiem masowych ruchów społecznych, jak czartyzm, działalność związków zawodowych i partii politycznych, władze państwowe podejmowały decyzje o rozszerzeniu praw wyborczych. Największe zmiany w tym zakresie dokonały się w Anglii, u schyłku doby wiktoriańskiej.
Reformy polegały na obniżeniu cenzusu majątkowego i poszerzeniu kręgu osób posiadających czynne prawo wyborcze. Ustalono także jednomandatowe okręgi wyborcze, co spowodowało, że około 40 % Anglików uzyskało prawa wyborcze.
W czasie panowania królowej Wiktorii ( 1838 – 1901 ), które było najdłuższym panowaniem w dziejach Anglii, nastąpił ogromny rozwój przemysłu oraz wzrost zamożności społeczeństwa. W epoce wiktoriańskiej dokonano reformy sądownictwa, przeprowadzono reformy parlamentarne oraz kolejno w latach 1867, 1872, 1884/ 1885 zreformowano prawo wyborcze. Uznano także, że prawa wyborcze są prawem podmiotowym obywateli.
U schyłku stulecia w krajach europejskich zaczęto wprowadzać czteroprzymiotnikowe ordynacje wyborcze. Obejmowały one zasady: równości, powszechności, tajności i bezpośredniości. Ordynacje te nie występowały powszechnie: na przykład w Anglii w 1918 roku występował system wyborów trzyprzymiotnikowych: powszechnych, tajnych, bezpośrednich. Mimo rozszerzenia praw wyborczych uboższe kręgi społeczeństwa, a także kobiety, nadal nie m
iały swojej reprezentacji w parlamencie.
Najostrzej kobiety wystąpiły w obronie swych praw w Wielkiej Brytanii i USA. Były to tak zwane sufrażystki, czyli bojowniczki o prawa wyborcze i równouprawnienie kobiet. Gdy zawiodły konstytucyjne sposoby walki, sufrażystki posunęły się w obronie swych praw nawet do gwałtownych wystąpień w miejscach publicznych. Pełne prawa wyborcze kobiety uzyskały na przykład w USA dopiero w 1920 roku, w Anglii w 1928 roku.
Kwestia narodowa w Europie
Jeśli pod pojęciem naród rozumiemy poczucie bliskości obyczajów, historii, języka, to proces formowania się trwałej wspólnoty ludzi, sięga głębokiego średniowiecza. W dziewiętnastowiecznej Europie większość narodów dysponowała własnym terytorium państwowym. Obok państw w zasadzie jednonarodowych, jak na przykład Francja, Włochy, istniały takie kraje, które miały charakter wielonarodowy, gdzie kwestia narodowa bezpośrednio rzutowała na stan stosunków wewnętrznych oraz kształt polityki zagranicznej ich rządów. Car rosyjski podporządkował sobie Polaków, Finów, Estończyków, Łotyszów, Białorusinów, Litwinów, Ukraińców, Gruzinów oraz wiele narodów Azji. W odniesieniu do mniejszości narodowych carat prowadził politykę rusyfikowania. W Austro – Węgrzech do narodów uciskanych należeli Słowacy, Węgrzy, Polacy, Czesi, Serbowie I Rumuni. Turcja nadal panowała nad częścią Półwyspu Bałkańskiego, gdzie pomieszanie ludności ( Bułgarów, Albańczyków, Greków, Macedończyków ) tworzyło stan konfliktu, grożący wybuchem. Konfliktom narodowościowym towarzyszyły nędza i zacofanie gospodarcze, które dodatkowo zaogniały różnice religijne między katolikami i prawosławnymi oraz muzułmanami.
Poważną siłą sprawczą w dziejach Europy stawał się nacjonalizm – ideologia zakładająca nadrzędność interesów własnego narodu. Z ideologii tej wynikało zatem uznanie własnego narodu za najwyższą wartość, co pociągało za sobą traktowanie innych narodów za gorsze czy mniej wartościowe. Wśród nacjonalizmów pojawiły się takie, które były nacjonalizmami narodów panujących oraz nacjonalizmy narodów uciskanych, bądź walczących o własne wyzwolenie.
Nacjonalizm to nie tylko ideologia, ale również postawa społeczno – polityczna jednostek czy grup społecznych. Dla nacjonalisty interes narodowy jest nadrzędny nad interesami jednostki. Naród zaś jest całością, która w imię tej idei powinna solidarnie szukać rozwiązania sporów wewnątrz narodowej wspólnoty ( tak zwany solidaryzm ).
Nic nie wywoływało tyle trudności w stosunkach między mocarstwami dziewiętnastowiecznej Europy, co rozruchy i powstania narodowe. Jako element destabilizacyjny, utrudniający zachowanie równowagi sił, nacjonalizm stanowił czynnik potężniejszy nawet od uprzemysłowienia. Tak było w stuleciu XIX, a wiek XX, kiedy ruchy narodowe pojawiły się na całym świecie dostarczył jeszcze jaskrawszych dowodów prawdziwie rewolucyjnej potęgi nacjonalizmu.
Bardziej agresywną w swoich dążeniach nacjonalistycznych ideologią, gdyż prowadzącą do dyskryminacji był szowinizm. Charakteryzuje go pogarda i nienawiść do innych narodów. Przejawy szowinistycznych dążeń występowały w działalności niektórych związków oraz prawicowych partii. Zachęcały one do fizycznej rozprawy z mniejszościami narodowymi, na przykład z Żydami.
We Francji, gdzie prawicowe i nacjonalistyczne siły polityczne postrzegały mniejszość żydowską w kategoriach zagrożenia dla bytu państwa jego gospodarki i kultury, szczególnie głośna stała się sprawa Dreyfusa.
Alfred Dreyfus – z pochodzenia Żyd, oficer w sztabie generalnym armii francuskiej w 1894 roku został oskarżony o szpiegostwo na rzecz Niemiec, po czym go zdegradowano i uwięziono. Wkrótce okazało się, że dowody oskarżenia zostały spreparowane, a Dreyfus jest niewinny. Jednak 10 lat musiał on czekać na pełną rehabilitację. Tak zwana sprawa Dreyfusa stała się pretekstem do prowadzenia zaciętej walki politycznej między prawicą a lewicą i pośrednio przyczyniła się do utworzenia we Francji pierwszego rządu socjalistycznego.
Niejako reakcją na występujący w niektórych krajach antysemityzm była nacjonalistyczna ideologia, a zarazem burżuazyjny ruch żydowski – syjonizm. Twórcą tego nacjonalistycznego ruchu był Teodor Herzl. Celem syjonizmu było skupienie rozproszonego narodu żydowskiego w Palestynie – biblijnej ziemi przodków. Program walki Żydów o własne państwo przyjął zwołany w 1897 roku w Bazylei I Kongres Syjonistyczny. Konsekwencją tej działalności był napływ żydowskich osadników w początkach XX wieku.
Na gruncie europejskim, kilkanaście lat po zjednoczeniu Niemiec narodziła się w tym państwie ideologia nacjonalistyczna – pangermanizm. Wzywała ona ludy germańskie, czyli Niemców, Austriaków, Skandynawów i Szwajcarów do zespolenia. Pangermanizm stał się ideologicznym fundamentem dla imperialnej polityki niemieckiej. Jej wyrazicielem stał się Związek Wszechniemiecki, założony w 1891 roku.
Związek Wszechniemiecki był nacjonalistyczną organizacją, która zyskała poparcie części inteligencji, kół wojskowych i przemysłowych między innymi Kandorfa, Thyssena, Kruppa – zainteresowanych niemiecką ekspansją kolonialną. Na przełomie XIX i XX wieku Związek Wszechniemiecki liczył ponad 20 tysięcy członków, a swą działalność rozciągał na te obszary, także pozaeuropejskie, na których w większych skupiskach żyli Niemcy. Plany polityczne związku sięgały podziału i rozbicia. Ideolog i przewodniczący Związku Wszechniemieckiego Ernest Hasse w książce polityka niemiecka z 1905 roku wprowadził pojęcia: Niemców jako narodu panów, helotów – Europejczyków obcego plemienia, a więc Polaków, Czechów, Żydów, Włochów itd. Dalej pisał, że trzeba być również konsekwentnym i nie przyznawać obcoplemieńcom tych samych praw politycznych i gospodarczym co Niemcom. Wreszcie obcoplemieńcom nie wolno byłoby – według Hassego – mieszać się z ludnością niemiecką, bo to psuje niemiecką rasę.
Pangermanizm stanowił odłam nacjonalizmu, który otwarcie głosił program podboju innych narodów i ich ziem.
Natomiast wśród Słowian uformował się panslawizm – ruch ideowy o zabarwieniu politycznym, który stawiał sobie za cel zjednoczenie Słowian. W połowie XIX wieku przyjął on formę ruchu literacko – politycznego, postulującego program federacji Słowian, ale bez udziału Rosji.
Ideolog panslawizmu – carski minister oświaty Michał Pogodin wysunął trójjedyną formułę prawosławie, samodzierżawie ludowość. To prawosławna Rosja przewodzi narodom słowiańskim, a jej posłannictwem jest zjednoczenie Słowian i stworzenie Wielkiego Związku Wszechsłowiańskiego. Dla rosyjskich panslawistów Polacy byli zdrajcami sprawy słowiańskiej, jako wyznawcy katolicyzmu i buntownicy powstający przeciwko władzy prawosławnego cara.
W drugiej połowie XIX wieku panslawizm stał się zorganizowanym ruchem popieranym przez carat rosyjski.
Ruchy nacjonalistyczne wystąpiły również w Hiszpanii ( Baskowie ) i Wielkiej Brytanii. Gdy w 1801 roku parlament angielski podjął uchwałę o przyłączeniu katolickiej Irlandii do Wielkiej Brytanii, powstał konflikt religijno – narodowościowy. Szczególnie ostry był jego przebieg na obszarze Irlandii Północnej ( Ulster ). Katoliccy Irlandczycy domagali się autonomii, czemu sprzeciwiała się ludność protestancka, zamieszkująca Irlandię Północną.
Mieszkańcy Ulsteru byli w części katolikami i w części protestantami. Przywódcy protestanccy nie chcieli dopuścić, by Irlandia znalazła się pod rządami katolickiej większości w razie wywalczenia przez Irlandczyków autonomii. Konflikt o podłożu religijnym zaostrzyła polityka ekonomiczna rządu brytyjskiego. W latach 1841 – 1861 na skutek nędzy, a nawet śmierci głodowej i emigracji liczba Irlandczyków spadła z 8 do 5, 8 milionów. Rząd popierał akcję rugowania dzierżawców irlandzkich z ziemi, opowiadając się po stronie wielkich posiadaczy, w większości Anglików.
Niektóre kwestie narodowościowe, jak konflikt irlandzki czy bałkański, nie zostały rozwiązane.
Państwo a Kościół u schyłku XIX wieku
W drugiej połowie stulecia Kościół katolicki zmuszony był do ustosunkowania się do pewnych kwestii politycznych i społecznych. W szczególności chodziło o określenie stanowiska Kościoła wobec własności, a także kapitalizmu i socjalizmu. Rosnący wpływ na robotników marksizmu, ideologii zmierzającej do likwidacji własności prywatnej niepokoiły, podobnie jak groźba rewolucji społecznej.
Kościół katolicki, którego zwierzchnikiem został w 1878 roku papież Leon XIII, przezywał okres modernizowania swojego stosunku do świata i jego problemów. Wyraźnym tego przejawem była encyklika Rerum novarum ( Rzeczy nowych … ) z 1891 roku. Stanowiła ona fundament katolickiej doktryny społecznej. Papież zawarł w niej ocenę istniejącego systemu gospodarczego oraz potępił socjalizm. Leon XIII dowodził w encyklice, że socjalizm podkopuje prawowitą władzę i propaguje ateizm. Tymczasem można – według papieża – wprowadzić zasadnicze reformy społeczne bez porzucania religii, a poprzez odwołanie się do chrześcijańskich wartości oraz solidarności robotników i pracodawców.
Społeczna doktryna Kościoła wyrażała się w nawoływaniu klas rządzących, do * sprawiedliwego postępowania *, to jest zgodnie z duchem chrześcijańskim, do rezygnacji z części przywilejów na rzecz ludu. W takim państwie, w którym system gospodarowania zostanie * oczyszczony z nadużyć *, będzie panował – według encykliki – pokój społeczny.
Zachęta do pokojowego współdziałania kapitału i pracy wynikała z konstatacji, że należy pogodzić się ze swą kondycją ludzką, gdyż usunąć ze świata nierówności społeczne jest rzeczą niemożliwą. Stąd wynikało wezwanie do solidaryzmu społecznego, głoszącego naturalną wspólnotę interesów różnych grup w państwie.
* Im więcej zrobi się przy pomocy prawa państwowego dla dobra mas robotniczych, tym mniejsza będzie potrzeba wprowadzenia specjalnych środków dla poprawy ich doli *.
Papież Leon XIII
Uformowanie się masowych partii robotniczych.
Wraz z umocnieniem się roli parlamentu, wyłanianego poprzez wybory, wzrosło znaczenie partii politycznych, które stawały się organizacjami masowymi. Wzrosła ich rola w życiu publicznym, integrowały one bowiem grupy członków i sympatyków wokół określonych
celów i interesów. Miały wpływ na kształtowanie opinii publicznej. Przede wszystkim partie rywalizowały w walce o rządy w państwie.
W tym celu dla uzyskania większości parlamentarnej tworzyły one koalicje, zdolne do zapewnienia sobie w miarę stabilnej podstawy do sprawowania władzy.
Tempo przeobrażeń gospodarczych i wywołany nim wzrost liczby robotników i wywołany nim wzrost liczby robotników stworzyły warunki do powstania nowych partii robotniczych. Znaczny wpływ na program i cele działania tychże partii uzyskał socjalizm i doktryna marksistowska.
Po upadku Komuny Paryskiej i zaostrzeniu represji wobec działaczy I Międzynarodówki, stowarzyszenie to w latach siedemdziesiątych przestało funkcjonować. Europejski ruch robotniczy był wówczas rozbity. Wprawdzie rozwijały się szczególnie intensywnie związki zawodowe i powstały pierwsze partie socjalistyczne, ale dopiero w 1889 roku powołano do życia II Międzynarodówkę. Powstała ona w setną rocznicę Rewolucji Francuskiej. Na jej zjazd w Paryżu przybyli delegaci z Belgii, Włoch, Rosji i przede wszystkim z Anglii i Francji. II Międzynarodówka uchwaliła, że dzień 1 maja będzie obchodzony jako robotnicze święto, a czerwony sztandar stanie się symbolem ruchu socjalistycznego.
Najszybciej ukształtowała się jako partia masowa, socjaldemokracja niemiecka. Miała silną pozycję na scenie politycznej w Niemczech. Socjaldemokratyczna Partia Niemiec na zjeździe w Erfurcie w 1891 roku przyjęła marksistowski program działania. Poprzez masowe demonstracje i strajki oraz udział w wyborach do Reichstagu, SPD wymogła na pracodawcach wiele ustępstw. Najważniejsze z nich dotyczyły skrócenia czasu pracy, lepszych zarobków i ustawodawstwa socjalnego, dość korzystnego dla robotników.
Sukcesy w wyborach do parlamentu i liczące się ustępstwa liberalnych polityków wobec ruchu robotniczego w Niemczech zaważyły na jego doktrynie. W SPD silne wpływy uzyskał rewizjonizm, głoszony przez Edwarda Bernsteina i Augusta Bebla. Odrzucili oni tezy Marksa o rewolucyjnej drodze obalenia kapitalizmu i o konieczności ustanowienia dyktatury proletariatu. Rola partii robotniczej miała polegać na wymuszaniu ustępstw drogą parlamentarną.
Fragment programu Socjaldemokratycznej Partii Niemiec z 1891 roku.
* ( … ) 1. Powszechne, tajne, równe, bezpośrednie prawo wyborcze i głosowanie obywateli Rzeszy powyżej 20 roku życia.
2. Bezpośrednie prawodawstwo przez lud, inicjatywa ludu i referendum. Samorząd w Rzeszy, w państwach, prowincjach i gminach. Wybór urzędników ( … )
3. Wychowanie do powszechnej służby wojskowej. Wojsko ludowe w miejsce stałej armii. Decyzja co do wojny przez przedstawicielstwo narodowe. Załatwianie sporów międzynarodowych na drodze rozjemstwa.
4. Zniesienie praw, które ograniczają swobodę opinii, zgromadzeń, związków.
5. Zniesienie praw, które krzywdzą kobiety w prawie publicznym i prywatnym stosunku do mężczyzny.
6. Ogłoszenie religii za sprawę prywatną. Zniesienie subsydiów dla kościoła z funduszów publicznych ( … )
7. Świecka szkoła. Obowiązek szkolny. Bezpłatne nauczanie ( … ).
8. Bezpłatny wymiar sprawiedliwości, pomoc adwokata. Wybór sędziów. Sądy przysięgłych w sprawach karnych.
9. Bezpłatna pomoc lekarska, położnicza i lekarska. Bezpłatne pogrzeby.
10. Postępowy podatek dochodowy i majątkowy dla pokrycia wszystkich wydatków ( … ) *.
Inaczej przedstawiała się sytuacja we Francji. Przegrana komunardów w 1871 roku zaważyła na pozycji całego ruchu robotniczego. Uległ on osłabieniu na skutek ostrych represji oraz dość wyraźnemu rozczłonkowaniu.
Partią o programie marksistowskim była założona w 1879 roku na kongresie w Marsylii Francuska Partia Robotnicza. Przewodzili jej Juliusz Guesde i Paweł Lafargue. Liczącym się kierunkiem był possybilizm, zwany polityką możliwości, stawiający przed robotnikami cele możliwe do osiągnięcia poprzez legalną działalność partyjną. Był przeciwny rewolucyjnym metodom walki. Trzeci kierunek, anarchosyndykalizm wywarł wpływ na francuski ruch związkowy, który w 1895 roku zjednoczył się w jedną organizację – Powszechną Konfederację Pracy ( CGT ).
Zjednoczenie francuskiego ruchu robotniczego stało się możliwe dopiero na początku XX wieku. Było to zasługą socjalisty i demokraty wierzącego w sens w sens konstytucyjnych działań partii robotniczych – Jana Jauresa.
W Wielkiej Brytanii przez długi czas związki zawodowe miały przewagę nad ruchem politycznym. Istniejące związki zawodowe zasilili robotnicy niewykwalifikowani, dotychczas do związków nie dopuszczani. To zadecydowało, że na początku XX wieku angielskie związki były najsilniejszą organizacją na świecie, gdyż liczyły około 5 milionów członków. Ich program uległ radykalizacji ( postulat nacjonalizacji ziemi i narzędzi pracy ), dlatego nazywane były nowymi związkami.
Dopiero na początku XX wieku robotnicy angielscy utworzyli własną partię polityczną, która w 1906 roku przyjęła nazwę Partii Pracy. Zmierzała ona do zdobycia mandatów w Izbie Gmin. Partia Pracy szybko stała się organizacją masową, stawiającą sobie za cel poprawę położenia robotników.
Podobnie jak w Anglii również w USA ruch związkowy był pierwszą formą organizowania się środowiska robotniczego. Trzeba zaznaczyć, że wpływy związków były dość słabe i dopiero strajki lat osiemdziesiątych zmieniły ten stan rzeczy. Ponadto warunki pracy i bytowania były w USA lepsze niż w Europie. Brakowało tam bowiem robotników do pracy w rozwijającym się przemyśle. Wielonarodowościowy skład tej grupy społecznej powodował występowanie antagonizmów między imigrantami, co skutecznie pacyfikowało nastroje radykalne.
Sytuacja społeczna zmieniła się w drugiej połowie lat osiemdziesiątych, kiedy to przetoczyła się fala strajków i demonstracji pod hasłem wprowadzenia ośmiogodzinnego dnia pracy. Podczas demonstracji 1 maja 1886 roku zorganizowanej w Chicago przez robotniczy związek pod nazwą Zakon Rycerzy Pracy, doszło do krwawych rozruchów. W ich następstwie czterech organizatorów strajku skazano na śmierć. Dla upamiętnienia tych wydarzeń II Międzynarodówka w 1889 roku ogłosiła dzień 1 maja międzynarodowym dniem pracy.
Od 1881 roku działała w USA także federacja związków zawodowych, z której po rozłamie wyodrębniła się Amerykańska Federacja Pracy ( w 1886 roku ). Skupiała robotników wykwalifikowanych i reprezentowała ich interesy. Ruch związkowy w USA przybrał większe rozmiary dopiero w latach 1905 – 1912, gdy robotnicy w toku walki strajkowej uzyskali prawo do ubezpieczeń i skrócenie dnia pracy, zakładając nowe związki – konkurencyjne do prorządowej Amerykańskiej Federacji Pracy.
W odmiennych warunkach formował się ruch robotniczy w Rosji, gdzie nie mógł działać legalne. Pod wpływem anarchizmu, jedna z organizacji – Wola Ludu ( Narodnaja Wola ) – przyjęła taktykę zamachów terrorystycznych, które miały obalić reżim carski poprzez osłabienie aparatu państwowego.
W 1881 roku w wyniku dziesiątego zamachu zginął z ręki Polaka Ignacego Hryniewieckiego car Aleksander II. Również na Aleksandra III był przygotowany zamach w 1887 roku, w którym brali udział między innymi bracia Józef i Bronisław Piłsudscy, ukarani zesłaniem na Syberię.
Organizacją o marksistowskim rodowodzie było powstałe na emigracji w Genewie Wyzwolenie Pracy, założone w 1883 roku przez Jerzego Plechanowa. Propagowało ono socjalizm wśród grupek rewolucyjnej młodzieży w Rosji, szczególnie w Petersburgu. W 1895 roku kółka rewolucyjne połączyły się w nową organizację pod nazwą Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej. Jej działaczem był Włodzimierz Lenin. Organizacja ta była niezbyt liczna.
Włodzimierz Lenin był bratem Aleksandra, członka Woli Ludu, skazanego na śmierć za przeprowadzenie zamachu na cara Aleksandra III. Lenin działał konspiracyjnie w Petersburgu w latach 1893 – 1895, za co został skazany na trzy lata zesłania, potem udał się na emigrację. Gdy w 1905 roku wybuchła rewolucja, powrócił do kraju.
Stanowiła pewien etap na drodze tworzenia socjaldemokracji rosyjskiej, bazującej na doktrynie marksistowskiej. W 1898 roku na tajnym zjeździe w Mińsku powstała Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji ( SDPRR ). Na jej dalszych losach zaważył Lenin. Sformułował on tezy dotyczące zasad działania partii, którą nazwał partią * nowego typu *. Jej członkowie mieli podporządkować się dyscyplinie partyjnej, opłacać składki, uczestniczyć w działalności i przestrzegać programu.
Nie wszyscy członkowie organizacji podporządkowali się zaleceniom, co doprowadziło do rozłamu na drugim zjeździe SDPRR w Londynie w 1903 roku. Poparcie większości delegatów zdobyli zwolennicy Lenina, stąd przyjęło nazywać się ich bolszewikami. Przeciwnicy rewolucyjnego programu Lenina stanowili mniejszość, zyskali więc określenie mienszewików. Socjaldemokracja rosyjska podzieliła się w ten sposób na dwa nurty: rewolucyjny i reformistyczny, zakładający stopniowe, ewolucyjne przerastanie kapitalizmu w socjalizm.
W rosnącym w siłę ruchu robotniczym w Europie, grupującym obok partii, związki zawodowe, kluby i spółdzielnie, dość szybko doszło do rozłamu. Jedni – rewolucjoniści – sądzili, że niemożliwy jest jakikolwiek kompromis z burżuazją. Uzasadniali swe stanowisko tym, że dopóki będzie istnieć kapitalistyczna własność, dopóty będzie wyzyskiwany robotnik. Dlatego robotnicy powinni solidaryzować się ponad granicami ( Proletariusze wszystkich krajów łączcie się ) i wkroczyć na drogę rewolucji. W następstwie rewolucji miało zostać ustanowione własne, robotnicze państwo – dyktatura proletariatu. Rewolucjoniści byli zwolennikami zniesienia narodowych podziałów, co określali internacjonalizmem. Lenin potępiał wojny do czasu zdobycia władzy przez jego partie. Później sam ustalał, które wojny są * sprawiedliwe *, a które nie.
Znaczne wpływy w II Międzynarodówce uzyskali reformiści, oskarżani przez przywódcę rewolucjonistów Lenina o oportunizm, czyli zdradę sprawy robotniczej dla doraźnych celów ( mandatów poselskich, udziału w rządzie itd. ). Reformiści nie chcieli obalenia ustroju kapitalistycznego, ale jego ewolucyjnego zreformowania z zastosowaniem legalnych form walki politycznej, to jest walki wyborczej i parlamentarnej.
Rewizjoniści odrzucali tezy Marksa o rewolucji i dyktaturze proletariatu. Głosili oni konieczność rewizji założeń ideowych i doktrynalnych marksizmu. Rewizjonizm był popularny, gdyż nie wymagał wyzbycia się lojalności narodowej, co w obliczu ostrych konfliktów politycznych w Europie i zbliżającej się wojny było bardzo istotne. Wprawdzie II Międzynarodówka na kongresie w Bazylei potępiła wojnę jako środek rozstrzygania sporów, ale jej uchwały realizowały partie robotnicze. A część partii robotniczych przychyliła się do polityki kolonialnej swych rządów i stanęła na gruncie * socjalizmu ewolucyjnego *, część nawet – jak w Niemczech – poparła zbrojenia. Od dawna rozbita II Międzynarodówka pod ciężarem wydarzeń, które wywołały I wojnę światową rozpadła się.
Ekspansja kolonialna państw europejskich
Przyczyny i skutki ekspansji kolonialnej państw europejskich
W XIX wieku nastąpiły dość istotne zmiany w zamorskiej polityce państw europejskich. Po pierwsze, uległo przyspieszeniu tempo ekspansji na inne kontynenty. Po drugie, przemysł europejski potrzebował nowych rynków zbytu oraz niektórych surowców, na przykład bawełny. Zmienił się także charakter tej ekspansji. Państwa kapitalistyczne prowadziły bowiem politykę imperialną, czyli politykę zmierzającą do gospodarczego oraz polityczno – militarnego podporządkowania sobie innych krajów oraz terytoriów. Ofiara ekspansji stawały się tereny gospodarczo zacofane, zasobne w surowce, o dogodnym położeniu geograficznym i strategicznym.
Ekspansję poprzedziły ekspedycje odkrywcze, jak słynna wyprawa Anglika Dawida Livingstone a, który dotarł do dziewiczych obszarów Afryki ( Zanzibar i Tanganika ). Z kolei poszukiwanie źródeł Nilu przyczyniło się do poznania systemów rzecznych Afryki. Wnętrze Azji nie pociągało podróżników tak, jak Afryka. Ale z punktu widzenia interesów francuskich ważnym przedsięwzięciem była podróż F. Garniera po południowo – wschodniej Azji i popłynięcie rzeką Mekong, co pozwoliło poznać obszar Indochin. Pewną rolę w ekspansji Europejczyków odegrała także działalność misjonarzy szerzących chrześcijaństwo na obszarze Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej.
Podboje, a następnie eksploatacja zdobytych ziem i tworzenie systemu kolonialnego, z jego strukturą władzy, czyniły niezbędnym posiadanie floty i większej armii dla obrony zamorskich terytoriów.
Do połowy XIX wieku istniało tylko jedno wielkie terytorium kolonialne, należące do Wielkiej Brytanii. Na drugim miejscu, jeśli chodzi o terytoria zamorskie, plasowała się Francja. W latach 70 – 80 – tych do walki o kolonie przystąpiły Niemcy, Włochy, Rosja i Belgia. Wkrótce rozczłonkowana została Afryka. Natomiast Azję od podobnego losu ocaliła rywalizacja krajów europejskich, USA oraz Japonii. Ich rozbieżne interesy doprowadziły jednak do gospodarczej penetracji Chin.
Stany Zjednoczone prowadziły ekspansję w dwóch kierunkach – przez Pacyfik do Azji i na obszar Ameryki Południowej. Pierwszą zdobyczą Stanów Zjednoczonych były Wyspy Hawajskie. Następnie wchłonęły pozostałości imperium hiszpańskiego, po wygranej w 1898 roku wojnie. Hiszpania oddała wówczas Filipiny i wysepkę Guam na Pacyfiku oraz Kubę na morzu Karaibskim. Dla polityki Amerykanów stało się teraz ważne połączenie drogą wodną Atlantyku z Pacyfikiem.
Gdy rząd Kolumbii odrzucił amerykańską propozycję zawarcia traktatu wymuszającego zgodę na budowę kanału – politycy amerykańscy zorganizowali * powstanie * w Panamie, wówczas terytorium kolumbijskim. W 1903 roku rząd Republiki Panamy przekazał USA pas ziemi, na którym zbudowano Kanał Panamski.
Otwarty w 1914 roku Kanał Panamski stał się kluczem do morskiej potęgi USA i umocnienia ich pozycji na obszarze azjatyckim, szczególnie w Chinach.
Podział Afryki
Ekspansję na obszarze Afryki najszybciej rozpoczęli Francuzi. W 1830 roku wybuchła wojna algiersko – francuska, ale podbój Algierii zakończył się dopiero w latach siedemdziesiątych. Rząd francuski narzucił swój protektorat władcy Tunisu, a następnie wysłał wojsko w celu opanowania Maroka. Dopiero na początku XX wieku Maroko uznało francuski protektorat. Opanowanie północnych wybrzeży Afryki pozwoliło Francuzom posuwać się w głąb kontynentu. Zajęli znaczną część Afryki zachodniej i równikowe obszary na północ od rzeki Kongo ( Kongo Francuskie ). Pod francuską kontrolą znalazła się także wyspa Madagaskar.
Ogromne terytoria, choć rozczłonkowane, posiadała w Afryce Wielka Brytania. Przede wszystkim udało się jej podporządkować w 1882 roku Egipt. Jego znaczenie strategiczne jeszcze bardziej wzrosło, gdy rząd angielski uzyskał większość akcji Kanału Sueskiego – przedsięwzięcia francuskiego. Przez otwarty w 1869 roku kanał wiodła znacznie krótsza droga do Indii.
Drogi do Indii strzegły liczne bazy morskie o militarnym znaczeniu, położone między Londynem a Bombajem, jak Gibraltar, Malta, Cypr, Kanał Sueski, Aden i Bahrajn.
Po opanowaniu Egiptu Anglicy usiłowali zająć Sudan, gdzie muzułmański prorok Mahdi ogłosił przeciw nim * świętą wojnę *. Po pokonaniu oddziałów brytyjskich powstańcy zajęli Chartum i utworzyli własne państwo. Dopiero w 1898 roku powstanie stłumiono, a Sudan znalazł się pod angielsko – egipskim protektoratem. Ekspansja angielska ogarnęła odebrany Holendrom Kraj Przylądkowy w Afryce południowej. To zmusiło holenderskich osadników, nazywanych Burami, do emigracji w kierunku północnym. Utworzyli tam małe republiki Transwal i Oranię. Konflikt między osadnikami a Anglikami zaostrzył się, gdy na południu odkryto złoto. Innym powodem konfliktu były brytyjskie plany budowy linii kolejowej łączącej Kair w Egipcie z Kapsztadem w Kraju Przylądkowym. Wybuchła tak zwana wojna burska ( 1899 – 1902 ). W czasie jej trwania dowództwo brytyjskie stosowało taktykę spalonej ziemi, a ludność umieszczano w obozach koncentracyjnych.
Skutkiem wojny było wchłonięcie przez imperium brytyjskie republik Transwalu i Oranii.
Kolonizacja Afryki uległa przyśpieszeniu w następstwie konferencji zwołanej do Berlina w 1884 roku. Wzięli w niej udział przedstawiciele 14 państw. Na konferencji ustalono zasady dokonywania aneksji obszarów w Afryce, dotychczas nie kontrolowanych przez Europejczyków. Anglia zdobyła wówczas Kenię, Ugandę, Nigerię, Złote Wybrzeże, Gambię, terytorium Beczuany, ziemie Zulusów i obszar nazywany później Rodezja.
W latach 1883 – 1885 Niemcy opanowały Togo, Kamerun oraz nazwane później Niemiecką Afryką Wschodnią i Niemiecką Afryką Południowo – Zachodnią. Król Belgii Leopold II zajął Kongo, które przekazał następnie w testamencie swemu narodowi. Państwo włoskie opanowało Somalię i Erytreę w Afryce wschodniej, ale niepowodzeniem zakończyła się włoska próba Etiopii ( 1896 rok ).
Azja w dobie ekspansji krajów europejskich
Znacznie wcześniej przedmiotem ekspansji Europejczyków były Indie. Po wyparciu stamtąd jeszcze w XVIII wieku Francuzów, obszar Indii stał się największym nabytkiem Wielkiej Brytanii.
Do Indii zaczęto ściągać coraz więcej Anglików, robiących tam kariery w administracji oraz w armii. Uruchamiano na wzór europejski szkoły i uczelnie, upowszechniano europejskie obyczaje. Anglicy ingerowali bezpośrednio w styl życia Hindusów, oparty na wielowiekowej tradycji religijnej. Przejawem tego rodzaju dążeń było zniesienie przez Anglików religijnego obyczaju palenia wdów na stosach pogrzebowych mężów. Powoli przeobrażało się również życie gospodarcze Indii na skutek wzmożonych kontaktów handlowych i rozwoju komunikacji. W 1853 roku w Indiach uruchomiono pierwszą linię kolejową.
Do obrony terytorium Indii Brytyjczycy wykorzystywali stacjonujących tam żołnierzy angielskich oraz oddziały sipajów. Byli to uzbrojeni hindusi służący w kolonialnej armii, podporządkowani dowódcom angielskim.
Wprowadzane w Indiach zmiany rodziły wśród ludności hinduskiej poczucie zagrożenia. Na tym tle doszło do antybrytyjskich rozruchów, które wywołali w Bengalu właśnie sipajowie. Rozruchy przekształciły się w latach 1857 – 1858 w powstanie. Działania walczących stron cechowało wzajemne okrucieństwo. Po stłumieniu powstania Brytyjczycy zrezygnowali z otwartego ingerowania w obyczaje tubylców.
W pierwszej połowie XIX wieku Wielka Brytania i inne kraje europejskie próbowały podporządkować Chiny własnym interesom ekonomicznym.
Wyraźną próbą interwencji gospodarczej kupców brytyjskich był handel opium – narkotykiem uzyskiwanym z maku. Anglicy przywozili opium w dużych ilościach z Bengalu i sprzedawali w portach chińskich. Z handlu opium kupcy brytyjscy czerpali znaczne zyski. Nie zważali przy tym na rosnący sprzeciw wobec tego procederu władz chińskich.
Chińczycy przechwytywali ładunki i niszczyli je w obawie przed rosnącymi wpływami zamorskich diabłów. W 1839 roku chiński urzędnik w Kantonie skonfiskował i spalił ogromną, gdyż liczącą 20 tysięcy skrzyń dostawę opium. Stało się to przyczyną wybuchu tak zwanej wojny opiumowej. Operacje morskie ukazały bezużyteczność chińskich łodzi w walce z brytyjskimi okrętami wojennymi. Skutkiem przegranej Chin było zajęcie przez Anglików Hongkongu i wprowadzenie wojska do kilku chińskich portów. Na mocy układu w Nankinie ( 1842 rok ), Chińczycy mieli zapłacić wysoką kontrybucję.
Bezpośrednim skutkiem wojny opiumowej stała się gospodarcza penetracja cesarstwa chińskiego. Otwarcie chińskich portów dla angielskich towarów spowodowało, że w ślad za Anglią poszły inne państwa imperialne: Francja, Rosja, Niemcy, a później Stany Zjednoczone i Japonia. Wymusiły one na Chinach podpisanie kilku nierównoprawnych traktatów ( tak zwane układy kagańcowe ), które naruszały suwerenność tego państwa.
Nie mogąc całkowicie zawładnąć olbrzymim terytorium chińskim, do początku XX wieku kraje europejskie anektowały znaczne jego obszary.
Angielsko – francuska interwencja w latach 1858 – 1860 zakończyła się okupacją Pekinu i otwarciem kolejnych portów Europejczykom. Rosja objęła w posiadanie ziemie leżące nad rzeką Amur oraz część prowincji Sikiang ( Kraj Ussuryjski ). Pod protektoratem Japonii znalazła się Korea; od Chin oderwany został Tajwan ( 1859 rok ). Brytyjczycy przejęli kontrolę nad Tybetem ( od 1904 roku ), Niemcy, Francja i Rosja * wydzierżawiały * kolejne porty chińskie ( 1898 rok ). W rękach Brytyjczyków znalazła się Birma, a większość Indochin zajęli Francuzi. Państwa
europejskie zajęły tym samym terytoria tradycyjnie należące do chińskiej strefy wpływów.
Istniejąca sytuacja rodziła niezadowolenie mieszkańców Chin. Upadł autorytet rządzącej dynastii mandżurskiej Cing, pogłębiła się korupcja urzędników, wzrosły podatki. Chłopi, żyjący w skrajnej nędzy, wystąpili przeciw feudałom. Było to tak zwane powstanie tajpingów ( 1851 – 1864 ). Przywódcą chłopskich powstańców został wiejski nauczyciel. Domagał się równego podziału ziemi, widział potrzebę odrodzenia religijnego i obrony Chin przed obcokrajowcami. W dolinie rzeki Jangcy utworzono powstańcze Niebiańskie Królestwo Wielkiego Pokoju. Chcąc stłumić powstanie cesarz musiał zwrócić się o pomoc do Europejczyków. W 1864 roku ruch tajpingów załamał się. Jego skutkiem było rozbudzenie nacjonalizmu chińskiego, który odżył w powstaniu bokserów ( 1899 – 1901 ). Nazwa powstania wzięła się od określenia Pięść w Imię Sprawiedliwości i Pokoju, nazwy jednej z organizacji chińskich. Rozruchy, w czasie których zginęło kilkuset cudzoziemców powstały na podłożu niechęci do grabieżców z Europy, wykupujących ziemię i budujących linie kolejowe. Powstanie zostało stłumione przez międzynarodowe siły, złożone z żołnierzy japońskich, rosyjskich, brytyjskich, amerykańskich, francuskich i niemieckich. Cudzoziemcy otrzymali nowe koncesje, a Chiny musiały zapłacić wielkie odszkodowanie.
Powstanie bokserów przyczyniło się do dalszego osłabienia rządów cesarskich. Wprawdzie dwór próbował podjąć reformy, ale przyszły one za późno. Na południu rozpoczął się nowy ruch, lepiej zorganizowany i mający poparcie chińskiej armii. Na jego czele stanął Sun Jat – sen – lekarz i rewolucjonista. Ogłosił on trzy zasady, będące programem politycznym. Były to: jedność narodu chińskiego, demokratyczno – republikańska forma rządów i podział ziemi między chłopów. Stały się one programem rewolucji, która wybuchła w 1911 roku. W jej następstwie upadła dynastia mandżurska, a rok później Chiny stały się republiką. Po krótkich rządach Sun Jat – sena w 1912 roku prezydentem został Juan Szy – kaj. Okrojone terytorialnie Chiny nadal pozostały ściśle uzależnione od obcego kapitału.
Ze względu na wyspiarskie położenie do połowy XIX wieku Japonia była ziemią prawie nieznaną Europejczykom i Amerykanom. Państwo pozostawało w izolacji, w wyniku czego długo utrzymywały się w nim skostniałe struktury społeczno – ekonomiczne i polityczne.
Japonią rządziła grupa feudałów na czele z wodzem armii – szogunem. Sprawował on faktyczne rządy w imieniu cesarza. Ważną rolę w życiu Japończyków odgrywała religia sinto – integrująca naród. Podstawę jej doktryny stanowiła silnie akcentowana więź Japończyków z państwem i cesarzem – uważnym za syna nieba. Nakazem religijnym było przyczynianie się każdego z członków wspólnoty religijnej do pomyślności narodu i państwa. Te zaś uosabiał cesarz, któremu oddawano cześć boską.
Los Chin był ostrzeżeniem dla wyspiarskiego państwa tym bardziej, że na wody japońskie także zaczęły docierać okręty europejskie. Japończycy próbowali przeciwstawiać się zagrożeniu nie zezwalając cudzoziemcom schodzić na ląd. Sytuacja zmieniła się, gdy Stany Zjednoczone wysłały do Japonii silną eskadrę morską pod dowództwem komandora Perry ego. Wpłynął do zatoki Edo w 1853 roku z zadaniem * wynegocjowania * otwarcia portów japońskich. Wymuszona na Japonii zgoda na otwarcie dwóch portów japońskich dla amerykańskich okrętów pociągnęła za sobą podpisanie traktatów z innymi krajami. Stworzyło to perspektywy kontaktów ze światem, zmuszając Japonię do przyjęcia europejskiego wyzwania cywilizacyjnego. W samym państwie japońskim narastała opozycja wobec istniejącego układu politycznego, który wyrażała władza szoguna. Trzonem tej opozycji była grupa młodych samurajów ( rycerzy ), widząca zagrożenie ze strony cudzoziemców. Grupa ta chciała reform państwowych, podobnie jak warstwa kupiecka. W Japonii dobrze rozwijały się miasta, a w nich rzemiosło i handel, działały banki. Bankierzy zdobywali kontrolę nad gospodarką, która coraz wyraźniej nabywała cech gospodarki kapitalistycznej. Wszystko to przyśpieszyło w Japonii bunt przeciw władzy szoguna.
W styczniu 1868 roku oddziały rebeliantów otoczyły pałac cesarski i obaliły dotychczasową władzę. Proklamowano przywrócenie rządów cesarza, którym został 15 – letni Mutsuhito. W jego imieniu powołano rząd. Utworzono jednolitą administrację. Wydarzenia te zyskały nazwę * restauracji Meidżi *.
Restauracja rozpoczęła długi proces modernizowania państwa. Zrównano Japończyków w prawach przez zniesienie feudalnych przywilejów. Wprowadzono, według europejskich wzorów, powszechny pobór do wojska. Władze przywiązywały dużą wagę do stworzenia do nowoczesnego systemu oświaty. Pierwszym krokiem w tym kierunku było wprowadzenie powszechnego obowiązku szkolnego. Młodzież, szczególnie z zamożnych domów, wyjeżdżała do szkół w Europie i USA. Poznawała tam nie tylko europejskie obyczaje i popularne idee, ale także zdobywała wiedzę na temat techniki i technologii, użyteczną przy modernizowaniu gospodarki kraju.
Przy pomocy sprowadzonych z Europy i Ameryki Północnej doradców rząd zakładał stocznie i fabryki zbrojeniowe, unowocześniał flotę i armię, budował linie kolejowe. Co charakterystyczne, modernizacja ta dokonywała bez zatracenia japońskiej tradycji w sferze kultury. Niejako ukoronowaniem procesu przemian, ogarniających większość dziedzin życia, było ogłoszenie przez cesarza konstytucji w 1889 roku, która wprowadzała w Japonii ustrój monarchii konstytucyjnej. Społeczeństwo miało konstytucyjnie zagwarantowaną wolność prasy i wolność zrzeszania się.
W ciągu pięćdziesięciu lat Japonia stała się mocarstwem na Dalekim Wschodzie. Ten status utwierdzała przez prowadzenie aktywnej polityki zagranicznej oraz militarne akcje zakończone zwycięstwami wojennymi nad Chinami ( 1895 rok ) i Rosją ( 1905 rok )..
Świat imperiów
Na przełomie XIX i XX wieku mapa polityczna świata przedstawiała dość zróżnicowany obraz. Praktycznie cała Afryka, bez Liberii i Etiopii, uległa podziałowi między państwa europejskie.
W okowach zależności kolonialnej znalazła się Azja, aczkolwiek proces jej podporządkowania krajom europejskim nie osiągnął takiej skali, jak w Afryce. Chiny, największe na kontynencie azjatyckim państwo, utrzymywały swą odrębność. Jednak zostały okrojone terytorialnie, będąc przedmiotem rywalizacji i penetracji gospodarczej. W Chinach do rywalizacji z krajami europejskimi włączyły się Stany Zjednoczone pod hasłem * otwartych drzwi *.
Znacznie wcześniej, jako karna kolonia, przeszła w ręce Anglików Australia, a później Nowa Zelandia. Skolonizowano wiele wysp znajdujących się na Pacyfiku, które spełniało rolę wysp morskich Anglii, Francji, Niemiec i USA.
Półkolonią Stanów Zjednoczonych stała się Ameryka Łacińska. Chociaż o rynki południowoamerykańskie próbowały rywalizować państwa europejskie, to USA pozostawały na tym obszarze hegemonem politycznym i gospodarczym. W razie zagrożenia swej pozycji nie rezygnowały z użycia środków militarnych, jak stało się to na przełomie wieków w odniesieniu do Wenezueli, Kolumbii, Dominikany, czy Nikaragui.
Rozwój posiadłości kolonialnych państw europejskich stał się przyczyną podziału świata na strefy wpływów. Rzutowało to bezpośrednio na układ międzynarodowych stosunków politycznych na świecie oraz w Europie, co w dalszej kolejności prowadziło do konfliktów na tle sprzecznych interesów państw imperialnych.
Imperium brytyjskie należało do największych na świecie, ale zagrożeniem dla jego stanu posiadania były interesy Francji i Rosji. Francja kwestionowała zasięg brytyjskiej strefy wpływów w Afryce Zachodniej. Finałem tej rywalizacji był incydent pod Faszodą w Sudanie.
Ostatecznie Francuzi uznali prymat interesów angielskich Egipcie i Sudanie. W zamian otrzymali poparcie Anglii w konflikcie z Niemcami o Maroko.
Rosja, drugi z rywali Wielkiej Brytanii, zagrażała z kolei bezpieczeństwu Brytyjskich Indii. Dążyła ona do rozszerzenia swych granic kosztem Afganistanu ( wojna w 1885 roku ). Car rosyjski uważał bowiem Azję Środkową za własną strefę wpływów. Rzutowało to bezpośrednio na bezpieczeństwo Indii – * perły korony brytyjskiej *.
Rząd Wielkiej Brytanii prowadził w swych koloniach dość zróżnicowaną politykę wewnętrzną. Obszary, które zamieszkiwała ludność głównie pochodzenia europejskiego, posiadały większe prawa niż terytoria zacofane gospodarczo i zamieszkałe przez ludność kolorową.
Od połowy XIX wieku posiadłości brytyjskie, które uzyskały autonomię nazywano dominiami. Mieszkańcy i władze dominiów uznawali za głowę państwa monarchę brytyjskiego. Status dominium posiadały: Kanada ( 1887 rok ), Związek Australijski ( 1901 rok ), Nowa Zelandia ( 1907 rok ), Związek Południowej Afryki ( 1909 rok ). Inny był status Indii. Po 1858 roku rządy nad Indiami jako * cesarzowa Indii * objęła królowa brytyjska Wiktoria. Jej reprezentantem w koloniach był wicekról. Inne kolonie brytyjskie były zarządzane bezpośrednio przez urzędników kolonialnych, mianowanych w Londynie. W niektórych częściach świata Brytyjczycy zapewniali sobie tylko prawo ingerencji w sprawy państw znajdujących się w strefie wpływów, narzucając * priorytet interesów brytyjskich *, jak w Persji czy Turcji.
Obok Wielkiej Brytanii największe imperium kolonialne posiadała Francja. Jej kolonie nie były tak zasobne w bogactwa naturalne oraz nie miały tak wielkiego zaludnienia, jak kolonie brytyjskie. Obok obszarów podbitych i całkowicie uzależnionych, Francja wprowadziła tak zwany protektorat kolonialny.
Protektorat stanowił formę zależności państwa słabszego od silniejszego. Państwo takie zachowało swoje tradycyjne instytucje, administrację i rząd, ale znajdowało się pod kontrolą państwa silniejszego, szczególnie w sferze polityki zagranicznej, na przykład Tunezja czy Maroko.
Rozszerzenie przez Francuzów własnego imperium kolonialnego było formą kompensowania klęski wojennej zadanej im przez Niemców w 1871 roku. Algieria, Tunezja, Maroko oraz Indochiny, Madagaskar i olbrzymie, ale słabo zaludnione obszary Afryki północno – zachodniej były świadectwem zamorskiej potęgi III Republiki.
Początki imperializmu rosyjskiego sięgały XVIII wieku, kiedy to carowie ingerowali w sprawy Europy. U progu XIX wieku ( po 1815 roku ) Rosja wzbogaciła się o ziemie Księstwa Warszawskiego, Finlandię oraz Besarabię, nie rezygnując z roli * żandarma * Europy. Wojna krymska była kolejną próbą rozszerzenia granic na terytorium Turcji. Jej przegrana skierowała uwagę caratu na obszary Kaukazu i Zakaukazia.
Drugim kierunkiem ekspansji stała się Azja Środkowa. Granice imperium rosyjskiego rozszerzały się nieustannie aż po lata dziewięćdziesiąte. Władzę cara uznawały plemiona Kazachów i Turkmenów, Chiwa i Buchara, leżące na wschód od Morza Kaspijskiego. Tu zderzyły się interesy Rosji i Wielkiej Brytanii. Imperium Rosyjskie zmierzało do rozciągnięcia swych wpływów na Afganistan, który za własną strefę polityczną uznawali Anglicy.
Trzecią strefę, którą zainteresowana była Rosja, stanowił Daleki Wschód. Były to ziemie położone na północ od Amuru ( Kraj Ussuryjski i Sachalin ), należące do Chin i zajęte ostatecznie przez Rosję. Kres ekspansji rosyjskiej na Dalekim Wschodzie miała położyć Japonia na początku XX wieku.
Stare i nowe antagonizmy – walka o dominację w Europie i na świecie.
Europa po 1871 roku
Po 1871 roku na stan międzynarodowych stosunków rzutowały: klęska wojenna Francji i zjednoczenie Niemiec. Pojawiły się także inne determinanty sytuacji politycznej w Europie. Coraz wyraźniejsza była rywalizacja austriacko – rosyjska na Bałkanach. Takim rozwojem wydarzeń w południowo – wschodniej Europie była zaniepokojona Wielka Brytania. Państwo to, szczególnie od czasów wojny krymskiej, sprzeciwiało się rozczłonkowaniu imperium tureckiego i tym samym niechętnie patrzyło na rysujący się konflikt na Bałkanach, występujący na dwóch płaszczyznach: dążeń narodowych i rywalizacji o wpływy. Fundamentem polityki brytyjskiej w Europie była zasada równowagi europejskiej i * wspaniałego odosobnienia *, czyli nie angażowania się w sprawy * starego kontynentu *. Od połowy XIX wieku polityka zewnętrzna Wielkiej Brytanii miała przede wszystkim wymiar imperialny. Z tego względu Brytyjczycy usiłowali rozciągnąć swe wpływy na Turcję, która stawała się także przedmiotem zainteresowania Niemiec. Na Bałkanach Anglia popierała Austrię.
Państwo francuskie straciło po 1871 roku swą dotychczasową mocarstwową pozycję w Europie. Osłabione wojną, rewolucją i borykające się ze spłatą olbrzymiej kontrybucji na rzecz Niemiec, znalazło się w stanie izolacji na arenie międzynarodowej. Konsekwentnie antyfrancuska polityka kanclerza II Rzeszy. O. Bismarcka, ów stan rzeczy podtrzymywała. Korzystny przełom w stosunkach międzynarodowych Francji dokonał się dopiero w 1890 roku, gdy w Niemczech od władzy został odsunięty * żelazny kanclerz *. Wcześniej, nim nastąpiły te zmiany, cesarstwo niemieckie zaczęło skutecznie pretendować do roli pierwszej potęgi lądowej Europy. Państwo to było zbyt wielkie, by nie poczuły się zagrożone państwa z nim sąsiadujące.. Uprawiana zaś przez Bismarcka w latach 1871 – 1890 polityka była dla Niemiec czasem stabilizacji, rozwoju przemysłowego oraz rozkwitu handlu. Niemcy zaczęły konkurować o kolonie i rynki zbytu, niepokojąc tym Wielką Brytanię i inne kraje.
W dziedzinie polityki zagranicznej Bismarck za głównego wroga uważał Francję, która nie wyrzekła się Alzacji i Lotaryngii, przyłączonych po wojnie 1871 roku do Niemiec. Sukcesem politycznym kanclerza był zjazd w 1872 roku w Berlinie cesarzy: Rosji, Austro – Węgier i Niemiec. W trakcie zjazdu próbowano nakreślić wspólne ramy polityczno – wojskowego działania. Efektem tych ustaleń było podpisanie w 1873 roku tajnych konwencji: rosyjsko – niemieckiej i austriacko – rosyjskiej. Strony zobowiązywały się do porozumiewan
